ANNALES Indywidualność kartografii Micha³a

ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA
LUBLIN — POLONIA
VOL. LVII, 3
SECTIO B
2002
Pracownia Dydaktyki Geografii
Instytut Nauk o Ziemi UMCS
Jolanta RODZOŒ
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle
romerowskiej szko³y kartograficznej
The individuality of M. Janiszewski's cartography against the background
of the Romer school of cartography
WSTÊP
Micha³ Janiszewski (1901–1984) nale¿y do grona ludzi, którzy mimo du¿ego dorobku naukowego i powa¿nego wk³adu w rozwój myœli twórczej odeszli
w zapomnienie. Nie wnikaj¹c w przyczyny tego faktu pragniemy przypomnieæ
jego zas³ugi dla kartografii polskiej.
Micha³ Janiszewski by³ geografem zwi¹zanym z lwowskim oœrodkiem naukowym. W latach dwudziestych XX wieku studiowa³ zarówno na Politechnice
Lwowskiej, jak i Uniwersytecie Jana Kazimierza. By³ asystentem w Katedrze
Geologii Naftowej u W. Teisseyre'a oraz stypendyst¹ Instytutu Kartograficznego E. Romera. W³aœnie wspó³praca z Romerem zainicjowa³a jego dzia³alnoœæ
naukow¹.
J. Czy¿ewski oceniaj¹c pracê Janiszewskiego w Instytucie pisa³:
¯aden inny chyba spoœród kartografów lwowskich nie przeszed³ tak dokuczliwej jak on
szko³y w metodyce eksploatacji Ÿróde³ kartograficznych. [...]. Ale dziêki temu powsta³a najnowoczeœniejsza synteza Afryki, która przez d³ugi czas by³a najlepsza, a w ka¿dym razie nale¿a³a
do najlepszych. Ta praca nad map¹ Afryki uczyni³a Janiszewskiego rzetelnym kartografem (Czy¿ewski 1960, s. 77–78).
Wspomniana mapa zosta³a opublikowana w roku 1927, a wiêc na samym
pocz¹tku drogi naukowej jej autora, a w³aœciwie wspó³autora, poniewa¿ by³a
40
Jolanta RODZOŒ
ona sygnowana równie¿ nazwiskiem samego Romera. O rok wczeœniej, w roku
1926, Janiszewski wyda³ wykonan¹ tak¿e pod okiem Mistrza, mapê przemys³u
Polski. Na tym w³aœciwie koñczy siê wspó³praca Janiszewskiego z Romerem
i w ogóle jego zwi¹zek z Uniwersytetem Jana Kazimierza. W 1931 roku Janiszewski opuœci³ Lwów i rozpocz¹³ samodzieln¹ ju¿ dzia³alnoœæ w Warszawie.
By³a to przede wszystkim dzia³alnoœæ dydaktyczna, a jej owocem by³y g³ównie
podrêczniki szkolne. Dopiero po kilku latach od pierwszych doœwiadczeñ
kartograficznych ukaza³y siê nastêpne opracowania z tego zakresu. By³a to fizyczna mapa Polski w wersji podrêcznej i konturowej (wydane odpowiednio
w latach 1934 i 1935) oraz szkolny atlas geograficzny Polski (1938). Prawdziwy rozwój dzia³alnoœci kartograficznej Janiszewskiego nast¹pi³ dopiero po II
wojnie œwiatowej. Z tego w³aœnie okresu pochodzi wiêksza czêœæ jego dorobku
kartograficznego, na który sk³adaj¹ siê mapy œcienne, podrêczne, atlas Polski
oraz szereg ilustracji kartograficznych zamieszczonych w podrêcznikach i zeszytach æwiczeñ.
Wojna i jej polityczny fina³ po³o¿y³y kres dzia³alnoœci Instytutu Kartograficznego im. E. Romera we Lwowie oraz Zjednoczonych Zak³adów Kartograficznych „Ksi¹¿nica – Atlas”. W pewnym stopniu zosta³y one reaktywowane we
Wroc³awiu. Znamienny wydaje siê fakt, ¿e w tych warunkach, kiedy na nowo
organizowano polsk¹ dzia³alnoœæ kartograficzn¹ i na nowo kompletowano nie
tylko œrodki finansowe i techniczne, ale przede wszystkim zespó³ pracowników, nie dosz³o do wspó³pracy naukowej Janiszewskiego z Romerem, chocia¿,
jak wynika z wypowiedzi samego Janiszewskiego (1971), kontakty z Romerem
utrzymywa³ a¿ do samej œmierci Mistrza i zawsze odnosi³ siê do niego z ogromn¹ lojalnoœci¹ i szacunkiem. Janiszewski pozosta³ zwi¹zany z oœrodkiem warszawskim. Pe³ni³ funkcjê kierownika dzia³u kartograficznego Pañstwowych Zak³adów Wydawnictw Szkolnych (1946–1953) oraz Zak³adu Kartografii Instytutu Geografii Polskiej Akademii Nauk (1953–1960). Wraz ze znanym jeszcze
z okresu przedwojennego, znakomitym rysownikiem Tadeuszem Garlejem, stanowili niezale¿ny zespó³ autorski. Powstaje wiêc pytanie o cechy kartografii Janiszewskiego. Jaki by³ jej stosunek do kartografii Romerowskiej? Czy istniej¹ podobieñstwa miêdzy nimi? W jakim stopniu wa¿ne dla Janiszewskiego okaza³y siê
doœwiadczenia zdobyte podczas pracy w Instytucie Kartograficznym E. Romera?
ZA£O¯ENIA ROMEROWSKIEJ SZKO£Y KARTOGRAFICZNEJ
Zasady kartografii romerowskiej by³y ju¿ w literaturze niejednokrotnie
omawiane (Romer 1908, 1928; Czy¿ewski 1960; Janiszewski 1971; Nowak
1982; W¹sowicz 1964). Nie widz¹c potrzeby ich szerszego opisu oraz dyskusji
nad ich znaczeniem, przypomnimy tylko w punktach podstawowe za³o¿enia.
