Łužica w tworjenju Ludvíka Kuby a Ante Trstenjaka

Łužica w tworjenju Ludvíka Kuby a Ante Trstenjaka

CHRISTINA BOGUSZOWA, Budyšin
Łužica w tworjenju Ludvíka Kuby a Ante Trstenjaka
Rěčeć wo tworjenju Ludvíka Kuby w zwisku z Łužicu njeje móžno bjez naspomnjenja a blišeho
wobswětlenja dalšeho wuměłca, kotrehož tworjenje wotbłyšćuje wuměłske rozestajenje ze Serbami,
molerja Ante Trstenjaka. Mjenje čěskeho ludowědnika, hudźbnika, spisowaćela a molerja Ludvíka
Kuby a słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka stejitej za dweju wusahowaceju słowjanskeju molerjow
swojeho časa, zdobom pak tež za posrědnikow wuwića serbskeho powołanskeho wuměłstwa spočatk
dwacetych lět zašłeho lětstotka. Najebać starobneho rozdźěla cyłeje generacije wo wjace hač třiceći
lět mjez staršim Ludvíkom Kubu a młodšim Ante Trstenjakom křižujetej so jeju žiwjenskej pućej a jeju
wuměłske wuwiće pod zajimawymi aspektami, kotrež zdadźa so mi tudy naspomnjenja hódne.
Wosomdźesate a předewšěm dźewjećdźesate lěta so chilaceho 19. lětstotka běchu po cyłej Europje
čas narodneho sebjenamakanja, předewšěm słowjanskich ludow, kotrež žedźachu za samostatnym
narodnym statom. Dale a spěšnišo postupowacy proces industrializacije wupłodźi rozmach
ludowědnych slědźenjow a tematizowanje zapřijećow domizna a škit domizny. Přewjedźenje
wobšěrnych narodopisnych wustajeńcow wjercholeše zwjetša we wutworjenju narodnych muzejow. W
Serbach wjazaše so tute hibanje z wosobu dr. Arnošta Muki, kotryž steješe jako protagonist na čole
narodopisnych prócowanjow. W hódnoće narodneje kultury widźeše zakład narodneho wědomja. Tute
zmyslenje je so z dorazom na wulkej wustajeńcy Sakskeho rjemjesła a wuměłskeho přemysła prěni
raz z wobšěrnym serbskim podźělom 1896 w Drježdźanach manifestěrowało. Jako so 1898 na
iniciatiwu Arnošta Muki sekcija ludowěda při Maćicy Serbskej załoži, běše so do jeje dźěłoweho
programa nimo zběranja a sfiksowanja swědkow ludoweje kultury tež wožiwjenje hižo so
pozhubjowacych tradicijow wosebje pak narodneje drasty a ludowych nałožkow zapisało. (1) 1903
wutwori so při Maćicy Serbskej sekcija za zachowanje serbskich narodnych drastow w mólbach. (2)
Trěbnosć dźěławosće tajkeje sekcije widźachu Maćicarjo w postupnym pozhubjenju serbskeje
narodneje drasty. Jich zaměr běše, mnohostronskosć a jónkrótnosć serbskeje narodneje drasty w
mólbach zapopadnyć. Hladajo na to, zo tehdy hišće barbneje fotografije njebě, zwosta to jenička
móžnosć etnografiskeje dokumentacije, barbnu pychu narodnych drastow zwěčnić. Ale kajka běše
situacija w serbskim tworjacym wuměłstwje? Štó móhł tutomu naročnemu nadawkej wotpowědować?
Spočatki serbskeho tworjaceho wuměłstwa počachu so hakle dwaceći lět pozdźišo skromnje
wuwiwać. (3) Tehdy jenički młody wuměłc serbskeho pochada, Budyšan Jurij Hajna, steješe hišće na
spočatku swojeho wukubłanja, kotrež zakónči hakle 1914 z mišterskim studijom na Drježdźanskej
wuměłstwowej akademiji, prjedy hač so 1919 w swojim ródnym měsće zasydli. W lěće 1902 zjewi so
mjeno němskeho molerja Wiliama Krause z Drježdźan. Williama Krause, absolwenta Drježdźanskeje
wuměłstwoweje akademije a šulerja Carla Bantzera a Heinricha Prella, wabješe wosebje Slepjanska
kónčina. Tam molowaše žiwjenje serbskeje ludnosće, kaž so wone jemu tehdy skićeše. Tu namaka w
dalokej měrje to, štož pytaše: bohatosć narodneje drasty, žiwe nałožki a molersku krajinu. Wuměłstwo
Williama Krause wotbłyšćowaše duchowne nastajenje domizniskeho molerstwa, kotrež wuchadźeše z
idealizowaceho, wokrasnjowaceho a realiće zdaleneho wida. W předstajenju žiwjenja wjesnjanjow
njedźelu a po swjatoku widźachu molerjo najlěpšu móžnosć, cyły spektrum namrětych tradicijow
burstwa předstajić. Socialneje problematiki a towaršnostnych brachow so wědomje njedótkachu.
