TERYTORIUM

LUTY
TERYTORIUM
Ptak miesiąca: żuraw
Od jakości terytorium zależy w dużym stopniu sukces lęgowy. Dlatego, aby
zapewnić sobie najlepszy teren, czyli taki, w którym znajdą bezpieczne miejsce
pod gniazdo i zasobne żerowiska, ptaki muszą wcześnie pojawić się w miejscach rozrodu. Szybki powrót mogą jednak przypłacić życiem. Pod koniec zimy
i wczesną wiosną może bowiem zabraknąć pokarmu, by przeżyć. Ptaki stoją
więc przed dylematem - zająć wcześnie terytorium i czerpać później z tego zyski,
czy też przylecieć później, gdy jest odpowiednia ilość pokarmu, ale ponosić
ryzyko nie zajęcia odpowiedniego terytorium. Zwykle jako pierwsze przylatują
i zajmują strategiczne miejsca osobniki doświadczone, które odbywały lęgi
w poprzednich sezonach, oraz te posiadające lepszą kondycję. Ptaki spóźnione
skazane są na terytoria mniej bezpieczne, gdzie trudniej wyżywić potomstwo,
a przylatujące jako ostatnie często pozbawione są miejsc do rozrodu.
Zaobserwowano, że podczas łagodniejszych zim część osobników niektórych
gatunków pozostaje w swych rewirach lub koczuje w pobliżu (np. samce bogatki w chłodne dni lecą do karmników, natomiast, gdy tylko pojawi się cieplejszy
dzień powracają do rewirów i śpiewają).
Wyraźne różnice w terminach przylotów zaznaczają się pomiędzy różnymi gatunkami. O ile ziarnojady mogą przylatywać wcześniej lub w ogóle nie odlatywać, o tyle
ptaki owadożerne przylatują później, gdy występuje już dostatecznie dużo
odpowiedniego dla nich pokarmu. Ptakiem wyjątkowo uzależnionym od owadów
jest jerzyk, przylatujący do nas dopiero w maju. Wcześniejszy powrót groziłby mu
głodem, zwłaszcza w okresie, częstych jeszcze w kwietniu, załamań pogody.
Wiele gatunków wykazuje zaskakującą "punktualność" w przylotach. Często
różnica dla danego regionu kraju waha się w granicach zaledwie kilku dni.
Jednym z takich gatunków jest, przylatujący do Polski w końcu kwietnia, słowik
rdzawy. Ta punktualność cechuje głównie gatunki wędrujące na duże odległości,
nazywane migrantami dalekodystansowymi, lecące nawet za równik.
Inne zjawisko zaobserwowano u gatunków krótkodystansowych, wędrujących
na nieduże odległości w obrębie Europy. Średnia data przylotu niektórych z nich
przesunęła się w okresie kilkunastu lat, tak, że ptaki pojawiają się w kraju dużo
wcześniej niż miało to miejsce w przeszłości. Do takich gatunków należy żuraw,
47
terytorium ptak miesiąca: żuraw
Wczesną wiosną zaobserwować można u ptaków zespół zjawisk związanych
z rozrodem. Większość ma o tej porze najefektowniejsze upierzenie, zwane
szatą godową. Jest to także okres najbardziej wytrwałych śpiewów. W ciepłe dni
już w lutym można usłyszeć w lasach pierwsze śpiewy kowalików i sikor, a nieco
później szpaków.
Kolorowe pióra, śpiew i wzmożona aktywność samców służą zdobyciu partnerki
i są jednocześnie sygnałem dla niej, by mogła wybrać odpowiedniego dla siebie
partnera. Samice poszukują "męża" zdrowego i silnego, który utrzyma swe terytorium i w przyszłości pomoże w wykarmieniu piskląt. Wybierze tego spośród
kandydatów, który najlepiej prezentuje swe walory. Dlatego samce starają się
zaimponować swym donośnym, urozmaiconym śpiewem (u rokitniczki), długim
ogonem (u dymówek), czy też przyniesieniem rybki w prezencie (u rybitw).
Samce wiosną często głośnym śpiewem "zaznaczają" swoje terytorium.
Przelatują z miejsca na miejsce, śpiewając i tocząc drobne walki z innymi samcami, niektóre z nich wykonują loty tokowe. Terytorium to obszar potrzebny do
życia dla jednego ptaka, pary bądź stada. Z obroną terytorium mamy do
czynienia najczęściej w okresie rozrodu, ale zdarzają się sytuacje, że jest ono
bronione także po zakończeniu lęgów z powodu ochrony własnego żerowiska.
LUTY
który jeszcze dwadzieścia lat temu przylatywał na Dolny Śląski na początku
marca, a obecnie zjawia się tu już na początku lutego.