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
41
Pozwoli to na ocenê dorobku kartograficznego Janiszewskiego w stosunku do
koncepcji romerowskiej. Oto one:
1. Du¿a generalizacja treœci map daj¹ca efekt tzw. pustej mapy.
2. Stosowanie „czystej” metody poziomicowej i unikanie oznaczeñ wysokoœci n.p.m.
3. Przyjêcie poziomicy 300 m jako podstawowej w obrazowaniu stosunków wysokoœciowych poszczególnych kontynentów.
4. Têczowa skala barw hipsometrycznych.
5. Uprzywilejowanie metody izarytmicznej, tak¿e w prezentacji treœci spo³eczno-gospodarczych.
6. Prostota symboliki kartograficznej.
7. Przestrzeganie wielokrotnoœci podzia³ek dla map w ramach danego atlasu.
8. Konsekwencja w stosowaniu przyjêtych za³o¿eñ.
Romer przedstawiaj¹c motywy swojej pracy kartograficznej na plan pierwszy wysuwa³ w¹tek dydaktyczny (1928). Wiêkszoœæ jego map i atlasów, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie dzia³alnoœci, zrodzi³a siê bowiem w odpowiedzi
na potrzeby kszta³cenia geograficznego na ró¿nych poziomach edukacyjnych.
Wynika z tego, ¿e u podstaw koncepcji kartograficznej Romera oprócz wzglêdów naukowych leg³y równie¿ zasady dydaktyczne, jak choæby zasada pogl¹dowoœci, obiektywnoœci czy porównawczego przedstawiania treœci.
DOROBEK KARTOGRAFICZNY M. JANISZEWSKIEGO I JEGO
CECHY PRZEWODNIE
Dorobek kartograficzny M. Janiszewskiego jest obszerny i ró¿norodny pod
wzglêdem zakresu treœci oraz form ich prezentacji. Sk³adaj¹ siê nañ przede
wszystkim opracowania przeznaczone do u¿ytku szkolnego. Wœród nich znajduje siê 15 tytu³ów map œciennych i podrêcznych, o ³¹cznej liczbie 72 wydañ
oraz dwa tytu³y atlasów maj¹cych razem 16 edycji. Zestawienia map i atlasów
Janiszewskiego podaj¹ tab. 1 i 2.1
W kartografii romerowskiej pierwszoplanowym zagadnieniem by³o przedstawianie rzeŸby terenu. Romer od pocz¹tku swojej dzia³alnoœci kartograficznej, zainicjowanej w 1908 roku wydaniem Atlasu geograficznego, stosowa³ wy³¹cznie metodê poziomicow¹, po³¹czon¹ z têczow¹ skal¹ barw. Ostro zwalcza³
³¹czenie jej z metod¹ kreskow¹, cieniowania czy oœwietlenia skoœnego. Pod
tym wzglêdem stanowisko Janiszewskiego jest równie zdecydowane. Wszystkie
1 Zestawienie wykonano na podstawie Bibliografii prac doc. Micha³a Janiszewskiego,
M. Nowak, J. Nowak, 1986.
42
Jolanta RODZOŒ
mapy fizyczne jego autorstwa, pocz¹wszy od mapy Afryki z 1927 roku, wykonanej w Instytucie Kartograficznym E. Romera, przedstawiaj¹ ukszta³towanie
terenu wy³¹cznie metod¹ poziomicowo-barwn¹, podczas gdy zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, a zw³aszcza w NRD i ZSRR, jeszcze w latach
piêædziesi¹tych XX wieku istnieli zwolennicy innych metod. Cieniowanie na tle
hipsometrii zastosowano na œciennej mapie Polski z 1959 roku i podrêcznej
z 1962 roku, które zosta³y opracowane przez zespó³ kartografów PPWK. Janiszewski pomys³ zastosowania tej metody ocenia³ jako cofniêcie siê o pó³ wieku
wstecz. Popieraj¹c argumenty Romera pisa³:
Powolny postêp w tej dziedzinie wywodzi siê niew¹tpliwie z niedoceniania celów mapy hipsometrycznej [...] Geografowi s¹ potrzebne stosunki wysokoœci, gdy¿ one decyduj¹ w wy¿szym
stopniu o klimacie, dzia³alnoœci wód, glebie, roœlinnoœci, o dostêpnoœci, dro¿noœci, ani¿eli formy
terenu zwi¹zane g³ównie z budow¹ geologiczn¹ a mniej z wysokoœci¹ (Janiszewski 1958, s. 304).
Janiszewski d¹¿y³ wiêc do obiektywnego przedstawienia informacji
o wspó³zale¿noœciach ró¿nych elementów œrodowiska geograficznego. Realizacji tego celu podporz¹dkowa³ metody kartograficznego przedstawiania treœci.
Natomiast w innym punkcie dotycz¹cym map fizycznych, mianowicie
w wyborze ciêcia poziomicowego, Janiszewski odst¹pi³ od zasad szko³y romerowskiej. Romer dla wszystkich kontynentów i pañstw stosowa³ jednolity zestaw poziomic podstawowych: 0, 150, 300, 500, 1000, 2000, 3000 m, a w miarê
potrzeb wprowadza³ dodatkowe wartoœci. Janiszewski obra³ inn¹ drogê postêpowania: zmiennoœæ ciêcia poziomicowego w odniesieniu do ró¿nych obszarów. G³ównym uzasadnieniem takiego postêpowania by³o d¹¿enie do wyszukania zespo³u poziomic, który zdo³a³by w sposób czytelny dla ucznia odzwierciedliæ zasadnicze cechy rzeŸby danego obszaru. W przypadku Polski zastosowa³ wiêc Janiszewski,
niespotykane dot¹d, ciêcie 60-metrowe. Jego zdaniem:
[...] poziomice bêd¹ce wielokrotnoœci¹ liczby 50 odznaczaj¹ siê przebiegiem, który nie tylko nie oddaje g³ównych cech urzeŸbienia, ale nawet w pewnym stopniu sugeruje niew³aœciwe,
a czasem b³êdne mniemanie. [...] Tak siê dzieje z poziomic¹ 150 m, która wije siê po najbardziej
równych i zabagnionych terenach w obszarze Puszczy Bia³owieskiej (Janiszewski 1949, s. 5).