Tutón wid, wodźeny wot wotmysła, zapopadnyć „wobrazy tamnišeho ludoweho žiwjenja“, kryješe so
ze zmyslenjom a postupowanjom tehdyšich ludowědnych prócowanjow wokoło Arnošta Muki. (4) Jako
so „Slepjanske wobrazy“ Williama Krausy 1905 na Delnjošleskej přemysłowej a industrijowej
wustajeńcy pokazachu, swědčachu w němskej zjawnosći wo bohatosći a swojoraznosći serbskeho
etnikuma. 1904 dari farar Handrik w mjenje wuměłskeho wotrjada Maćicy Serbskeje do zběrki
Serbskeho muzeja dwě wolijowej mólbje Williama Krause a to „Slepjanska kmótra“ z lěta 1902 a
„Holca ducy na polo“ z lěta 1904. „Slepjanske“ twórby Williama Krause stejachu na spočatku
wuměłstwoweho směra, kotrež nastachu pod předznakom etnografiskeje dokumentacije hišće žiweje
serbskeje ludoweje kultury. Jemu slědowachu w přichodnymaj lětdźesatkomaj dalši molerjo wšelakich
narodnosćow a ze wšelakimi wuměłskimi, estetiskimi a filozofiskimi narokami. Mjez nimi wšitkimi pak
wusahujetaj dwaj wuměłcaj - Ludvík Kuba a Ante Trstenjak.
Jako so 1906 wuměłski wotrjad při Maćicy Serbskej wutwori, buštaj dwaj molerjej z prěnimaj
sobustawomaj: Němc William Krause a Čech Ludvík Kuba. Mjeno Ludvíka Kuby njebě tehdy w
kruhach serbskeje inteligency dawno hižo njeznate. Dwě lěće po wudaću prěnjeho zešiwka
„Słowjanstwo w swojich spěwach“ pućowaše Kuba 1886 prěni raz do Łužicy, zo by sej tam ludowe
spěwy Serbow zapisował. W tutych lětach nawjaza młody Kuba styki k Michałej Hórnikej a Arnoštej
Muce. Poćah k Muce rozrosće w běhu lět ke krutemu přećelstwu. Kaž pisa Kuba w swojich
žiwjenskich dopomnjenkach „Zaschlá paleta“ běše to předewšěm Muka, kotryž pohonjowaše Kubu
wobstajnje,: „ ... molować wobrazy ze žiwjenja łužiskich Serbow, podawizny z kwasnych swjedźenjow,
z delnjołužiskich Błótow, a docyła ze žiwjenja ludu, kotrehož narodna drasta ma swětowe mjeno. Sym
wšak dyrbjał Muce zawěsćić, zo mi k tomu nimo wuměłstwa ničo njepobrachuje a namołwjach jeho
tohodla wo trochu sćerpnosće, doniž so něčeho njenawuču. Kelko toho je trjeba hišće dohonić, wo
tym sym so přeswědčił w Mostarju“. (5) W Mostarju běše so Kuba 1895 zasydlił, po tym zo běše swoje
wuměłske wukubłanje w Parisu zakónčił. Wotchad do Parisa w lěće 1893 měješe Kubje być jasny
wobrot w jeho dotalnym žiwjenju: fyzisce, psychisce a ekonomisce wučerpany a přesłapjeny wo
njezajimje za jeho monumentalne zběraćelske dźěło za „Słowjanstwo w swojich spěwach“, chcyše
Kuba wotnětka swojemu powołanju jako wuměłc a moler slědować. (6) Njespokojnosć z dotalnym
wukubłanjom w Praze pola Maxa Pirnera a zapróšena atmosfera na Praskej wuměłstwowej akademiji,
kiž wuznamjenjenja so přez konserwatiwny akademizm, klasicistiske a romantiske tendency a
preferowanje wobrysowych rysowankow po nježiwych figurach, pohnuchu Kubu k tutomu krokej.
Wjetšina přisłušnikow Kuboweje generacije je wotešła studować do Mnichowa, Wiena abo Parisa. W
francoskej stolicy, w srjedźišću moderneho europskeho wuměłstwa, pak skićeše so Kubje wuměłsce
cyle hinaša situacija hač w Praze. Dyrješe zwěsćić, zo je so z impresionizmom nowa epocha w
molerstwje zahajiła. W Čechach jewjachu so stilistiske znamjenja impresionizma najzašo w tworjenju
krajinarja Antonina Slavíčeka wokoło 1895/1896, kotryž so prócowaše jemu spožčić čěski charakter.
