Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo

Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
Europa Środkowo-Wschodnia (ESW) nie jest jednolitym obszarem, zarówno pod względem
politycznym, jak i gospodarczym. Krajów ESW nie można wyodrębniać wyłącznie na podstawie
kryterium geograficznego. Są one bardzo zróżnicowane pod względem wielkości, potencjału
ludnościowego, ekonomicznego i militarnego, struktury społecznej o różnych interesach i
aspiracjach oraz możliwościach odgrywania politycznej roli. Państwa te łączy jednakże w
znacznym stopniu wspólnota historycznego dziedzictwa. Od stuleci należały one do słabiej
rozwiniętej, zacofanej gospodarczo i cywilizacyjnie części Europy.
Kraje te zbliżyła szczególnie wspólnota losu w XX wieku. O politycznym kształcie i strukturze
całego regionu zadecydowały pod koniec I wojny światowej zwycięskie mocarstwa w Wersalu, a
pod koniec II wojny światowej w Jałcie i Poczdamie. Po II wojnie wszystkie znalazły się w
orbicie wpływów ZSRR i zostały przez to państwo "zwasalizowane" w sensie ustrojowym,
gospodarczym i politycznym. Spowodowało to znaczne, a w każdym razie większe niż
kiedykolwiek uprzednio ich ujednolicenie społeczno-gospodarcze.
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej uzyskały suwerenność państwową i weszły na drogę
demokratycznego rozwoju w sferze politycznej, a wolnorynkowej w sferze gospodarczej dzięki
sprzyjającym okolicznościom międzynarodowym, a mianowicie - dzięki zakończeniu zimnej
wojny oraz rozpadowi ZSRR, znacznie przyspieszonemu przez niepowodzenie
"gorbaczowowskiej" próby ratowania przez reformę. Wcześniej w omawianych krajach
występowały wprawdzie ruchy i wysiłki na rzecz demokracji i niepodległości, najsilniejsze w
Polsce, znaczące na Węgrzech i w Czechosłowacji, ale okazały się niewystarczające do
osiągnięcia sukcesu.
Mimo że kilkadziesiąt lat ostatniej historii związało ze sobą państwa tego regionu, występują tu
nadal ogromne zróżnicowania kulturowe, religijne, narodowo-etniczne. Istotne znaczenie ma też
wiele innych czynników, zwłaszcza zaś: tradycje historyczne, położenie geopolityczne,
gospodarczo-społeczne, kulturowe, religijne i wiele innych.
Większość autorów dla określenia tego regionu przyjmuje dwa terminy - "Europa Centralna" lub
też "Europa Środkowo-Wschodnia", które wyraźnie odróżnia od Europy Wschodniej (Rosja i
europejskie kraje WNP) . W polskiej literaturze jako Europę Środkowo-Wschodnią najczęściej
klasyfikuje się 16 państw, tj. Albanię, Bośnię/Hercegowinę, Bułgarię, Chorwację, Czechy,
Czarnogórę, Estonię. Litwę, Łotwę, Macedonię, Polskę, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię
oraz Węgry. Czasami w opracowaniach politycznych i naukowych poszerza się to określenie
także na obecne kraje WNP.
1/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
Wydaje się, iż najbardziej poprawnym jest zastosowanie terminu "Europa
Środkowo-Wschodnia" dla wymienionych wyżej 28 krajów, z równoczesnym ich podziałem na
następujące podgrupy (w niniejszej pracy taki podział przyjęto w dalszej części analizy):
- Europa Środkowa ( Polska , Czechy , Słowacja , Słowenia i Węgry ),
- kraje bałtyckie (Estonia, Litwa, Łotwa),
- Europa Południowo-Wschodnia (Albania, Bułgaria, Rumunia i państwa
postjugosłowiańskie: Bośnia/Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia oraz Serbia),
- kraje Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP), obejmujące europejskie republiki b. ZSRR
(
Rosja , Ukraina , Białoruś , i Mołdowa ) oraz pozostałe republiki b. ZSRR: azjatyckie (
Kazachstan
,
Kirgistan
,
Tadżykistan
,
Turkmenistan
i
Uzbekistan
) i kaukaskie (
Armenia
,
Azerbejdżan
i
Gruzja
). Już na pierwszy rzut oka widać, iż Europa Środkowo-Wschodnia jest grupą krajów znacznie
zróżnicowanych pod wieloma względami.