Cechy ukszta³towania powierzchni Polski, które przy typowym, 50-metrowym ciêciu poziomicowym by³y mniej wyraŸne albo wrêcz niewidoczne, na
mapie Janiszewskiego sta³y siê czytelne. Nowy dobór poziomic poprawnie oddaje nizinnoœæ Wielkopolski, odrêbnoœæ Ziemi Lubuskiej, ³¹cznoœæ pradolin,
basenow¹ budowê Mazowsza, p³askoœæ Podlasia. Dostrzegalne sta³y siê te¿ obni¿enia, w których znajduj¹ siê najwiêksze jeziora mazurskie. WyraŸny sta³ siê
masyw Gór Œwiêtokrzyskich. Wzmocniona zosta³a te¿ czytelnoœæ granic pomiêdzy s¹siednimi krainami. Dziêki skupieniu trzech poziomic ³atwo mo¿na odczytaæ pó³nocn¹ granicê Karpat. Mocniej zarysowana zosta³a tak¿e pó³nocna
krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej i próg Roztocza. Po³¹czenie z Wy¿yn¹ Ma³opolsk¹ zyska³a Wy¿yna £ódzka.
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
43
Tab. 1. Zestawienie map autorstwa M. Janiszewskiego
Maps by M. Janiszewski
Rodzaj
Tytu³
Podzia³ka
1 : 2 000 000
Fizyczna mapa Polski
Fizyczne
1 : 1 000 000
1 : 750 000
1 : 500 000
Europa (wspó³autor T. Garlej) 1 : 3 500 000
1: 20 000 000
Afryka (wspó³autor E. Romer)
1 : 7 000 000
1 : 66 000 000
Fizyczna mapa œwiata
1 : 25 000 000
1 : 22 000 000
Fizyczna mapa Polski. Mapa
1 : 750 000
Fizyczne kon- konturowa
turowe
Fizyczna mapa œwiata
1 : 66 000 000
(wspó³autor T. Garlej)
Mapa przemys³u
1 : 850 000
1 : 2 000 000
Gospodarcze
Gospodarcza mapa Polski
1 : 1 500 000
1 : 750 000
Polityczne
Województwa i powiaty
1 : 3 000 000
i administraEuropa. Mapa polityczna
1 : 5 000 000
cyjne
Polityczne
Europa. Mapa polityczna
1 : 5 000 000
konturowe
1 : 4 000 000
Konturowa mapa Polski
1 : 1 000 000
1 : 750 000
1 : 20 000 000
Afryka.
Mapa
konturowa
Konturowe
(wspó³autor E. Romer)
1 : 7 000 000
1 : 80 000 000
Konturowa mapa œwiata
1 : 35 000 000
1 : 32 000 000
Rok wydania
1934, 1935, 1948, 1951,
1952, 1953, 1954, 1954 (fr.),
1954 (niem.), 1954 (hiszp.),
1954 (ang.), 1955, 1956
1936, 1943
1948, 1949, 1951, 1952,
1953, 1955
1936
1950, 1954, 1955
1958, 1961
1927, 1957, 1959
1953, 1956, 1957, 1958
1936
1953, 1955, 1959
1955
1960, 1961
1926
1954, 1955, 1955
1953, 1954, 1955, 1956, 1957
1953, 1956
1950, 1951
1954, 1955, 1956, 1957
1954
1935
1951
1951
1959, 1960, 1961
1957, 1958
1949, 1952
1949
1952
Ciêcie 60-metrowe pojawi³o siê ju¿ na przedwojennym wydaniu fizycznej
mapy Polski, z t¹ jednak ró¿nic¹, ¿e dodatkowo wprowadzone zosta³y poziomice 30 i 90 m. Jak przyzna³ sam autor (1949), pomys³ zrodzi³ siê w odpowiedzi
na potrzeby kszta³cenia i by³ prób¹ dostarczenia uczniowi materia³ów do wnioskowania o ukszta³towaniu powierzchni Polski w oparciu o mapê. Taka wersja
44
Jolanta RODZOŒ
fizycznej mapy Polski zosta³a opublikowana równie¿ w 1943 roku, w czasie
II wojny œwiatowej. Wydano j¹ w znanych wówczas z wysokiej techniki zak³adach w Bernie, jako pomoc dla wojskowych internowanych w Szwajcarii. Koszty przygotowania do druku i wydania mapy ponosi³a YMCA2. Od polskich
wydañ ró¿ni³a siê g³ównie stron¹ poligraficzn¹. Mia³a ¿ywsz¹ kolorystykê, bardziej wyraziste elementy liniowe. Dorysowano te¿ 20-centymetrowe pasy po
stronie zachodniej i wschodniej oraz niewielki skrawek na po³udniu (Kaprowski
1994). Wydanie zasili³o kasê pomocy dla wojskowych, ale oprócz tego przyczyni³o siê do rozpropagowania kartografii polskiej. Mapa Janiszewskiego ze
wzglêdu na swoje walory naukowe i dydaktyczne wystawia³a jej dobre œwiadectwo.
Tab. 2. Zestawienie atlasów autorstwa M. Janiszewskiego
Atlases by M. Janiszewski
Tytu³
Geograficzny atlas Polski dla I i IV klasy gimnazjalnej
Geograficzny atlas Polski
Rok wydania
1938, 1939
1952, 1953, 1954, 1955, 1956, 1957, 1958,
1959, 1960, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965
W celu zobrazowania hipsometrii Europy, Janiszewski dokona³ wyboru innego zestawu poziomic: 0, 200, 500, 1000, 2000, 4000 m. Za najlepiej eksponuj¹c¹ cechy przewodnie Europy uzna³ poziomicê 500 m. Jego zdaniem:
[...] wydobywa ona wy¿ynnoœæ Pó³wyspu Pirenejskiego, wyodrêbnia Masyw Centralny, oddziela góry Jura od Alp, dobrze charakteryzuje Œredniogórze Niemieckie, zarysowuje czworobok
czeski, piêknie otacza ³uk Karpat i Ba³kanu oraz wyraŸnie rozdziela Ural na czêœæ po³udniow¹
i pó³nocn¹. [...] Poziomice 1000, 2000 i 4000 m pozwalaj¹ natomiast na szybk¹ ocenê wysokoœci
europejskich ³añcuchów górskich (Janiszewski 1951, s. 33).