Do Parisa přińdźe Kuba z krutym zaměrom, so stać z naslědnikom swojeho krajana Jaroslava
Čermáka. Kuba identifikowaše so z jeho narodno-romantiskim heroizmom, z kotrymž molowaše
předewšěm historiske temy. Z hłownym zaměrom studijow w Parisu pak bě jemu nawuknjenje
molowanja z wolijowymi barbami. Dotal wužiwanej technice rysowanki a akwarela, kotrejž stej jemu
předewšěm na pućowanjach po słowjanskim swěće k pomocy byłoj, jemu hižo wuměłsce
njedosahaštej. K rozsudnym momentam na spočatku Kuboweho přebywanja w Parisu liči fakt, zo
zezna tudy hišće čěskeho wuměłca Vojtěcha Hynaisa, prjedy hač bu tutón kónc lěta 1893 za
profesuru na Prasku wuměłstwowu akademiju wotwołany. Hynais, přisłušnik „generacije narodneho
dźiwadła“ ličeše k zastupjerjam pózdnjoromantiskeho historiskeho molerstwa w Čechach, kotremuž
čuješe so Kuba ideelnje bliski. Wot njeho naćisnjene a wuwjedźene zawěški za Narodne dźiwadło w
Praze počesćichu so w Francoskej z wysokim wuměłskim wuznamjenjom. W Parisu bě so Hynais stał
z „wótcom“ přichadźacych čěskich wuměłcow. Tež Ludvíkej Kubje doporuči wón wotpowědne šule,
priwatnu akademiju Rodolpha Juliena a akademiju Fillipa Colarossia. (7)
Hižo po nawróće Ludvíka Kuby z Balkana 1893 a w rezignaciji dla njedokónčenja swojeho
wobšěrneho etnomuzikologiskeho dźěła „Słowjanstwo w swojich spěwach“ je Kuba wobzamknył druhi
reprezentatiwny cyklus „Słowjanstwo w swojich wobrazach“ zahajić. Pariske wukubłanje pak jemu
njeda wuměłsku wěstosć, z kotrejž chcyše so na tute předewzaće zwažić. Tehdy sebjekritisce
dopózna, zo njeje w Parisu wolijowe molerstwo w tajkej měrje nawuknył, kaž bě to chcył. Tuž přida
dalšich sydom lět wukubłanja w Mnichowje na priwatnej šuli Słowjenca Ante Ažby. Na šuli, hdźež
studowachu nimo łužiskich Serbow přisłušnicy wšitkich słowjanskich narodow, profitowaše Kuba
stilistisce najbóle wot sylneho zaćisča, kotrež wukonješe na njeho molerstwo ruskich komilitonow.
Mjez nimi běchu šulerjo Ilje Jefimowiča Repina, absolwenća Pětrohródskeje wuměłstwoweje
akademije. Jich robustny realizm impresionistiskeje wersije wotpowědowaše stilistiskim nahladam
Kuby. Zmysłojte dožiwjenje bě jemu žórło dopóznaća, wuměłstwo staješe nad wědu. 1904 wozjewi w
časopisu „Dílo“ w swojich přednoškach „Tři rozhovory o umění“: Naše dušine žiwjenje je w zasadźe
dwójne. Wuslědk jednoho stej wěda a wědomosć, druhe wuměłstwo. Ja ze swojeho stejišća sem
preferuju wuměłstwo před wědu.“ (8)
Wot tuteje doby sem přewahuje w jeho tworjenju mólba. Tematiskemu wobłukej etnografiskeho
molerstwa so něhdźe wot 1918 sem z dźěłami z Balkana zaměrnje wěnowaše. Do mjenowaneje doby
sahaja spočatki znajomosće Ludvíka Kuby z Josefom Pátu. Zeznaštaj so prawdźepodobnje 1918 po
wozjewjenju samostatnosće čěskosłowakskeho stata na „Slovánským ostrově“ w Praze. Po wuwołanju
samostatnosće prócowaše so Páta wo wobnowjenje čěsko-serbskeho towarstwa „Adolf Černý“, kotrež
měješe wotnětka być cyłostatne a mjezynarodne towarstwo. (9) To pohnu Ludvíka Kubu so stać z jeho
čłonom a tuž přistupi zjednoćenstwu hišće w samsnym lěće. Hižo wot lěta 1903 sem je Kuba
serbskich wótčincow za 1904 poswjećeny Maćičny dom w Budyšinje portretował. „Jako sobustawa
towarstwa mje wo to prošachu, zo bych swoje tworjace skutkowanje wěnował tež Łužicy. Wobrazować
narodne drasty, typy, napohlad twarjenjow, tak daloko kaž su do dźensnišeho časa zakhowane we
woběmaj Łužicomaj, to je mój zaměr.“ (10) Zaměr, wokoło kotrehož kružachu mysle Muki a Kuby hižo
kónc 90tych lět 19. lětstotka, naby nětkole cyle konkretne kontury. Za Ludvíka Kubu woznamjenješe
tutón wužadacy nadawk zdobom nowu nadźiju a bě pohon do dalšeho wuměłskeho dźěła. Kuba,
tehdy blisko 60. žiwjenskeho lěta, tčeše we hłubokej wosobinskej krizy. Bilanca swojeho dotalneho
žiwjenskeho dźěła zdaše so jemu słaba. Jeho monumentalnej předewzaći, słowjanstwo přez swoje
spěwy wopisać a we wobrazach zwěčnić, njeběštej zrealizowanej. Josef Páta a Vladimír Zmeškal,
jeho běše Kuba 1920 zeznał, prócowaštaj so hižo wot 1921 sem wo financielne zaručenje Kuboweje
molerskeje wuprawy do Łužicy. Po jednanjach Zmeškala z ministerstwom šulstwa a jeho sekcijskim
šefom Františekom Mlčochom so jemu podpěra we wysokosći 10 000 Kčs přizwoli.
