Profesor Bronisław Edward Średniawa 1917–2014

P O L S K A A K A D E M I A U M I E J ĘT N O ŚC I
Tom XIII
PRACE KOMISJI HISTORII NAUKI PAU
2014
Michał KOKOWSKI
Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN
[email protected]
PROFESOR BRONISŁAW EDWARD ŚREDNIAWA
1917–2014
Streszczenie
W artykule przedstawiono biogram Bronisława Edwarda Średniawy (17.06.
1917–10.08.2014), polskiego fizyka teoretyka, historyka nauk ścisłych oraz żeglarza.
Słowa kluczowe: Bronisław Edward Średniawa, biografia, fizyka, Uniwersytet Jagielloński, historia nauk ścisłych, żeglarstwo
Bronisław Średniawa urodził się 17 czerwca 1917 roku w Ciężkowicach koło
Tarnowa. Jego ojciec Edward był weterynarzem, a matka Bronisława nauczycielką. W latach 1927–1935 uczył się w Polskim Gimnazjum Państwowym w Bielsku.
W starszych klasach tej szkoły zainteresował się fizyką i matematyką, a przed
maturą w 1935 roku również historią nauki.
W latach 1935–1939 studiował matematykę i fizykę na UJ, a w latach 1941–
1942 uczęszczał do Państwowej Szkoły Górniczo-Hutniczo-Mierniczej w Krakowie, którą ukończył w czerwcu 1942 roku dyplomem technika mierniczego (AUJ
DSO „Bronisław Średniawa”). W listopadzie–grudniu 1942 roku złożył ostateczne
egzaminy na stopień magistra filozofii w zakresie matematyki i fizyki, broniąc
dwie rozprawy magisterskie: z matematyki pt. O metodzie izoklin dla równań róż-
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
150
MICHAŁ KOKOWSKI
Bronisław Edward Średniawa
(Fotografia ze zbiorów rodziny
Średniawów)
niczkowych zwyczajnych1 (pod kierunkiem prof. Witolda Wilkosza i, po jego śmierci, Tadeusza Ważewskiego) i z fizyki pt. Przyczynki do znajomości krętu zewnętrznego i krętu wewnętrznego /momentora/ pola elektromagnetycznego2 (pod kierunkiem
prof. Jana Weyssenhoffa). Od sierpnia 1944 roku prowadził tajne komplety z fizyki dla studentów UJ („Szczegółowy życiorys za okres wojny 1939–1945” z dn.
2 września 1948 r., AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
Po wojnie kontynuował pracę na UJ w zespole profesora Weyssenhoffa, prowadząc ćwiczenia i wykłady z fizyki teoretycznej (mechaniki klasycznej, hydrodynamiki, teorii sprężystości, termodynamiki, mechaniki kwantowej, elektrodynamiki) i matematyki (algebry i geometrii analitycznej) i zajmując się badaniami
naukowymi z zakresu teorii względności, mechaniki kwantowej, elektrodynamiki kwantowej, kwantowej teorii pól, teoretycznej fizyki jądrowej i teorii cząstek
elementarnych.
Od 8 stycznia 1946 roku do uzyskania docentury (zob. poniżej) pełnił funkcję
zastępcy profesora fizyki teoretycznej, pomagając w pracy prof. Weyssenhoffowi
(AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
W 1947 roku obronił pracę doktorską Relatywistyczne równania ruchu cząstki
dipolowej i kwadrupolowej swobodnej (pod kierunkiem prof. Weyssenhoffa) (Kra1 Tytuł ten widnieje na dyplomie magisterskim wydanym już po wojnie 15 maja 1945 r.
(UJ, Wydział Filozoficzny, l. 33/45) i taki też tytuł podaje Tadeusz Ważewski w notce na temat tej pracy z 12.06.1945 (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
2 Tytuł ten widnieje na dyplomie magisterskim wydanym 15 maja 1945 r. (UJ, Wydział
Filozoficzny, l. 26/45), taki też tytuł podaje w recenzji tej pracy prof. dr Jan Weyssenhoff
(AUJ DSO „Bronisław Średniawa”). W literaturze podawany jest inny tytuł: O momentorze
Henriota.