Cech¹ wymagaj¹c¹ podkreœlenia jest to, ¿e Janiszewski, w odró¿nieniu od
Romera oraz zasad stosowanych w ca³ej kartografii europejskiej, nie uwzglêdni³ poziomicy 300 m. W przypadku Europy za bardziej odpowiedni¹ uzna³ tê
o wartoœci 200 m, argumentuj¹c ten fakt nastêpuj¹co:
[...] poziomica 200 m jest bardzo charakterystyczna dla rzeŸby Ni¿u Wschodnioeuropejskiego. Zw³aszcza P³yta Rosyjska, P³yta Nadwo³¿añska i Timan dobrze zarysowane s¹ jej przebiegiem (Janiszewski 1951, s. 33).
Tylko na mapie Afryki, wykonanej wspólnie z Romerem, za granicê nizin
przyj¹³ Janiszewski poziomicê 300 m. W przypadku tego kontynentu uzna³ to
za uzasadnione, bo jak pisa³:
2
Young Men's Christian Association (Chrzeœcijañskie Stowarzyszenie M³odzie¿y Mêskiej).
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
45
[...] mapy hipsometryczne, które stosuj¹ warstwicê 200 m nie wydobywaj¹ szeregu basenów œródl¹dowych [...]. Warstwica 300 m ³¹czy je i okala, a wespó³ ze skal¹ hipsometryczn¹
pozwala na uchwycenie tego szczegó³u na pierwszy rzut oka (Janiszewski 1971, s. 10).
Elementem wyró¿niaj¹cym mapy Janiszewskiego by³a równie¿ odmienna
kolorystycznie skala barw. Przechodzi³a ona od szarych zieleni przez odcienie
piaskowe do ciep³ych br¹zów, a nie jak u Romera do czerwieni. Natomiast, podobnie jak na mapach romerowskich, cech¹ charakterystyczn¹ by³o wyraŸne
stopniowanie natê¿enia barw, wydobywaj¹ce obszary o odmiennych cechach
wysokoœci i pozwalaj¹ce na jednoznaczne okreœlenie cech przewodnich danego
obszaru.
Du¿e ró¿nice w zakresie metodyki kartograficznej stosowanej przez Romera i Janiszewskiego wystêpuj¹ w przypadku map o treœci spo³eczno-gospodarczej. Faktem znamiennym jest, ¿e Romer do prezentacji tego typu zagadnieñ
stosowa³ metodê izarytmiczn¹. Zdecydowanie unika³ metod prezentuj¹cych natê¿enie danego zjawiska na tle jednostek administracyjnych. Poza tym na swoich mapach rzadko stosowa³ sygnatury punktowe. Dla niego najwa¿niejsze by³o
uchwycenie regionów w rzeczywistych granicach. Metodyka Janiszewskiego
w odniesieniu do map gospodarczych jest bardziej ró¿norodna. Mapy przemys³u wykonywa³ on metod¹ kartodiagramu. Ju¿ pierwsze opracowanie tego typu,
Mapa przemys³u (1926), by³o przyk³adem takiego ujêcia. Wielkoœæ oœrodków
przemys³owych zilustrowano liczb¹ zatrudnionych w przemyœle, a specjalizacjê
ga³êziow¹ zobrazowano kolorami. Taki sposób przedstawiania treœci w polskiej
kartografii lat dwudziestych XX wieku by³ jeszcze ma³o znany i okaza³ siê kontrowersyjny. Wywo³a³ ostr¹ krytykê ze strony S. Lotha, autora mapy analogicznej pod wzglêdem treœci, opracowanej metod¹ sygnaturow¹. O mapie Janiszewskiego i wartoœci metody kartodiagramu wyra¿a³ siê nastêpuj¹co:
Nie jest to w³aœciwie mapa przemys³u, lecz tylko diagramy narzucone na zarys mapy Rzeczypospolitej Polskiej (Loth 1929, s. 39).
Metoda opracowania Mapy przemys³u (1926) nie by³a w pe³ni akceptowana
równie¿ przez E. Romera. Jak wspomina³ sam Janiszewski (1971), E. Romer,
mimo znacznego udzia³u w pracach nad map¹, nie autoryzowa³ jej. Dla przedstawiania stosunków gospodarczych, poza metod¹ izoliniow¹, wybiera³ raczej
metodê zasiêgów, tym niemniej jednak w polemice Loth – Janiszewski stan¹³
po stronie Janiszewskiego (Romer 1929). Niezale¿nie od tych faktów, Janiszewski przy u¿yciu kartodiagramu opracowa³ równie¿ mapy przemys³u w Geograficznym atlasie Polski (1938 i 1952) oraz Gospodarcz¹ mapê Polski (1953).
Ewolucjê przesz³a jedynie forma diagramów. W opracowaniach przedwojennych i w pierwszym wydaniu atlasu powojennego zastosowne zosta³y diagramy
kwadratowe, natomiast w opracowaniach póŸniejszych – ko³owe. We wspó³czesnej kartografii metoda kartodiagramu jest stosowana powszechnie.
46
Jolanta RODZOŒ
Mapy ludnoœciowe wykonywa³ Janiszewski metod¹ kartogramu lub jej
kombinacj¹ (metoda dazymetryczna). Za podstawowe pola odniesienia przyjmowa³ jednak jednostki ma³e, czyli powiaty. Cech¹ charakterystyczn¹ tych
map jest du¿a czytelnoœæ treœci dziêki odpowiednio dobranej skali barw. Przechodzi ona od koloru niebieskiego poprzez piaskowe odcienie ¿ó³tego po intensywn¹ czerwieñ. Zgodnie z psychologi¹ odbioru, kolor niebieski jako ch³odny
przyporz¹dkowany zosta³ najmniejszej intensywnoœci, czerwony zaœ jako ciep³y
– najwiêkszej. Barwy, choæ mocno kontrastowe, harmonizowa³y ze sob¹ tworz¹c spójn¹ gamê. Zastosowanie tak opracowanej skali barw ju¿ w atlasie przedwojennym œwiadczy o niezwyk³ym wyczuciu kartograficznym Janiszewskiego.