Z pućowanjom do Łužicy kónc junija 1922 zahaji so wurazna žiwjenska dekada, kotrejež wupłód běše
nastaće cyklow z Łužicy, Balkana, karpatskeje Ruskeje a Słowakskeje. Z tworićelskeho wida sem
woznamjenješe tuta dekada cezuru mjez hłownymaj wotrězkomaj molerskeho tworjenja. Nastachu-li
dotalne etnografisce zapołožene mólby a rysowanki mjenje a bóle epizodisce, stejachu tomu napřećo
wobrazy z Łužicy z lět 1922/1923, wot wšeho spočatka planowane a jako jenički cil wobeju jězbow. W
swojim łužiskim cyklu molowaše Kuba podobizny ludowych typow w narodnych drastach, kajkež su so
tehdy we Łužicy hišće wšědnje nosyli. Kubje dźěše tehdy wo nastaće kompletneho drastoweho
systema, płaćiweho za konkretnu městnosć a konkretny čas. Z tym je přez wuměłske zwuraznjenje
nastał wědomostny dokument, kotryž nima ani w Kubowym tworjenju ani w europskich wuměłskich
stawiznach analogije. Swój wid na dwójnu funkciju swojich etnografiskich twórbow jako dokument a
wuměłstwo rozjasnjuje Kuba we wobšěrnym přednošku „Narodna drasta Serbow“, kotryž přednjese
Ludvík Kuba na zhromadźiznje Maćicy Serbskeje dnja 3. winowca 1923 składnostnje druheje
wustajeńcy swojich łužiskich wobrazow w Budyskim Serbskim domje: „Drasta ludu nima jenož nadawk
kryć nahotu ćěła, wona ma stołmačić tež wuraz duše, zmyslenje ludu, jeho filizofiski nahlad na swět.
.... Wotměrjeny čas, kiž njedowoleše mojim modelam dołho sedźeć, mje nućeše někotru stronku
zakomdźić. Tuž sym radšo něšto ze zwonkownosće přepušćił, a sym so prócował podać nic jenož
drastu, ale runje z pomocu drasty wosobnosć a dušu luda serbskeho.“ (11) W teoretiskich rozjimanjach
artikulowaše so Kuba přećiwo kritikarjam, kotřiž widźachu přećiwk mjez ludowědu a wuměłstwom. Za
njeho płaćeše: „Ludowěda w swojim hłubokim a poprawnym zmysle njeje někajki přećiwk k
wuměłstwo. Nawopak, z njeje je wyše wuměłstwo wušło, z jeje pomocu so wuwije a ludowěda je hač
do dźensa wobnowja a wokřewja.“ (12) Kubu fascinowaše na swojimaj łužiskimaj pućowanjomaj
1922/1923 mnohota wšelakorych wariantow narodneje drasty w jednym regionje, w čimž rozeznawaše
po jeho měnjenju serbska narodna drasta wot wšitkich druhich słowjanskich narodnych drastow. Bě
překwapjeny, kajku bohatosć wotsćinow a refleksow chowa w sebi barbna hamonija samo nimale
monochromneje čorno-běłeje swjedźenskeje abo žarowanskeje drasty. Kuba moluje we Łužicy z ryzy
njeměšanymi barbami prismy a zapřija skutkownosć njepomolowaneho płatna do wobraza. Stilistisce
zapołoži Kuba swoje wobrazy impresionistisce, da so wodźić wot zmysłowych začućow a da barby a
swětło hromadu skutkować. Impresionistiske zasady pak podrjaduje swojemu narokej wo harmoniji
wonkowneho napohlada a nutřkowneje bytosće modela. Kuba je so na swojimaj pućowanjomaj po
Łužicy přewažnje drasće wěnował, jenož někotre jednotliwe wobrazy z wjesnymi napohladami a
žanrowymi scenami nastachu. Zo paruja jeho łužiske wobrazy aktiwny moment a konkretnu činitosć
drje je w dokumentariskim charakteru předewzaća samoho zakótwjene. Na woběmaj molerskimaj
wuprawomaj nasta pozdatnje 35 wobrazow. W Serbach a w Čechach nazhonichu mólby Kuby z
Łužicy wulke připóznaće. Serbske Nowiny pisachu 4. winowca 1922, zo dźakowachu so Maćicarjo
Ludvíkej Kubje „z hrimotacej sławu zdobom na swětosławne dźěło ...”. 1924 jednaše Vladimír Zmeškal
z ministerstwom šulstwa wo nakupje cyklusa łužiskich dźěłow. Statna galerija nochcyše cyklus
łužiskich wobrazow měć, a tuž přepodachu so ludowědnemu wotrjadej Narodneho muzeja w Praze.
Stat nakupi 56 wobrazow łužiskeho cyklusa a zapłaći za nje jónkrótnje sumu we wysokosći 50.000
Kčs. W slědowacych pjeć lětach wotpłaćowaše molerjej lětnje po 20.000 Kčs. To woznamjenješe za
Ludvíka Kubu skónčnje kónc financnych wuskosćow a zwoprawdźenje swojeho žiwjenskeho
předewzaća, wudaća „Słowjanstwa w swojich spěwach“. Zmeškal a towarstwo „Adolf Černý“ mějachu
wotpohlad, wudać wosebity wuměłski album z reprodukcijemi łužiskich dźěłow a tekstami wo Serbach
w swětowych rěčach, k čemuž pak njedóńdźe. Wudało pak je towarstwo dwě seriji pohladnicow.