Profesor Bronisław Edward Średniawa
151
ków, 21 kwietnia 1947; AUJ KM 56 „Bronisław Średniawa”; AUJ DSO „Bronisław
Średniawa”).
W tym też 1947 roku, 15 czerwca, zdał u prof. Zdzisława Jachimeckiego (kierownika Seminarium Historii i Teorii Muzyki na UJ) egzamin z akustyki, psychologii i fizjologii muzycznej jako część egzaminu na stopień magistra filozofii
w zakresie muzykologii (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
W 1956 roku opublikował pracę (która była przesłana do druku już dwa lata
wcześniej) z zakresu mechaniki kwantowej i elektrodynamiki kwantowej pt.
O związku między metodą operatorów statystycznych a równaniem Schrödingera dla
układów nieodosobnionych, dzięki której 24 kwietnia 1956 roku został docentem
(Uchwała Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki z 24 kwietnia 1956 r., sygn. CK-III-2a-66755–6; Średniawa 2007c).
W dniu 29 października 1962 roku został profesorem nadzwyczajnym fizyki
teoretycznej (Uchwała Rady Państwa z dnia 29 października 1969 r., nr 15/62),
a z dniem 1 grudnia tego samego roku – kierownikiem nowo utworzonej Katedry
Teoretycznej Fizyki Jądrowej w IF UJ, którą kierował do jej rozwiązania w dniu
1 maja 1970 roku; od 1 października 1967 roku został też kierownikiem Zakładu
Niskich Energii przy tej katedrze (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
29 października 1969 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego fizyki
(Uchwała Rady Państwa z dnia 29 października 1969 r., nr 51/69; AUJ DSO „Bronisław Średniawa”). Następnie, od 2 stycznia 1979 roku był kierownikiem Zakładu
Teorii Względności i Astrofizyki (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
W latach 1960–1968 Średniawa był również związany z katowickim ośrodkiem akademickim: wykładał fizykę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach, a następnie na Uniwersytecie Śląskim – od 8 czerwca 1968 (tj. daty powołania tego uniwersytetu) do 30 września 1972 roku. Ponadto, od 30 listopada
1966 do 8 czerwca 1968 roku (ta druga data jest jednak niepewna z powodu braku
źródeł) był opiekunem Katedry Fizyki Teoretycznej II (wyłonionej z Katedry Fizyki Jądrowej UJ) w filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach (AUJ DSO
„Bronisław Średniawa”; Matlak 2007)3.
Bronisław Średniawa pełnił także kierownicze funkcje administracyjne
na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii UJ: w latach 1952/1953–1955/1956 był
jego prodziekanem, w latach 1966/1967–1968/1969 – dziekanem (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”), od 1 stycznia 1971 do 30 września 1974 roku wicedyrektorem
3 W dotychczasowych opracowaniach podawana jest błędna informacja jakoby B.
Średniawa pracował w latach 1954–1957 i 1959–1964 w Wyższej Szkole Pedagogicznej
w Katowicach, przekształconej kolejno w filię Uniwersytetu Jagiellońskiego i w Uniwersytet Śląski. Fakty są zaś takie: Filia UJ w Katowicach istniała w latach 1963–1968, a UŚ
powstał w 1968 roku z połączenia WSP w Katowicach i filii UJ w Katowicach – zob. Uniwersytet Śląski w Katowicach 2001; organizatorami Instytutu Fizyki tej filii (1963–1968)
byli prof. Adam Strzałkowski i dr Andrzej Pawlikowski (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”;
Uniwersytet Śląski w Katowicach 2008; Sadura 2007; Matlak 2007).
152
MICHAŁ KOKOWSKI
ds. dydaktyczno-wychowawczych Instytutu Fizyki UJ, a od 31 października 1972
do 30 września 1975 roku kierownikiem studiów doktoranckich w tymże instytucie (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
Czterokrotnie był na stażach zagranicznych: raz w Zurychu, od grudnia 1957
do jesieni 1959 roku u profesora Waltera Heitlera na tamtejszym uniwersytecie
i trzykrotnie w Dubnej (ZSSR): w latach 1965–1966 w Laboratorium Fizyki Teoretycznej, a w latach 1976–1977 i 1988–1990 w Laboratorium Wysokich Energii.
