pobierz plik

Analiza
wpływu warunków społeczno-gospodarczych
na realizację w roku 2007
„Sektorowego Programu Operacyjnego
Restrukturyzacja i modernizacja sektora Ŝywnościowego
oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”
Ekspertyza
wykonana na zlecenie MRiRW
na podstawie umowy ROW/5/2008 z dnia 04.03.2008 r.
Autorzy:
Prof. Andrzej Kowalski
Prof. Alina Sikorska
Dr Marek Wigier
Warszawa, maj 2008
1
Spis treści:
1.
1.1
1.2
1.3
2.
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
3
3.1
3.2
4
4.1
4.2
4.3
5
6
Streszczenie
3
Cel i zakres analizy
3
Zastosowane metody
4
Główne wnioski
5
Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
7
Wzrost PKB
8
Handel zagraniczny jako czynnik wzrostu gospodarczego
13
Wpływ koniunktury gospodarczej w UE na wzrost gospodarczy w Polsce
16
Rynek pracy a zmiany strukturalne w rolnictwie
19
Inflacja a wzrost gospodarczy w rolnictwie
25
Polityka budŜetowa
29
Podstawy prawne zmian polityki rolnej
35
Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna w rolnictwie i przemyśle spoŜywczym 42
Struktura gospodarstw rolnych, koniunktura i dochody w rolnictwie
43
Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna przemysłu spoŜywczego
51
Wielofunkcyjny rozwój, zmiany demograficzne i przestrzenne zróŜnicowanie
warunków Ŝycia na wsi
61
Wielofunkcyjny rozwój wsi i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich
61
Zmiany demograficzne w Polsce
69
Przestrzenne zróŜnicowanie wybranych warunków Ŝycia na wsi
77
Inne programy bądź instrumenty wsparcia na rzecz rolnictwa i rozwoju
obszarów wiejskich
80
Podsumowanie i wnioski
85
2
1. Streszczenie
Niniejsza ekspertyza została przygotowana przez zespół wykonawców, pracowników
IERiGś-PIB, w okresie od 4 marca do 30 kwietnia 2008 roku na podstawie umowy
ROW/5/2008 zawartej ze zleceniodawcą, tj. MRiRW. Wykonawca ekspertyzy został
wyłoniony z zastosowaniem procedury zamówień publicznych w trybie negocjacji ceny z
wykonawcą.
Struktura niniejszej analizy została przygotowana zgodnie z zamówieniem
Zleceniodawcy zawartym w SIWZ i zawiera:
•
streszczenie, w którym wykonawca przedstawia cele analizy, zastosowane metody
studialno-analityczne oraz główne wnioski;
•
zasadniczą część analizy, gdzie wykonawca prezentuje rozwinięcie zagadnień
będących przedmiotem analizy, a takŜe szczegółowy opis wyników analizy;
•
podsumowanie i wnioski.
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Cel i zakres analizy
Przedmiotem ekspertyzy jest analiza wpływu warunków społeczno – gospodarczych
na realizację w roku 2007 „Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i
modernizacja sektora Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 – 2006”.
Wykonawcy skupili się na analizie warunków rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce w
2007 roku oraz identyfikacji tych, które w ich ocenie miały największy wpływ na realizację
SPO Restrukturyzacja… w roku 2007. Przedmiotem oceny były:
•
analiza zmian głównych trendów ekonomicznych w kraju, ze szczególnym
uwzględnieniem obszarów wiejskich tj.: zmiany podstawowych wskaźników
makroekonomicznych (PKB, stopa inflacji, handel zagraniczny, dochód na
mieszkańca, spoŜycie, rynek pracy, itp.) na poziomie kraju i poszczególnych
województw;
•
zmiany w polityce krajowej, regionalnej i sektorowej (gospodarczej, finansów
publicznych) ze szczególnym uwzględnieniem sektora rolno – spoŜywczego oraz ich
wpływ na realizację SPO;
•
koniunktura i dochody w rolnictwie i w przemyśle rolno – spoŜywczym oraz
wielofunkcyjny rozwój wsi, rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich;
3
•
zmiany demograficzne w Polsce w roku 2007, migracja między miastem a wsią,
przyrost naturalny, struktura wiekowa ludności, zaludnienie;
•
zestawienie podstawowych wskaźników makroekonomicznych Polski ze średnią
wartością tych wskaźników dla UE;
•
ocena wpływu innych programów bądź instrumentów wsparcia publicznego na rzecz
rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich realizowanego w analizowanym okresie (w
tym PROW 2004-2006, płatności bezpośrednie) oraz programów realizowanych w
ramach Narodowego Planu Rozwoju (ZPORR, SPO WKP, SPO Kapitał Ludzki) na
realizację SPO Restrukturyzacja… .