Rozpoczęta na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w krajach EŚW
transformacja systemowa nie ma precedensu w historii gospodarczej. Zasad tych przekształceń
nie określono wcześniej w teorii, nie można było bowiem wykorzystać praktycznych
doświadczeń innych państw. W przeszłości nikt nie przewidywał, że socjalizm zostanie
zastąpiony kapitalizmem. Zakładano wprawdzie, że system ten ze względu na swą
niewydolność prędzej czy później musi zostać zasadniczo zreformowany, ale o możliwości jego
całkowitego upadku nie było mowy.
Państwa EŚW zapoczątkowały tzw. podwójne transformacje, w ramach których system
2/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
polityczny i gospodarczy zmieniały się równocześnie. W krajach tych zakres i głębokość
transformacji były znacznie większe niż w poprzednich przypadkach przechodzenia do
gospodarki rynkowej. Wiązało się to z bezprecedensowymi zmianami instytucji państwa i
rozwojem rynku.
Definiowanie transformacji systemowej ma więc w dużym stopniu charakter "ex post".
Teoretycy starają się jakby nadrobić opóźnienia będące skutkami ich zaskoczenia
wydarzeniami politycznymi i społeczno-gospodarczymi. W najogólniejszym zarysie
transformacja jest postrzegana jako przeobrażenie dotychczasowego systemu, którego istotą
jest przejście od gospodarki planowej typu socjalistycznego do gospodarki rynkowej typu
kapitalistycznego. Wskazuje się, iż jest ona procesem obejmującym wiele dziedzin życia
gospodarczego, społecznego i politycznego. Ekonomiści nie definiują transformacji
jednoznacznie. Część utożsamia ją ze stabilizacją gospodarki, część także z tworzeniem
infrastruktury systemowej właściwej gospodarce rynkowej i prywatyzacją.
G. Kołodko uważa, iż "posocjalistyczna transformacja ustrojowa to historyczny proces
stopniowego przechodzenia od centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej opartej na
dominacji państwowej własności środków produkcji i biurokratycznej regulacji do
kapitalistycznej gospodarki wolnego rynku opartej na dominacji własności prywatnej i liberalnej
deregulacji".
Z kolei Cz. Bywalec pisze, iż "transformację gospodarczą w Europie Środkowo-Wschodniej
rozumiemy jako całokształt zmian w systemach gospodarczych krajów tego regionu,
polegających na odchodzeniu od gospodarki centralnie kierowanej, nakazowo-rozdzielczej, w
kierunku gospodarki, której głównym regulatorem jest mechanizm rynkowy. Proces
transformacji gospodarczej, jak zresztą każdy proces przebudowy, składa się z dwóch
elementów - z procesu destrukcji starych struktur i mechanizmów oraz z równoczesnej kreacji
nowych".
Pierwsze próby integracji państw Europy Środkowej zrodziły się już po I wojnie światowej.
Głównym celem było wówczas utworzenie zapory dla przeniesienia rewolucji bolszewickiej z
Rosji do Europy Zachodniej. Jednym z wariantów ówczesnych koncepcji był federalizm J.
Piłsudskiego. Do planów tych nawiązywał także J. Beck w swych koncepcjach "trzeciej Europy".
W okresie międzywojennym wysunięto też kilka innych propozycji integracji gospodarczej
Europy Środkowej i Południowej (m.in. współpracy państw sukcesyjnych byłej monarchii
habsburskiej, bloku Małej Ententy z udziałem Austrii, Węgier i Polski, federacji państw
bałtyckich). Najbardziej znana była inicjatywa E. Beneśa i W. Sikorskiego z października 1939
r., zmierzająca do utworzenia konfederacji polsko-czechosłowackiej.
3/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
Po zakończeniu II wojny ponownie wysuwano różne koncepcje współpracy państw tego regionu
Europy. Najsilniej ujawniły się dążenia do zorganizowania federacji polsko-naddunajskiej (w jej
skład miała wejść Polska, Czechosłowacja, Austria, Węgry i Rumunia) oraz bałkańskiej ( Albani
a
, Buł
garia
,
Grecja
, Jugosławia i
Turcja
). Poszczególne koncepcje nie doczekały się jednak pełnej realizacji. Część z nich spotkała się
ze sprzeciwem J. Stalina i zrezygnowano z nich już we wstępnej fazie, inne próbowano
wdrażać tylko w niektórych fragmentach . W ramach RWPG nie była możliwa integracja, nawet
w układach dwu- lub trójstronnych. Władze b. ZSRR zwracały uwagę, by idea związków
sąsiedzkich nie mogła się odrodzić.
Jeszcze podczas istnienia RWPG wysuwano nieśmiałe propozycje współpracy poza nią.