Prěnja serija wobsahowaše dźesać motiwow z cyłeje Łužicy a druha wopřiješe tohorunja dźesać
motiwow, reprodukowachu pak so předewšěm narodne drasty z Delnjeje Łužicy. Wobaj nakładaj
wudaštej so we wysokosći 10.000 eksemplarow. Tutej so w běhu dweju lět kompletnje rozpředaštej.
Hižo prěnja wustajeńca Kubowych serbskich mólbow na swjedźenskej žurli Praskeje sokołskeje
organizacije běše za njeho wulki wuspěch. Organizowało běše ekspoziciju towarstwo „Adolf Černý
zhromadnje ze sokołskej organizaciju. Wustajeńcu wopyta prěni president Čěskosłowakskeje Tomaš
G. Masaryk, kotryž jedyn wobraz kupi. (13) Prawdźepodobnje jedna so tu wo twórbu „Husler Jan Kušk
wotprawa“, dźensa we wobsydstwje Serbskeho muzeja w Budyšinje. Dalšej mólbje kupištej narodna
čěskosłowakska rada a ratarska rada. Wustajeńcu wopyta něhdźe 2000 ludźi. Mjez nimi bě młody
słowjenski student Praskeje wuměłstwoweje akademije Ante Trstenjak, za kotrehož měješe wopyt
signifikantny wuznam.
Jako bě so Ante Trstenjak 1894 w Slamjaku blisko Ljutoměra narodźił, studowaše Ludvík Kuba, tehdy
hižo 31lětny, w Parisu molerstwo. Trstenjakowy wuměłski talent so zahe na wuměłskich kubłanišćach
we Wienje, Grazu a Zagrebje spěchowaše. Njespokojeny z wukubłanja w Zagrebje měješe wotpohlad
hić na dalše studije do Mnichowa. Tola hladajo na wysoke žiwjenske kóšty w centrumje němskeho
wuměłstwa rozsudźi so Trstenjak za Prahu. Tu zapisa so na Akademiji rjanych wuměłstwow a sta so
ze šulerjom molerja Vojtěcha Hynaisa, woneho molerja, kotryž je Ludvíka Kubu w Parisu podpěrał.
Situacija wuměłstwa, kajkuž ju Trstenjak za čas swojeho přichada 1920 w Praze namaka, běše
dospołnje hinaša hač bě ju Kuba nimale třiceći lět prjedy dožiwił. W Praze jewjachu so wot spočatka
20. lětstotka sem moderne prudy europskeho wuměłstwa kaž impresionizm, symbolizm, secesija a
druhe. Rozwiće čěskeho impresionizma je Ludvík Kuba po swojim nawróće z Wiena 1911
směrodajnje sobu postajował. Předewšěm pak hraješe zjednoćenstwo čěskich molerjow „Mánes“,
załožene 1887 a kotremuž tež Ludvík Kuba přisłušeše, w tutym procesu progresiwnu rólu. Wone je
přesadźenje modernizma w čěskim tworjacym wuměłstwje pospěšiło. Znajomstwo Trstenjaka z Kubu
a jeho wuměłstwom bazuje na stykach młodeho słowjenskeho studenta k wuměłstwowemu towarstwu
„Mánes“, kotrehož wustajeńcy sej Trstenjak w Praze prawidłownje wobhladowaše. Wuši wosobinski
kontakt abo přećelski zwisk mjez Kubu a Trstenjakom pak po wšěm zdaću njewobsteješe, byrnjež
Trstenjak 1926 čěsko-serbskemu towarstwu „Adolf Černý“ přistupił, hdźež běše Kuba hižo wosom lět z
čłonom.
Zetkanje Ante Trstenjaka z łužiskimi dźěłami Ludvíka Kuby 1922 běše za Słowjenca zdobom prěnje
zetkanje z kulturu a folkloru łužiskich Serbow. Pod hłubokim zaćišćom Kubowych serbskich wobrazow
wobzamkny Trstenjak runja Kubje, Łužicu wopytać a tworić dokumenty wo narodnych drastach
Serbow Hornjeje a Delnjeje Łužicy. Po zakónčenju swojeho studija na wuměłstwowej akademiji w
Praze poda so Trstenjak na dalši studij do Parisa. Tam přebywaše na posrědnistwo juhosłowjanskeho
pósłanstwa z francoskim stipendijom wot 1924 do 1927. Pokročowaše ze swojim wukubłanjom, mjez
druhim tež w priwatnej akademiji Collarossija, hdźež běše hižo Ludvík Kuba wot 1893 do 1895
studował. W Praskich studijnych lětach je Trstenjak so stał z wuběrnym portretistom, wotnětka pak
wěnowaše so předewšěm zwobraznjenju krajiny. Běše-li hač dotal stilistisce impresionizmej bliski, při
čimž jeho problem swětła najbóle zajimowaše, su wot 1926 prěnje ekspresiwne wotsćiny a
wotwobroćenje wot realistiskeho wida w jeho molerstwje njepřewidźomne. Jasnu barbojtosć, kotruž
nałožowaše předewšěm w akwarelach, wobchowa sej Trstenjak tež w swojich mólbach a orientuje so
w Pariskich lětach po molerskich nahladach francoskeho wuměłca Maurica de Vlamincka. Ale tež
molerstwo Andréa Deraina a Henria Matissa jeho sylnje wobwliwowaše. Wulki wosobinski wuspěch
woznamjenjachu jemu wustajeńcy w nazymskim salonje “Salon de automne”, do kotrehož čłonstwa
jeho přijachu. Nimo wuspěcha a dobrych kritikow na dalšich wustajeńcach w Ljubljanje, Mariborje a
Praze, njepozhubi so we wuměłcu sylny zaćišć Kubowych serbskich wobrazow a z tym přeće
pućowanja do Łužicy. Za čas studijneho přebytka w Parisu zezna so 1927 z Francozowku Marie de
Vaux de Phalipau, tehdyšej městopředsydku Pariskeho Towarstwa přećelow łužiskich Serbow. Wona
pohonjowaše Trstenjaka, zo by kolekciju etniskich typow łužiskich Serbow zestajał. Za to chcyše jemu
stipendij francoskeje akademije zaručić, z čehož pak ničo njebu. Dźakowano doporučenju Vladimíra
Zmeškala a dobrym kontaktam k serbskim studentam w towarstwje „Adolf Černý“, wosebje k
studentej filozofije Jurjej Henčlej a studentej prawa Jurjej Cyžej, nastupi Trstenjak bjez kóždeježkuli
financielneje podpěry swoju prěnju jězbu do Łužicy w septembru 1928. Runja Ludvíkej Kubje běše
Trstenjakej ze zaměrom jězby, tworić dokumenty narodnych drastow najmjeńšeho słowjanskeho
naroda. Ale chcyše so tež - a to rozeznawa jeho wot Kubowych intencijow, wěnować łužiskej krajinje.