•
zróŜnicowanie regionalne rozwoju gospodarczego, warunków Ŝycia, oraz sytuacji w
rolnictwie i na obszarach wiejskich.
Analizą objęto, w miarę dostępności danych statystycznych, okres od 1 stycznia
2007 r. do 31 grudnia 2007 r., a takŜe w celu wykazania średniookresowych tendencji
rozwojowych lata 2004-2007 lub okresy dłuŜsze w zaleŜności od zarysowanych tendencji
rozwojowych.
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Zastosowane metody
W celu wykonania analizy zgodnie z zamówieniem Zleceniodawcy, w oparciu o
przyjęty budŜet oraz zgodnie z przyjętym harmonogramem prac, zastosowano ekspercką
metodę oceny oraz analizę danych statystycznych. W opracowaniu wykorzystano następujące
źródła danych:
•
dane statystyczne pochodzące z ogólnodostępnych statystyk GUS oraz EUROSTAT;
•
dane
statystyczne dotyczące
sytuacji
finansowej
przedsiębiorstw
przemysłu
spoŜywczego zawarte w sprawozdaniach F-01, gromadzone przez GUS, przetworzone
na potrzeby Instytutu i zgromadzone we własnych bazach danych;
•
statystyki Banku Danych Regionalnych GUS;
•
dane z zakresu rachunkowości rolnej gromadzone zgodnie z metodologią FADN na
potrzeby EUROSTAT przez Agencję Łącznikową w IERiGś-PIB;
•
dane z monitoringu realizacji programu SPO „Restrukturyzacja…” gromadzone przez
ARiMR i przekazane wykonawcy przez MRiRW;
•
dane dotyczące statystyk handlu zagranicznego CIHZ, gromadzone w bazach
własnych Instytutu;
4
•
dane pochodzące z badań własnych Instytut dotyczących rolnictwa, przemysłu
spoŜywczego i obszarów wiejskich;
•
dostępne dane z monitoringu programów strukturalnych NPR publikowane przez
MRR;
•
publikowane opracowania i analizy dotyczące problematyki badawczej z zakresu
prowadzonej analizy.
Ze względu na ograniczenia budŜetowe oraz załoŜony termin wykonania ekspertyzy,
nie prowadzono dodatkowych badań ankietowych beneficjentów programów SPO
„Restrukturyzacja…”.
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Główne wnioski
•
Wysokie tempo rozwoju gospodarczego oraz wzrost dochodów społeczeństwa były
czynnikami pozytywnie wpływającymi na ocenę koniunktury gospodarczej przez
beneficjentów programu SPO „Restrukturyzacja…”. Sytuacja makroekonomiczna w
2007 roku sprzyjała duŜemu zainteresowaniu wszystkich grup beneficjentów
wykorzystywaniem środków programu SPO „Restrukturyzacja…”.
•
ZagroŜeniem dla realizacji inwestycji były pojawiające się w gospodarce napięcia
inflacyjne czy wzrost wynagrodzeń przewyŜszający wzrost wydajności pracy.
Czynniki te nie spowodowały zahamowania przez beneficjentów programu SPO
„Restrukturyzacja…” procesów inwestycyjnych.
•
Pomiędzy wykorzystaniem przez rolników i przedsiębiorców funduszy UE, a ich
sytuacją ekonomiczno-finansową zachodzą sprzęŜenia zwrotne. Sukces wdraŜania
działań SPO „Restrukturyzacja…” jest bezpośrednio skorelowany z sytuacją
ekonomiczno-finansową
głównych beneficjentów
tego działania
oraz oceną
koniunktury i perspektyw rozwoju sektora Ŝywnościowego. Sytuacja ta oraz
perspektywy
rozwojowe
w
roku
2007
były
dla
beneficjentów
SPO
„Restrukturyzacja…” dobre.