Węgrzy wyszli z inicjatywą powołania tzw. małej RWPG, która miała być organizacją
zrzeszającą kraje środkowoeuropejskie, ale bez ZSRR. Pomysł ten spotkał się jednak ze
zdecydowanym oporem Moskwy. W latach 1990-1991, kiedy RWPG ostatecznie straciła rację
bytu, próbowano jeszcze powołać do życia Międzynarodową Organizację Współpracy
Gospodarczej, która miałaby zastąpić niewydolne RWPG.
Przemiany systemowe zapoczątkowane w państwach Europy Środkowej w 1989 r. stały się
impulsem dla przewartościowań sensu istnienia i roli dotychczasowych struktur bloku
wschodniego. Najpierw rozwiązano Układ Warszawski (1.07.1990 r.), a następnie RWPG
(28.06.1991 r.) . Wyzwolenie spod hegemonii ZSRR pozwoliło Polsce i innym krajom
członkowskim dawnej RWPG na suwerenny wybór partnerów. W celu zagwarantowania
nieodwracalności przemian transformacji ustrojowej i gospodarczej państwa te podjęły dwa
kierunki działań w polityce zagranicznej. Na pierwszym planie znalazło się dążenie do
członkostwa w strukturach Zachodu (WE, NATO, GATT/WTO, OECD). Działania w tym
zakresie w istotnym stopniu były związane z zakresem i tempem przemian gospodarczych,
poziomem rozwoju i stopniem zainteresowania państw WE i NATO rozszerzeniem o tę cześć
Europy. Drugim kierunkiem było tworzenie podstaw ściślejszej współpracy w regionie.
Kraje EŚW nie rozpoczęły reform rynkowych równocześnie, przy czym ustalenie dokładnego
momentu startu transformacji jest kwestią dość umowną. Na ogół przyjmuje się rok 1990 jako
4/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
pierwszy rok przemian w krajach Europy Środkowej. Pod koniec 1991 r. rozpadł się Związek
Radziecki i następny rok jest uważany za rok przemian w 15 krajach powstałych na jego bazie.
Z kolei rozpad Jugosławii w 1992 r. jest traktowany jako początek startu reform na byłych
terenach tego kraju.
Pomimo podobieństw w systemach gospodarowania sytuacja gospodarcza krajów transformacji
na początku reform różniła się znacznie. L. Balcerowicz za najważniejsze z nich uważa: poziom
niestabilności pieniądza, wielkość długu zagranicznego, odziedziczoną strukturę gospodarki,
rozmaity klimat psychologiczny, dotychczasowe doświadczenia w reformowaniu gospodarek
oraz pewne elementy dla każdego kraju specyficzne, które były jego atutem lub - przeciwnie obciążeniem.
Kraje WNP były mniej obeznane z instytucjami gospodarki rynkowej niż państwa bałtyckie i
Europy Środkowej. Niektóre z nich (Azerbejdżan, Kazachstan, Rosja, Turkmenistan) były
zarazem bardziej bogate w surowce naturalne niż kraje Europy Środkowej lub państwa
bałtyckie. Znaczne były też różnice w poziomie PKB per capita. W najlepszej sytuacji pod tym
względem znajdowały się państwa Europy Środkowej. Kraje bałtyckie z kolei charakteryzowały
się wyższym jego poziomem niż pozostałe kraje b. ZSRR.
Największa nierównowaga makroekonomiczna miała miejsce w byłych republikach radzieckich.
Spośród krajów Europy Środkowej w najlepszych warunkach makroekonomicznych reformy
rozpoczęły Czechosłowacja i Węgry. Z kolei Bułgaria, Chorwacja, Węgry oraz Polska
odziedziczyły znaczny dług zagraniczny, podczas gdy pozostałe kraje w zasadzie nie były
zadłużone (po rozpadzie Związku Radzieckiego, Rosja przejęła cały dług zagraniczny).
Zależność od handlu wewnątrzregionalnego była największa w krajach bałtyckich, relatywnie
najniższa w państwach Europy Środkowej. Z kolei kraje bałtyckie i Europy Środkowej były w
porównaniu z pozostałymi lepiej położone pod względem przyszłego ukierunkowania wymiany
handlowej na państwa Europy Zachodniej.
Zarysowane powyżej warunki startu potwierdzają tezę o niezwykłości zmian, które
zapoczątkowano na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w krajach
postsocjalistycznych. Istotną cechą tych zmian jest niezwykle szeroki zakres niezbędnych
przeobrażeń w gospodarce.