Powszechna sta³a siê ona znacznie póŸniej.
Mapy ludnoœciowe, opracowane metod¹ kartogramu, znajduj¹ siê równie¿
w Atlasie geograficznym i historycznym (1936) E. Romera. Trzeba jednak przyznaæ, ¿e w porównaniu z mapami Janiszewskiego brakuje im harmonii i konsekwencji w doborze barw.
Cechy rolnictwa w Geograficznym atlasie Polski (1938) przedstawia³ Janiszewski metod¹ kropkow¹. W polskich opracowaniach kartograficznych by³ to
jeden z nielicznych przyk³adów wykorzystania metody kropkowej do prezentacji treœci z tej dziedziny. Zazwyczaj stosowana jest ona na mapach rozmieszczenia ludnoœci (Pas³awski 1999).
W atlasie powojennym cechy rolnictwa ujête zosta³y za pomoc¹ dwóch
sposobów. Produkcjê roœlinn¹ przedstawi³ Janiszewski na jednej mapie, wykonanej metod¹ t³a jakoœciowego. Wydzieli³ w ten sposób kilka typów obszarów,
ka¿dy o dominacji innego rodzaju upraw. Mapy u¿ytkowania ziemi oraz produkcji zwierzêcej wykona³ natomiast metod¹ kartogramu. Warta podkreœlenia jest
konstrukcja skali przedzia³ów klasowych dla kartogramów przedstawiaj¹cych
wielkoœæ pog³owia zwierz¹t hodowlanych. Mimo ¿e treœci prezentowane s¹ na
czterech odrêbnych mapach, przyjêto jedn¹, ci¹g³¹ skalê, obejmuj¹c¹ ca³¹ gamê
wartoœci zjawiska. Przy takim rozwi¹zaniu na ka¿dej mapie dominuj¹ inne barwy. Obraz jest wiêc bardzo sugestywny – informuje o zró¿nicowaniu natê¿enia
hodowli poszczególnych zwierz¹t, nawet bez wnikliwego czytania legendy.
Wart podkreœlenia jest fakt odpowiedniego zestawiania map gospodarczych. Wystêpuj¹ one w takim s¹siedztwie, które pozwala uczniowi porównywaæ natê¿enie ró¿nych zjawisk i wnioskowaæ o wspó³zale¿noœciach pomiêdzy
nimi.
Cech¹ map Janiszewskiego jest du¿a generalizacja, przejawiaj¹ca siê zarówno uogólnieniem przedstawianych treœci, jak i uproszczeniem formy ich zapisu. Pod tym wzglêdem wystêpuje du¿e podobieñstwo do map romerowskich.
Podobne s¹ te¿ przes³anki takiego postêpowania. Z licznych wypowiedzi Janiszewskiego (1951, 1971) wynika, ¿e podobnie jak Romer, ze wzglêdów dydaktycznych d¹¿y³ on do wyeksponowania na mapie najbardziej istotnych cech
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
47
danego obszaru oraz zwi¹zków miêdzy ró¿nymi elementami œrodowiska geograficznego. Na rzecz tego celu œwiadomie ogranicza³ iloœæ treœci i ich szczegó³owoœæ oraz upraszcza³ formê ich zapisu.
Na fizycznych mapach Janiszewskiego liczba poziomic, a co za tym idzie,
tak¿e barw hipsometrycznych, by³a ograniczona tylko do tych, które podkreœla³y przewodnie cechy rzeŸby. W zwi¹zku z tym na mapie fizycznej Polski, zarówno wydanej przed wojn¹, jak i na jej wersji powojennej, poziomic¹ o najwiêkszej wartoœci jest linia 1800 m, podczas gdy na innych mapach, w tym tak¿e na opracowaniach Romera i Migacza (1947), zestaw jest bogatszy o poziomicê 2000 i 2500 m. Pod wzglêdem iloœciowej generalizacji treœci map Janiszewski posun¹³ siê wiêc nawet dalej ni¿ Romer.
Generalizacja dotyczy równie¿ formy zapisu treœci. Elementy liniowe, takie jak rzeki, poziomice i ró¿nego rodzaju linie graniczne na mapach Janiszewskiego maj¹ przebieg dosyæ uproszczony, pozbawiony krêtoœci. Zachowuj¹
najbardziej charakterystyczne cechy swojego kszta³tu. Jak pisa³ sam autor
(1971, s. 9) „[...] tylko tak ujête linie pozwalaj¹ odczytaæ zarysy wielkich
form”. Generalizacja elementów powierzchniowych prowadzi³a do ³¹czenia kilku mniejszych powierzchni w jedn¹ wiêksz¹ ca³oœæ, na skutek czego na mapach
Janiszewskiego nie wystêpuje mozaika zazêbiaj¹cych siê ze sob¹ pól. Wydzielone na podstawie danego kryterium jednostki zajmuj¹ stosunkowo du¿e powierzchnie i maj¹ doœæ regularne kszta³ty. U³atwia to ich lokalizacjê i badanie
relacji przestrzennych miêdzy nimi.
Zasadê du¿ej generalizacji stosowa³ Janiszewski równie¿ w odniesieniu do
map atlasowych. Polega³a ona przede wszystkim na iloœciowym ograniczeniu
prezentowanych elementów. Wiêkszoœæ map, poza geologicznymi, nale¿y do
typu pozornie „pustych”, o ma³ym stopniu nasycenia treœci¹. Ka¿da z map najczêœciej prezentuje jedno zjawisko lub nawet tylko jeden z jego aspektów.
W Geograficznym atlasie Polski (1952), na oddzielnych mapach przedstawione
zosta³y takie zagadnienia, jak: dorzecza, drogi wodne i jeziora, podobnie jak
rozmieszczenie przemys³u, Ÿróde³ energii i pozosta³ych surowców mineralnych.