Powracające z zimowisk ptaki nierzadko zajmują swoje zeszłoroczne terytoria.
Jednak, aby się o tym przekonać konieczne jest indywidualne znakowanie osobników. W tym celu zakłada się im kolorowe obrączki, analizuje nagrane głosy
i w kolejnych latach śledzi ich losy w danym terytorium.
terytorium ptak miesiąca: żuraw
Żuraw jest gatunkiem o dużym
zasięgu geograficznym. Występuje od Łaby w Europie Środkowej przez Skandynawię i północno-środkową Azję, po wschodnie krańce Syberii aż do Morza
Ochockiego.
Liczebność tego gatunku w ciągu
ostatnich dziesięcioleci utrzymywała się na stałym poziomie lub
wyraźnie wzrosła, co odnotowano
również w Polsce, choć jeszcze na
początku XX wieku żuraw był u nas
bardzo nielicznym ptakiem lęgowym. Ten sukces można tłumaczyć zaprzestaniem polowań
(w Niemczech ten proceder trwał
do 1921 roku) i objęciem żurawia
ochroną, co w efekcie spowodowało u tego gatunku zmniejszenie strachu przed człowiekiem.
Żuraw
Żurawie, żyjące długo, bo do 2030 lat, wypracowały w drodze ewolucji najkorzystniejszy, z punktu widzenia tego
gatunku, system rozrodu. Polega on na długotrwałej i troskliwej opiece nad
pisklętami. Samice składają prawie zawsze 2 jaja i wysiadują je przez około
miesiąc. Po wylęgu, rude jak wiewiórki, małe żurawie mimo niewielkich rozmia-
Mapa terytoriów żurawia w ostoi Natura 2000 - Dolina Łachy (wg danych K. Koniecznego)
48
LUTY
rów świetnie pływają i już po kilku dniach wodzone są przez rodziców po trudnodostępnych dla człowieka ostępach, czasem jednak wychodzą na pola uprawne
i łąki. Dorosłe ptaki nieustannie się nimi opiekują aż do czasu odlotu
(październik, listopad) i wraz z nimi wędrują na zimowiska na Półwysep Iberyjski
oraz do Azji Mniejszej.
Żuraw do lęgów wybiera środowiska podmokłe: rozległe lasy olchowe, trzcinowiska, turzycowiska, brzegi stawów itp. W czasach, gdy był bardzo nieliczny,
gnieździł się tylko w trudno dostępnych, rozległych bagnach. Przyzwyczajenie
się do widoku człowieka oraz wzrost jego liczebności spowodowały, że obecnie
żurawie zasiedlają także oczka śródpolne, niewielkie stawki i rozlewiska na
rowach melioracyjnych. Wszystko to prowadzi do zmniejszania się odległości
pomiędzy poszczególnymi rewirami i wymaga od żurawi większej tolerancji
wobec gnieżdżących się w pobliżu sąsiadów. Obecnie najmniejsze odległości
między gniazdami sięgają kilkuset metrów. Charakterystyczną cechą żurawi jest
zdolność wydawania donośnego dźwięku zwanego klangorem. Żurawie trąbiąc
donośnie w swoim terytorium dają do zrozumienia innym parom, że ten fragment mokradeł jest już zajęty.
bardzo długa szyja
krótki dziób
długi dziób
szyja
zgięta w „S“
„S“
Porównanie żurawia, bociana i czapli
Żuraw bywa często mylony z bocianami i czaplą siwą. Niejednokrotnie zdarzało
się, że w pierwszych dniach lutego media podawały doniesienia, jakoby
widziano już powracający klucz bocianów. Z takiej informacji wywnioskować
można z całą pewnością, że nie były to bociany, ponieważ nie latają one
w kluczach. Wskazuje ona dość jednoznacznie na żurawie, które tworzą klucze
i, jak pisaliśmy wcześniej, przylatują do nas już na początku lutego.
49
terytorium ptak miesiąca: żuraw
długa szyja
LUTY
Zadanie 9
terytorium ptak miesiąca: żuraw
W pierwszej połowie lutego należy obserwować przelatujące stada ptaków. Jeśli
uda się zaobserwować ciągnące żurawie, należy wypełnić kartę pomocniczą
nr 10, notując datę, miejsce obserwacji, liczbę osobników i kierunek przelotu,
w czym pomocna może być zamieszczona w załączniku róża wiatrów.
Warto zwrócić uwagę na sylwetkę i sposób lotu żurawi. Częste obserwacje tych
ptaków pozwalają nabyć umiejętność szybkiego odróżniania ich od czapli
i bocianów.
50