Hišće měješe w swojej duchownej předstawje před wočomaj w Praskim Rudolfinumje spočatk lěta
1928 wustajene krajinowe akwarele a guaše, kotrež nastachu na jeho pućowanjach po Francoskej a
Čěskej. Krajina słušeše wot časa přebywanja w Francoskej, a tu měješe pućowanje přez Bretagniju a
Savoju klučowu poziciju, k najwoblubowanišim temam Trstenjaka. Jeho nachilnosći k lyriskemu
předstajenju krajiny wotpowědowachu delnjołužiske Błóta ze swojimi bohatymi barbnymi refleksami so
špihelowacych štomow w groblach a rěčnišćach drje najbóle. Trstenjaka zajimowachu stajnje so
měnjaca atmosfera krajiny a jeje wšelakobarbne wotsćiny. Akwarel „Móst přez Sprjewju“, nastaty 1928
w Budyšinje, pokazuje na rozjasnjenu, pastelobarbnu paletu wuměłca, kajkaž jewi so wona z časa
Pariskeho přebywanja. Kaž Ludvík Kuba rešeršowaše Ante Trstenjak na swojich wuprawach do
Łužicy tež molerske problemy barby a swětła, rozestajowaše so z anatomiskimi zakonitosćemi a
wukmani so w portretowym molerstwje. Do najlěpšich dźěłow jeho portretoweho wuměłstwa słuša
podobizna dr. Arnošta Muki z lěta 1929, ke kotremuž měješe dobre wosobinske styki. Hižo 26 lět
prjedy bě Ludvík Kuba Arnošta Muku zwobraznił, a tež tutón portret Muki słuša po wuměłskej kwaliće
k wusahowacym podobiznam w seriji portretow serbskich wótčincow Ludvíka Kuby. Dwójce
portretowaše Trstenjak delnjoserbsku spisowaćelku Minu Witkojc. Wona běše jemu kaž mnozy druzy
Serbja, a tu předewšěm dr. Jan Cyž a Měrćin Nowak-Njechorński, na jeho pućowanju k pomocy. Mjez
Ante Trstenjakom a Janom Cyžom, wosebje pak mjez Trstenjakom a Nowakom-Njechorńskim wuwi
so přećelstwo, kotrež traješe cyłe žiwjenje. Wuchadźišćo wobeju wuměłcow za jeju tworićelske
rozestajenje ze serbskim etnikumom a jeho bohatej folkloru běše Kubowy cyklus łužiskich wobrazow.