Odrêbne mapy opracowano dla zobrazowania komunikacji kolejowej i autobusowej. Warunki termiczne i opadowe obrazuje seria a¿ oœmiu map. Przyjêcie
takiego rozwi¹zania zwiêksza³o czytelnoœæ map i u³atwia³o uczniowi zapamiêtanie obrazu rozmieszczenia b¹dŸ natê¿enia danego zjawiska. Przejrzystoœæ map
w atlasie Janiszewskiego, ³atwoœæ odbioru ich treœci by³a cech¹ podkreœlan¹
w recenzjach metodycznych (Czekañska 1953, 1968). W opiniach naukowych,
oceniaj¹cych przydatnoœæ map g³ównie pod wzglêdem informacyjnym, a bagatelizuj¹cych aspekt dydaktyczny, wyst¹pi³y zarzuty zbytniego uproszczenia obrazu rzeczywistoœci i ubóstwa treœci wiêkszoœci map. Takie zdanie wyra¿a³ zarówno Zierhoffer (1955), jak i Kostrowicki (1955). Obydwaj recenzenci, mimo
wielu pochwa³ w stosunku do zastosowanych rozwi¹zañ graficznych, sugero-
48
Jolanta RODZOŒ
wali potrzebê powiêkszenia zestawu map w atlasie oraz rozszerzenia zakresu
treœci tych istniej¹cych.
Stosowanie przez Janiszewskiego du¿ej generalizacji mia³o pod³o¿e dydaktyczne. Ograniczenie liczby informacji szczegó³owych oraz uproszczenie form
ich zapisu u³atwia³o uczniowi percepcjê obrazu. Poniewa¿ za³o¿enia dydaktyczne Janiszewskiego nie ulega³y zmianie wraz z up³ywem czasu, zasada generalizacji pozostawa³a niezmienn¹ cech¹ jego kartografii. Nale¿y zaznaczyæ, i¿
w polskiej kartografii powojennej, rozwijaj¹cej siê poza szko³¹ romerowsk¹,
wyst¹pi³y zdecydowane preferencje do bardziej szczegó³owego ujmowania treœci na mapach. Ten fakt dobrze ilustruj¹ wyniki analizy porównawczej Gospodarczej mapy Polski (1956) Janiszewskiego i analogicznego pod wzglêdem treœci opracowania Polska. Mapa gospodarcza (1962), PPWK (tab. 3). Porównano
elementy treœci ka¿dej z map u¿yte dla charakterystyki gospodarki oraz liczbê
kategorii wyró¿nionych w obrêbie ka¿dego z nich.
Tab. 3. Liczbowe zestawienie elementów treœci opracowañ: Gospodarcza mapa Polski (1956)
M. Janiszewskiego i Polska. Mapa Gospodarcza (1962) PPWK
Numerical presentation of the elements of the contents of Economic Map of Poland 1956 by
M. Janiszewski and Poland. Economic Map 1962 PPWK
Wyró¿nione na mapie
Ga³êzie przemys³u
Rodzaje surowców mineralnych
Typy obszarów rolniczych
Gatunki roœlin uprawnych
Typy oœrodków przemys³owych
Tytu³ mapy
Gospodarcza mapa Polski
Polska. Mapa gospodarcza
1956, Janiszewski
1962, PPWK
7
12
5
13
4
6
—
6
5
4
Wyniki analizy wskazuj¹, ¿e zarówno liczba elementów okreœlaj¹cych cechy gospodarki, jak i kategorii wyró¿nionych w obrêbie ka¿dego z nich na mapie Janiszewskiego jest mniejsza ni¿ na opracowaniu PPWK. Cechy rolnictwa
okreœlone zosta³y poprzez wydzielenie typów obszarów rolniczych, na podstawie procentowego udzia³u szeœciu podstawowych upraw w ogólnej powierzchni
zasiewów. Na mapie PPWK dodatkowo wprowadzono rozmieszczenie upraw
szeœciu innych roœlin. Na mapie Janiszewskiego pokrewne ga³êzie przemys³u,
np. hutniczy, metalowy, elektrotechniczny, po³¹czone zosta³y w jedn¹ grupê
i w efekcie liczbê sygnatur przedstawiaj¹cych ich zró¿nicowanie ograniczono
do siedmiu. Na mapie wydanej przez PPWK jest ich prawie dwukrotnie wiêcej.
Podobne uproszczenie zastosowa³ Janiszewski w odniesieniu do surowców mineralnych. Zamiast d³ugiej listy surowców metalicznych wyodrêbni³ ogóln¹ kategoriê: rudy metali. Dziêki uogólnieniu treœci mapa Janiszewskiego jest przej-
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
49
rzysta i czytelna. WyraŸne jest zró¿nicowanie przestrzenne rolnictwa i przemys³u. £atwo okreœliæ mo¿na przewodnie cechy gospodarki ka¿dego z regionów
Polski. Na mapie PPWK wobec du¿ej szczegó³owoœci treœci i nak³adania siê na
siebie kilku elementów te zasadnicze cechy staj¹ siê mniej wyraŸne.
Generalizacja map Janiszewskiego, choæ w sposób znaczny uogólnia³a
przedstawiane treœci, by³a jednak dok³adnie przemyœlana. Nie powodowa³a pomijania faktów istotnych. O jej adekwatnoœci œwiadczy typologia oœrodków
przemys³owych. Na mapie Janiszewskiego wystêpuje wiêcej typów ni¿ na opracowaniu PPWK. Jest to odstêpstwem od ogólnej tendencji w zakresie generalizacji i nie wydaje siê kwesti¹ przypadku. Dziêki wyró¿nieniu pi¹tej kategorii –
oœrodków bardzo wielkich – widoczna sta³a siê wyj¹tkowoœæ £odzi i Warszawy, podczas gdy na mapie PPWK maj¹ one tê sam¹ rangê co Poznañ, Wroc³aw
czy Kraków. W rezultacie, mapa Janiszewskiego, mimo ¿e uproszczona w stosunku do opracowania PPWK, lepiej oddaje istotne cechy gospodarki Polski,
poniewa¿ generalizacja jakoœciowa przeprowadzona zosta³a w sposób wywa¿ony, dostosowany do specyfiki i skali przedstawianych zjawisk.