Po przejściu na emeryturę 31 sierpnia 1987 roku, przez kilkanaście następnych lat był zatrudniony w Instytucie Fizyki UJ na 1/3 albo 1/2 etatu, gdzie prowadził głównie badania z zakresu historii nauk ścisłych, a szczególnie historii
fizyki – zob. poniżej (AUJ DSO „Bronisław Średniawa”).
Średniawa był autorem trzech podręczników akademickich: (wspólnie
z J. Weyssenhoffem) Mechanika środowisk rozciągłych (Warszawa: PWN, 1957, 1967,
1969); Hydrodynamika i teoria sprężystości (Warszawa: PWN, 1977), Mechanika kwantowa (Warszawa: PWN, 1970, 1972, 1981, 1988) oraz autorem lub współautorem
kilkudziesięciu artykułów z zakresu fizyki teoretycznej4.
Zainteresowanie historią nauki, które zrodziło się tuż przed maturą (1935),
rozwinął podczas studiów z fizyki i matematyki (1935–1939) na UJ, a następnie
już po wojnie, w latach 1946–1949 aktywnie uczestnicząc w Konwersatorium
Naukoznawczym UJ (KN UJ), założonym przy Towarzystwie Asystentów UJ,
przez dr. Mieczysława Choynowskiego5. W latach 1946–1949 opublikował w wydawanym przez KN UJ czasopiśmie „Życie Nauki. Miesięcznik Naukoznawczy”
20 tzw. sprawozdań (czyli omówień) treści artykułów i książek głównie z zakresu
historii nauk ścisłych6.
Od końca lat 50. XX wieku twórczo zajmował się badaniami z zakresu historii nauk ścisłych, koncentrując swoją uwagę na historii dokonań krakowskich
fizyków, chemików oraz matematyków, na co przełomowy wpływ miały rozmowy z profesorami Janem Weyssenhoffem, Tadeuszem Piechem oraz Adamem
Strzałkowskim7. Szczególnie aktywnie badał tę problematykę od lat 80. XX wieku.
Przez wiele lat prowadził też wykłady z historii fizyki na UJ.
Z zakresu historii nauk ścisłych opublikował 3 książki: History of Theoretical
Physics at the Jagiellonian University in the XIXth Century and in the First Half of the
XXth Century (Warszawa 1985, 238 ss.); Three Essays on the History of Relativity
in Cracow (Kraków 1994, 82 ss.); Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie
Jagiellońskim (Warszawa 2001, 286 ss.); był redaktorem 3 monografii zbiorowych
oraz autorem co najmniej 65 artykułów8.
4 Kokowski 2014.
Średniawa 2007a, s. 37; 2007c, s. 14; Kokowski 2014.
6 Kokowski 2014.
7 Średniawa 2007c, s. 14; Kokowski 2014.
8 Kokowski 2014.
5 Profesor Bronisław Edward Średniawa
153
W uznaniu dla tej twórczości w 1988 roku został członkiem Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN9, a w 1998 roku członkiem nowo utworzonej Komisji
Historii Nauki PAU10.
Od czasów przedwojennych jego wielkim hobby było żeglarstwo; przepłynął
około 13 500 mil morskich i dosłużył się stopnia kapitana jachtowego żeglugi
wielkiej11.
Jako fizyk, nauczyciel akademicki, organizator nauki, historyk nauk ścisłych
oraz żeglarz był oryginalną, wyrazistą postacią, co znalazło swoje odbicie w wielu
zachowanych o nim barwnych anegdotach.
Zmarł 10 sierpnia 2014 roku w Krakowie, przeżywszy 97 lat.
BIBLIOGRAFIA
ARCHIWUM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
Sygn. DSO „Bronisław Średniawa” (teczka osobowa).
Sygn. KM 56 „Bronisław Średniawa” (prace magisterskie).
Sygn. WMP 172 „Bronisław Średniawa” (rozprawa doktorska).