Jeju prěnja zhromadna wustajeńca wotmě so 1931 pod protektoratom Towarstwa přećelow łužiskich
Serbow w Zagrebje. 1965 wuhotowa so w Budyskim měšćanskim muzeju znowa zhromadna pokazka
Trstenjaka a Nowaka-Njechorńskeho. Zrozumjenje wšitkich třoch wuměłcow - Kuby, Trstenjaka a
Nowaka-Njechorńskeho - wo etnografiskim molerstwje kryješe so w nahledźe, kotryž NowakNjechorński 1932 do slědowacych słowow zjima: „Nochcu być ‘drastowy moler’. Drasta je mi
pódlanska wěc, pytam dušu serbskeho luda.“ (14)
Trstenjakowej prěnjej serbskej modelej běštaj sotře Jurja Henčla z Kozarc, kotrejž w katolskej drasće
zwobrazni. Hinak hač Ludvík Kuba, kotryž molowaše hnydom na městnje na płatno a wobraz po
jednym abo po dwěmaj posedźenjomaj dokónči, Trstenjak swoje modele husto jenož skicěrowaše, tak
zo nastachu přewažnje studije, kotrež moler po swojim nawróće w Praskim ateljeju wuměłsce
wobdźěłaše. Běše-li so Kuba bjezwuwzaćnje tehdy hišće žiwym serbskim drastam wěnował, tak
zwěčni Trstenjak tež drasty Wochožanskeje a Budyskeje ewangelskeje kónčiny, kotrež so hižo
njenošachu. Cyłkownje nasta za čas jeho łužiskeho přebywanja 30 wobrazow a mnoho skicow a
naćiskow. Ličba wobrazow rozrosće po nawróće w ateljeju na 48. Najmarkantniši z nich drje je po
skicach 1929/1930 na skazanku předsydy Serbskeje ludoweje banki dr. Posedela wuwjedźeny
triptychon „Hołdowanje serbskim wótčincam“. Wulkoformatna mólba znazornja alegorisce hołdowanje
Delnjeje a Hornjeje Łužicy wusahowacym wosobinam z wědomosće, wuměłstwa a kultury serbskeho
narodneho žiwjenja. Na lěwym křidle triptychona je zwobraznjeny delnjoserbski kwas w Borkowach w
Błótach, a prawa strona mólby předstaja putnikowanje katolskich Serbow k hnadownemu městnu w
Róžeńće. Mólba, kotraž měješe w zmysle Trstenjaka pozběhnyć narodne sebjewědomje Serbow,
wotbłyšćuje zdobom splećenje zamóžnosćow wuběrneho portretista a krajinarja.
Łužiskim wuprawam slědowace wustajeńcy Trstenjakowych serbskich wobrazow - tute zahaji pokazka
w Budyskim Maćičnym domje wot 28.11.-16.12. 1928 - žnějachu wulki wothłós tež w Praze, w
Hradecy Králové, Mariborje, Osijeku a Zagrebje.
Serbscy studenća zrozumichu wažnosć Trstenjakowych mólbow, tak zo wozjewichu dźesać motiwow
jako pohladnicy. Zwjazk serbskich spisowaćelow wuda 1930 reprodukciju triptychona.
Dźakowano nakupi nimale cyłeje zběrki łužiskich dźěłow Ludvíka Kuby přez čěskosłowakski stat je so
„serbska galerija“, kaž ju Kuba sam mjenowaše, w swojej kompletnosći zachowała. Trstenjakowe
serbske dźěła njejsu so porno tomu w cyłku zachować móhli. Zdźěla je jich wosud hač do
dźensnišeho njewujasnjeny. Wjetšina chowaše so za čas nacistiskeje okupacije w rumnosćach čěskoserbskeho towarstwa, kotrehož wobsydstwo wone běchu. (15) 1939 su je gestapowcy sćazali. Na tute
wašnje zhubi so tež wjace hač 80 dźěłow Měrćina Nowaka-Njechorńskeho z wobsydstwa towarstwa.
(16)
Po wójnje bu wosebita komisija zasadźena, zo by konfiskowane wobrazy pytała. Jenož 11
Trstenjakowych łužiskich dźěłow je so do Narodneho muzeja w Praze dóstało. (17) W jeho domiznje
wobsedźitej nimo priwatnikow Muzej nowšich stawiznow w Ljubljanje 12 a Wuměłska galerija w
Mariborje - poslednja mjenowana pak předewšěm dźěła z 50tych a 60tych lět - 28 dźěłow ze serbskimi
motiwami.
Zakónčace słowa w nastawku Měrćina Nowaka-Njechorńskeho w Serbskich Nowinach z dnja 1.
decembra 1928, kotrež komentuja wustajeńcu Ante Trstenjaka w Maćičnym domje w Budyšinje,
njepłaća jeničce Trstenjakej, ale runje tak Ludvíkej Kubje. „Směmy so jara wjeselić, zo tutón wuměłc je
namakał puć do našeje serbskeje Łužicy. Wón budźe hódny a khmany wěšćer serbskeje
swojoraznosće, serbskeje krasy, haj serbskeje duše. Jeho sława přispori sławu našeje domizny, jeho
dźěła budźeja swědčeć wo nas a našej zemi w dalokich krajach. Wone móžeja tam dobyć nowych
zajimcow, přećelow našeje narodnosće a snadź takle přinjesć našemu ludej polěpšenje ćežkeho
dóńta.“ (18)
(1) Musiat, Sigmund: Sorbische / Wendische Vereine 1716-1937, Domowina-Verlag, Bautzen, 2001, S. 76
(2) tež tam
(3) Lěta 1923 załoži so pod nawodom serbskeho překupca Maksa Štrympy prěnje Zjednoćenstwo serbskich
tworjacych wuměłcow. Prěnja wustajeńca zjednoćenstwa wotmě so dnja 14.10. 1923 w Chrósćicach. Iniciator
a duchowny motor zjenoćenstwa bě Měrćin Nowak-Njechorński.