Opracowania kartograficzne Janiszewskiego, mimo du¿ego stopnia generalizacji, odznacza³y siê wysokim poziomem naukowym. Dostarcza³ on zawsze
map nienagannych pod wzglêdem merytorycznym, o starannym opracowaniu
graficznym. Cele te osi¹ga³ dziêki swojej precyzji i rzetelnoœci na ka¿dym etapie tworzenia mapy oraz dziêki szerokiej wiedzy geograficznej. Pomocne
w tym wzglêdzie okaza³y siê z pewnoœci¹ cechy jego osobowoœci, ale du¿e znaczenie mia³y zapewne doœwiadczenia zdobyte na pocz¹tku drogi twórczej w Instytucie Kartograficznym, pod okiem Romera. Janiszewski wspomnian¹ ju¿ na
pocz¹tku niniejszego opracowania mapê Afryki opracowywa³ trzykrotnie. Dopiero trzecia wersja, do której wykorzysta³ ponad 500 map Ÿród³owych, zosta³a
zaaprobowana przez niego samego oraz zaakceptowana przez Romera (Janiszewski 1971). Zbieraj¹c dane potrzebne do opracowania mapy przemys³u (1926),
w celu uœciœlenia informacji na temat wielkoœci zatrudnienia w poszczególnych
oœrodkach przemys³owych, przeprowadzi³ przygotowane przez siebie ankiety.
Romerowska zasada rzetelnoœci naukowej sta³a siê cech¹ charakterystyczn¹
twórczoœci kartograficznej Janiszewskiego.
Nienagannoœæ pod wzglêdem merytorycznym by³a cech¹ czêsto podkreœlan¹ w recenzjach map Janiszewskiego. W wypowiedzi Srokowskiego na temat
Fizycznej mapy Polski 1948 mo¿na przeczytaæ:
[...] nie dostrzegliœmy ani jednego b³êdu spoœród tych, które ci¹gle jeszcze wystêpuj¹ na innych mapach (Srokowski 1949, s. 11).
50
Jolanta RODZOŒ
WNIOSKI
Analiza œciennych i atlasowych map M. Janiszewskiego oraz liczne wypowiedzi na ich temat pozwalaj¹ okreœliæ jego koncepcjê kartograficzn¹. Pierwsz¹
jej cech¹, któr¹ nale¿y odnotowaæ, jest fakt du¿ej sta³oœci. Przyjête przez Janiszewskiego zasady by³y konsekwentnie realizowane w ci¹gu 40 lat jego twórczoœci w tej dziedzinie. Kartografia okazuje siê byæ bardzo stabilnym, niepodatnym na dzia³ania zmieniaj¹cych siê warunków, elementem jego dorobku. Na
wszystkich opracowaniach mo¿na odnaleŸæ te same za³o¿enia merytoryczne,
metodyczne oraz graficzne. Dodaæ nale¿y, ¿e by³y one wynikiem przyjêtej
przez Janiszewskiego okreœlonej koncepcji nauczania geografii.
W zwi¹zku z przeznaczeniem dydaktycznym mapy Janiszewskiego w sposób bardzo wyraŸny podkreœlaj¹ zró¿nicowanie regionalne prezentowanych zjawisk i procesów. Zarówno metody przedstawiania treœci, jak i graficzna strona
opracowañ pozwalaj¹ na œcis³e rozgraniczenie obszarów o ró¿nych cechach.
Szczególnie wyraŸnie uwidaczniaj¹ siê obszary o skrajnych wartoœciach. Du¿y
stopieñ generalizacji treœci eliminuje nadmiar szczegó³ów, które zaciera³yby ró¿nice regionalne, a intensywnoœæ i odpowiedni do wra¿eñ psychicznych dobór barw
wydobywaj¹ te obszary. Doskonale widoczne zró¿nicowanie zjawisk i procesów
w obrêbie prezentowanej jednostki geograficznej podkreœla z kolei jej cechy przewodnie. Na ka¿dej mapie z ³atwoœci¹ mo¿na okreœliæ dominuj¹cy typ obszaru,
czy to pod wzglêdem hipsometrii, czy w zakresie cech gospodarki.
Mapy M. Janiszewskiego dobrze obrazuj¹ równie¿ wzajemne powi¹zania
pomiêdzy poszczególnymi elementami œrodowiska geograficznego. Na opracowaniach przedstawiaj¹cych kilka elementów œrodowiska (wszystkie mapy fizyczne oraz Gospodarcza mapa Polski) o wspó³zale¿noœciach miêdzy nimi mo¿na
wnioskowaæ dziêki du¿ej generalizacji treœci. Mapy atlasowe, prezentuj¹ce jeden w¹ski aspekt rzeczywistoœci, takiej mo¿liwoœci nie daj¹. Rozwi¹zaniem zastosowanym przez Janiszewskiego jest ich odpowiedni uk³ad. Mapy przedstawiaj¹ce elementy œrodowiska zale¿ne od siebie zosta³y zamieszczone w bliskim
s¹siedztwie, by wspó³zale¿noœci te sta³y siê wyraŸne. Typ mapy „pozornie pustej” czyni je jednoznacznymi.
Cech¹ opracowañ Janiszewskiego pod wzglêdem ujêcia treœci jest pogl¹dowoœæ obrazu. Mapy Janiszewskiego przekazuj¹ informacje w sposób komunikatywny. Prostota metod prezentacji treœci, ich logiczny zwi¹zek z cechami
przedstawianej rzeczywistoœci decyduj¹ o ³atwoœci odbioru i przetwarzania zapisanych informacji. Obraz jest czytelny i wymowny. Wywo³uje skojarzenia
znaków graficznych z odpowiedni¹ treœci¹. Przyjête rozwi¹zania w zakresie doboru treœci, metod ich prezentacji oraz wykonania graficznego odpowiadaj¹ zarówno cechom treœci, jak i mo¿liwoœciom percepcyjnym ucznia.
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
51
Przeprowadzona analiza upowa¿nia do sformu³owania dwu istotnych wniosków. Po pierwsze, Janiszewski, podobnie jak Romer, uczyni³ z kartografii
œrodek wyrazu treœci geograficznych, metodykê kartograficzn¹ podporz¹dkowa³
celom geografii. Po drugie, w zasadniczych kwestiach jego koncepcja kartograficzna zbie¿na jest z za³o¿eniami kartografii romerowskiej. Ta zbie¿noœæ widoczna jest w nastêpuj¹cych punktach:
1. Mapa przedstawia wymierny, niezniekszta³cony obraz rzeczywistoœci.
2. Jednoczeœnie jej treœci s¹ przedstawiane obrazowo, tak ¿e ich percepcja
jest mo¿liwie ³atwa.