KOKOWSKI Michał
2014: Bronisław Średniawa jako historyk nauk ścisłych [referat wygłoszony 22.10.2014
podczas posiedzenia Komisji Historii Nauki PAU poświęconego uczczeniu pamięci Profesora Bronisława Średniawy (17.06.1917–10.08.2014)].
MATLAK Michał
2007: Wspomnienie o Profesorze Andrzeju Pawlikowskim. Ojciec katowickiej fizyki
teoretycznej. Gazeta Uniwersytecka UŚ 9(149). Publikacja dostępna w Internecie:
http://gazeta.us.edu.pl/node/234401 (8.10.2014).
NOWINA-KONOPKA Małgorzata
2007: Podwójny jubileusz Bronisława Średniawy. Postępy Fizyki 58(5), ss. 225–227.
Publikacja dostępna w Internecie: http://postepy.ptf.net.pl/tl_files/postepy/pdf/
2007/pf58z5p225.pdf (8.10.2014).
SADURA Katarzyna
2007: Alma Mater Silesia. Magazyn Społeczno-Kulturalny „Śląsk” 11. Publikacja dostępna w Internecie: http://www.alfa.com.pl/slask/200711/s0609.htm (8.10.2014).
9 Zob. informacje nt. działalności komitetu opublikowane w „Kwartalniku Historii
Nauki i Techniki” w latach 1980–1990.
10 W dotychczasowych opracowaniach podawana jest nieprecyzyjna informacja, jakoby pierwsze wydarzenie miało miejsce w latach 80. XX wieku, a drugie później, albo, że
obydwa w latach 80. XX wieku.
11 Nowina-Konopka 2007, ss. 226–227.
154
MICHAŁ KOKOWSKI
ŚREDNIAWA Bronisław
1956: O związku między metodą operatorów statystycznych a równaniem Schrödingera dla układów nieodosobnionych. Zeszyty Naukowe UJ 6(2). Matematyka – Fizyka – Chemia, ss. 11–30. Publikacja dostępna w Internecie: http://www2.im.uj.
edu.pl/actamath/PDF/2–11–30.pdf (8.10.2014).
2007a: Wspomnienia fizyka w dziewięćdziesiątym roku życia, w sześćdziesięciolecie
promocji doktorskiej. Z Profesorem Bronisławem Średniawą rozmawia Zofia
Gołąb-Meyer. Foton 97, ss. 36–39. Publikacja dostępna w Internecie: http://www.
foton.if.uj.edu.pl/documents/12579485/97c340a4-a07c-4494-abf6-c68061a3cd7d
(8.10.2014).
2007b: Wspomnienia fizyka w 90. roku życia i w sześćdziesięciolecie promocji doktorskiej. Alma Mater 94, ss. 89–90. Publikacja dostępna w Internecie: http://www2.
almamater.uj.edu.pl/94/20.pdf (8.10.2014).
2007c: Autobiografia. Wspomnienie fizyka teoretyka w 90-lecie urodzin i w 60-lecie
promocji doktorskiej. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 52(3–4), ss. 7–19; Bazhum: Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych. Publikacja dostępna
w Internecie: http://bazhum.icm.edu.pl/bazhum/element/bwmeta1.element.dlcatalog-4c28cee0-e6f6–440e-8f92-c533bcb62043/c/Sredniawa_Bronislaw_-_autobiografia_w_ 7–19.pdf (8.10.2014).
UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH
2001: Krótka historia Uniwersytetu Śląskiego. Publikacja dostępna w Internecie:
http://www.us.edu.pl/krotka-historia-uniwersytetu-slaskiego (15.10.2014).
2008: Prof. dr hab. Adam STRZAŁKOWSKI. Publikacja dostępna w Internecie: http://
www.us.edu.pl/node/5585 (15.10.2014).
Abstract
Profesor Bronisław Edward Średniawa
1917–2014
The paper presents a biography of Bronisław Edward Średniawa (17.06.1917–
10.08.2014), a Polish physicist-theoretician, historian of science and sailor.
Keywords: Bronisław Edward Średniawa, biography, physics, Jagiellonian University, history of science, sailing