(4) Serbski rozhlad: In: Łužica. Budyšin 23, 1904, str.. 35
(5) Ludvík Kuba: Zaschlá paleta: Po druhé u Lužických Srbů, Praha 1958, str. 211
(6) Marie Clara Prchalová: Ludvík Kuba a Paříž, 1993, přednošk na wědomostnym kolokwiju składnostnje
wustajeńcy „Ludvík Kuba a Łužica“, 1993 w serbskim muzeju w Budyšinje
(7) tež tam
(8) Ludvík Kuba: Tři rozhovory o umění, Časopis Dílo, 1904
(9) Vladimír Kristen: Ludvík Kuba a łužiscy Serbja mjez swětowymaj wójnomaj. W: Ludvík Kuba a Slovanská
Etnografie, II. dil, Poděbrady, 1987
(10) Ludvík Kuba: Moje łužiske wopyty: łopjeno z awtobiografije. We: Łužica, Budyšin 37, 1922, str. 90-91
(11) Ludvík Kuba: Narodna drasta serbskeho luda. W: Serbske nowiny 7.12.1928
(12) Josef Vařeka. Národopisné obrazy Ludvíka Kuby z Lužice a jejich kulturní politickě význam.
W : Ludvík Kuba a Slovanska Etnografie, II.díl, 1987
(13) Vladimír Zmeškal: Wo čěskim molerju Ludvíku Kubje. W: Předźenak 5.6.1965
(14) Maria Mirtschin: Sorbische Kunst. Die zwanziger und dreißiger Jahre. str. 42-43 Bautzen,
Domowina-Verlag, 1992
(15) Serbski kulturny archiw, N IV, 11 E Listowanje z wosobinami z Juhosłowjanskeje, list dr. Janej Cyžej
27.10.1963
(16) (16) Serbski kulturny archiw, N IV, 18 D, Nachlass Dr. Jan Cyž
(17) Maja Vetrih: Ante Trstenjak. Akademski slikar - Življenje in dilo, str.107-131 Pomurska založba, 1998
(18) Měrćin Nowak-Njechorński: Wustajeńca Ante Trstenjaka. Serbske Nowiny 1. decembra 1928
ZUSAMMENFASSUNG
Die Lausitz im Schaffen Ludvík Kubas und
Ante Trstenjaks
Die Namen der beiden Künstler Ludvík Kuba (1863-1956) und Ante Trstenjak (1894-1970) stehen
nicht nur für zwei herausragende slawische Maler ihrer Zeit, sondern sie zählen gleichzeitig zu den
Wegbereitern der Entfaltung einer eigenständigen sorbischen professionellen bildenden Kunst. Mit
ihrem ethnografischen Werk aus der
sorbischen Lausitz haben sie wesentlich zum Nationalbewusstsein der Sorben und zum Ansehen des
kleinsten slawischen Volkes im Ausland beigetragen.
Im Lebensweg sowie im künstlerischen Werk beider Künstler zeigen sich bemerkenswerte Parallelen.
Schon seit den 1890er Jahren ermunterte Arnošt Muka, Protagonist der sorbischen volkskundlichen
Bestrebungen und Freund Ludvík Kubas, ihn beständig zur Darstellung aller zu jenem Zeitpunkt noch
erhaltenen sorbischen Volkstrachten.
Im Jahre 1903 wurde an der wissenschaftlichen Gesellschaft Maćica Serbska die Sektion zur
Bewahrung sorbischer Volkstrachten auf Gemälden gegründet, deren Ziel es war, die Vielfalt und die
Farbenpracht der sorbischen Volkstrachten in Form von Trachtengemälden für die Nachwelt
festzuhalten. Innerhalb der Strömung der Heimatkunst und Brauchtumsmalerei interessierten sich
zunehmend seit dem Beginn des 20. Jahrhunderts deutsche und slawische Maler für das sorbische
Ethnikum. So gehörten der Deutsche William Krause und der Tscheche Ludvík Kuba im
Gründungsjahr der künstlerischen Abteilung der Maćica Serbska 1906 als die einzigen beiden Maler
der Sektion an.
Mit seiner Wanderung in die Lausitz in den Jahren 1922/1923 begann im Gesamtschaffen Ludvík
Kubas ein bedeutender Abschnitt, dessen Resultat die Entstehung der Zyklen aus der Lausitz, dem
Balkan, Karpatenrusslands und der Slowakei ist. Kubas Zyklus seiner Lausitzer Arbeiten hat weder
in seinem Werk noch in der europäischen Kunstgeschichte eine Analogie. Während der beiden
Aufenthalte von Ludvik Kuba in der Lausitz 1922 und 1923 entstanden jeweils 35 Arbeiten, wovon 56
im Jahre 1924 vom tschechischen Staat angekauft worden sind. 1922 wurden in Prag erstmals
Kubas sorbische Arbeiten gezeigt, die in dem damals jungen slowenischen Studenten der Akademie
der schönen Künste in Prag, Ante Trstenjak einen tiefen Eindruck hinterließen. Angeregt und
beeinflusst durch Ludvík Kubas ethnografische Werke aus der sorbischen Lausitz bereiste Trstenjak
1928 die Ober- und Niederlausitz. Ante Trstenjak stellte im Gegensatz zu Ludvík Kuba auch schon zu
jenem Zeitpunkt schon abgelegte Trachten dar. Viele seiner Werke entstanden nach seinen Skizzen
und Entwürfen aus der Lausitz in den darauffolgenden beiden Jahren 1929/1930 in seinem Prager
Atelier. Ist Ludvík Kubas „Sorbische Galerie“ nahezu in ihrer Gesamtheit erhalten geblieben, so findet
man die Lausitzer Arbeiten Ante Trstenjaks verstreut oder sie sind verschollen.