5/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
Chociaż warunki dla rozwoju procesów integracji obejmujących cały region były w zasadzie
sprzyjające, poszczególne kraje wykazywały większe lub mniejsze zainteresowanie wzajemną
współpracą.Wydaje się, iż do najważniejszych czynników sprzyjających procesom integracji
subregionalnej w Europie Środkowej zaliczyć można:
- konieczność rozwiązywania podobnych problemów politycznych, ekonomicznych i
społecznych wynikających z rozpoczęcia procesów transformacji (kraje regionu nie mogły
korzystać z żadnych wzorców i można było opierać się tylko na doświadczeniach sąsiadów),
- konieczność spełnienia tych samych kryteriów uczestnictwa w strukturach Europy
Zachodniej, zwłaszcza we Wspólnotach Europejskich (występując wspólnie można było bardziej
przekonująco uzasadnić swoje stanowiska i oczekiwania),
- tendencje do całościowego postrzegania regionu przez państwa zachodnie, zwłaszcza US
A
i
WE (oczekiwano, że kraje regionu podejmować będą inicjatywy integracyjne sprzyjające ich
stabilizacji gospodarczej i politycznej oraz przygotowaniu do uczestnictwa w strukturach
międzynarodowych),
- chęć wzmocnienia pozycji wobec Rosji (utratę wpływów w byłych państwach satelickich
ZSRR traktowano w Rosji jako zagrożenie jej interesów i wywierano różne naciski, by te wpływy
utrzymać),
- konieczność przeciwstawienia się wspólnym zagrożeniom (niektóre z nich, np.
przestępczość zorganizowana, nielegalna imigracja, zanieczyszczenie środowiska, konflikty
etniczne ujawniły się na niespotykaną wcześniej skalę).
Nie wszystkie okoliczności sprzyjały jednak integracji państw EŚW. Na początku lat
dziewięćdziesiątych XX wieku występowały również takie, które te procesy utrudniały. Wydaje
się, iż najważniejsze z nich to":
- zacofanie gospodarcze i niski poziom dochodu narodowego (obniżało to atrakcyjność
partnera, poszczególne kraje mogły niewiele sobie zaoferować, możliwości wzajemnego handlu
były ograniczone),
- brak kapitałów i nowoczesnych technologii (dominującym zjawiskiem była więc
rywalizacja, a nie współpraca),
- odziedziczona po okresie realnego socjalizmu zbliżona struktura gospodarek,
- brak zaufania do rzeczywistych intencji partnera (wynikało to z doświadczeń najnowszej
historii oraz z ambicji politycznych dotyczących przywództwa w regionie),
- zadawnione antagonizmy narodowościowe, wzmocnione niskim poziomem cywilizacyjnym
i kulturowym (najbardziej dramatyczny wyraz znalazło to w wojnach na Bałkanach).
6/7
Determinanty integracji gospodarczej krajów Europy Środkowo-Wschodniej
niedziela, 02 maja 2010 21:50
Uwzględniając powyższe warunki, staje się zrozumiałym, dlaczego proces integracji regionalnej
w EŚW przybierał w latach dziewięćdziesiątych XX wieku różne formy organizacyjne,
charakteryzując się zarazem zróżnicowanym tempem i zakresem. W początkowym okresie
transformacji inicjatywy w tym zakresie ograniczały się do najbliższych sąsiadów. W listopadzie
1989 r. Włochy, Austria, Jugosławia i Węgry powołały tzw. Quadragonale. Czechosłowacja,
Polska i Węgry powołały w lutym 1991 r. Grupę Wyszehradzką a w grudniu 1992 r. podpisano
Środkowoeuropejską Umowę o Wolnym Handlu - CEFTA . Kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i
Estonia utworzyły we wrześniu 1993 r. Bałtycką Strefę Wolnego Handlu. Po rozpadzie ZSRR w
grudniu 1991 r. utworzono Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP) .
W następnych latach niektóre z tych porozumień (CEFTA i Quadragonale) wraz z
przystępowaniem do nich nowych krajów straciły swój lokalny charakter. Stworzyło to też
szansę nawiązania bliższej współpracy gospodarczej pomiędzy państwami EŚW. Dotyczyło to
zwłaszcza krajów Europy Środkowej oraz państw bałtyckich. W tych państwach tempo
przemian ekonomicznych i postęp demokratyzacji były najszybsze.
Źródło: S. Miklaszewski, E. Malendowski (red.), Gospodarka światowa w warunkach globalizacji
i regionalizacji rynków
, Warszawa 2009.
7/7