3. Na mapie eksponowane s¹ cechy najistotniejsze, mo¿na powiedzieæ cechy przewodnie danego obszaru, czy to pod wzglêdem przyrodniczym, czy te¿
spo³ecznym lub gospodarczym.
4. Mapy odznaczaj¹ siê wysokim poziomem merytorycznym i starannoœci¹
opracowania graficznego.
5. Koncepcje kartograficznego ujêcia treœci s¹ g³êboko przemyœlane,
w zwi¹zku z czym nie podlegaj¹ wp³ywom mody, s¹ realizowane konsekwentnie w ci¹gu d³ugich lat pracy.
Janiszewski zdo³a³ jednak wyjœæ poza oddzia³ywanie silnej osobowoœci Romera. Przyjête za³o¿enia realizowa³ w³asnymi metodami, ró¿nymi niejednokrotnie od tych, które stosowa³ Mistrz. Stosowa³ autorskie, oryginalne rozwi¹zania
graficzne. Szko³a romerowska stworzy³a mu mocn¹ podstawê, na bazie której
rozwin¹³ w³asn¹ koncepcjê, w której tkwi¹ wartoœci ponadczasowe.
LITERATURA
C z e k a ñ s k a M. 1953: „Geograficzny atlas Polski” Janiszewskiego jako pomoc naukowa
w klasie VI. Geografia w Szkole, 6, 2: 85–93.
C z e k a ñ s k a M. 1968: Polska – atlas geograficzny. Geografia w Szkole, 11, 4: 197–205.
C z y ¿ e w s k i J. 1960: ¯ycie i dzie³o Eugeniusza Romera [w:] Wybór prac, t. 1. Red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 442.
J a n i s z e w s k i M. 1949: Na marginesie fizycznej mapy Polski 1:750 000. Geografia w Szkole,
2, 3: 4–11.
J a n i s z e w s k i M. 1951: Jak korzystaæ z nowej mapy Europy. Geografia w Szkole, 4, 1: 32–
36.
J a n i s z e w s k i M. 1954: Kilka s³ów o nauczaniu geografii regionalnej. Geografia w Szkole, 7,
5: 247–253.
J a n i s z e w s k i M. 1958: W piêædziesi¹t¹ rocznicê atlasu Eugeniusza Romera. Geografia
w Szkole, 11, 6: 300–305.
J a n i s z e w s k i M. 1971: Istotne cechy kartografii romerowskiej. Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 3, 1: 8–12.
52
Jolanta RODZOŒ
K a p r o w s k i W. 1994: 50-lecie szwajcarskiego wydania „Fizycznej mapy Polski” Micha³a Janiszewskiego. Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 26, 1: 30–31.
K o s t r o w i c k i J. 1965 [rec.]: Micha³ Janiszewski. Geograficzny Atlas Polski. Warszawa
1952, Pañstwowe Zak³ady Wydawnictw Szkolnych. Przegl¹d Geograficzny, t. 27, 1:
191–193.
L o t h J. 1929 [rec.]: M. Janiszewski. Mapa przemys³u. Podzia³ka 1: 850 000. Po³udnik od Greenwich. Nak³ad Ksi¹¿nica–Atlas. Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 4, 25: 224–228.
N o w a k M. 1982: Rola mapy w podrêczniku „Geografia dla klasy pierwszej szkó³ œrednich”
Eugeniusza Romera. Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 14: 123–131.
N o w a k M., N o w a k J. 1986: Bibliografia prac doc. Micha³a Janiszewskiego. Biblioteka
G³ówna Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Lublin: 33.
P a s ³ a w s k i J. 1999: Metody kropkowe w polskich publikacjach geograficznych (z wy³¹czeniem map ludnoœciowych). Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 31, 3: 177–184.
R o m e r E. 1964: W sprawie metod kartograficznych [w:] Wybór prac, t. 4. Red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 619.
R o m e r E. 1964: Przyczynek do zagadnienia metod kartografii gospodarczej [w:] Wybór prac,
t. 4. Red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 619.
R o m e r E. 1929: Kilka uwag z powodu powy¿szej polemiki [dotyczy polemiki S. Loth – M. Janiszewski]. Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 4, 25: 44–46.
S r o k o w s k i S. 1949 [rec.]: Koreferat do: M. Janiszewski: Na marginesie fizycznej mapy Polski 1: 750 000. Geografia w Szkole, r. 2, 3: 11–12.
W ¹ s o w i c z J. 1964: Przyczynki do charakterystyki Romera – kartografa [w:] Wybór prac,
t. 4. Red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 619.
Z i e r h o f f e r A. 1965 [rec.]: Micha³ Janiszewski. Geograficzny atlas Polski. Warszawa 1952, Pañstwowe Zak³ady Wydawnictw Szkolnych. Przegl¹d Geograficzny, t. 27, 1: 188–191.
SUMMARY
Micha³ Janiszewski (1901–1984) was a cartographer connected with the Lvov geographical
centre. He was a student, and later, co-worker of, E. Romer. However, he quite early began on
his own creative path. The aim of this study is to answer the question concerning the relationship
between Janiszewski's cartography and Romer's way of thinking. The comparative analysis performed shows that distinct similarities are evident concerning fundamental issues. This concurrence is most vivid in the following points:
1. The map presents a true, not distorted, picture of reality.
2. At the same time its contents are presented graphically, so that they are relatively easy to
perceive.
3. The map exposes the most important characteristics of a given area – one might say its
leading features, be this with respect to nature, or society or economy.
4. The maps are distinguished by high quality in both the correctness of their contents and
the care shown in the graphics.
5. The conceptions of cartographic presentation of contents are given great consideration,
such that they are not subject to the whims of fashion; they are consequently realised during many years of work.
Indywidualnoœæ kartografii Micha³a Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y kartograficznej
53
Janiszewski managed, however, to go beyond the influence of Romer's genius and his
strong personality. The foundations he accepted were realised according to methods of his own
which often differed from those employed by the master. He used his own, original graphic designs. The Romer school gave him a strong base on which he has developed his own cartographic
conception.