•
Dopływ w 2007 roku do rolnictwa środków finansowych w ramach WPR wpływał
korzystnie na jego sytuację dochodową, a co za tym idzie skłonność do inwestowania
wszystkich beneficjentów SPO „Restrukturyzacja…”
•
WyŜsze dochody rolników po akcesji do UE nie spowodowały powszechnego wzrostu
wartości inwestycji w całym sektorze. Wzrost ten nastąpił jedynie w gospodarstwach
towarowych, zaś w drobnych gospodarstwach, przewaŜających w strukturze rolnictwa
5
polskiego, nadal nie następował proces odtwarzania majątku produkcyjnego.
Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy jest takŜe większe wykorzystywanie środków
programu SPO „Restrukturyzacja…” przez gospodarstwa duŜe i średnie.
•
Przystąpienie Polski do UE nie przyspieszyło znacząco procesów przemian struktury
agrarnej rolnictwa. Zmiany te mają charakter pokoleniowy, zachodzą powoli.
Struktura agrarna miała jednak duŜy wpływ na realizację SPO „Restrukturyzacja…”.
Z
pomocy
inwestycyjnej
korzystali
bowiem
głównie
rolnicy
prowadzący
gospodarstwa rolne o większej powierzchni i potencjale ekonomicznym.
•
Główne tendencje rozwojowe polskiego rolnictwa w 2007 roku podobnie jak i w kilku
ostatnich latach nie uległy zasadniczym zmianom. Sytuacja ta nie miała jednak
wpływu na realizację SPO „Restrukturyzacja…”
•
Wpływ na duŜe zainteresowanie beneficjentów programem SPO „Restrukturyzacja…”
miały m.in. efekt „domina” wywołany pozytywną oceną rezultatów korzystania z
pomocy publicznej przez jej dotychczasowych beneficjentów, generalny niedobór w
stosunku do potrzeb środków finansowych przeznaczonych na rozwój rolnictwa i
obszarów wiejskich, szybki rozwój rynku krajowego oraz eksportu (pomimo
aprecjacji złotego) artykułów rolno-spoŜywczych.
•
DuŜy wpływ na korzystanie przez przemysł spoŜywczy w 2007 roku z środków
programu SPO „Restrukturyzacja…” miał rozwój rynku krajowego, a takŜe wzrost
eksportu. Dobra koniunktura w przemyśle była głównym motorem napędowym
inwestycji.
•
Czynnikiem decydującym o podejmowanych przez firmy spoŜywcze inwestycjach
była w 2007 roku dobra sytuacja ekonomiczna większości branŜ oraz bezpieczny stan
finansów.
•
Firmy spoŜywcze były zainteresowane dodatkową pomocą publiczną w ramach SPO
„Restrukturyzacja…” m.in. z powodu rosnących wymagań w zakresie jakości
i bezpieczeństwa zdrowotnego Ŝywności, wymagań w zakresie ochrony środowiska
czy rosnącej konkurencji.
•
Słabe procesy integracji poziomej pomiędzy przemysłem a rolnictwem (poza
niektórymi branŜami jak np. mleczarstwo) nie miały wpływu na wykorzystanie przez
beneficjentów środków SPO „Restrukturyzacja…”. Większe znaczenie w tym
przypadku odgrywały zachodzące procesy integracji pionowej.
6
•
Zmiany demograficzne, poza szczególnymi okolicznościami, zachodzą ewolucyjnie i
dopiero przy wieloletnich jednokierunkowych trendach mogą stanowić istotny
czynnik silnie oddziałujący na lokalny rozwój. Czynniki te nie miały zasadniczego
wpływu na realizację i wykorzystanie w roku 2007 środków programu SPO
„Restrukturyzacja…”. Nawet dość liczna migracja ze słabo rozwiniętych terenów
wiejskich nie miała wpływu na wykorzystanie, w sumie niewielkich w stosunku do
potrzeb, środków finansowych programu SPO „Restrukturyzacja…”
•
Zainteresowanie korzystaniem z moŜliwości dofinansowania inwestycji w ramach
SPO „Restrukturyzacja…” wzrastało wraz z obserwowanym w 2007 roku
umacnianiem się pozycji ekonomicznej drobnych podmiotów gospodarczych
działających na obszarach wiejskich. Motywowało to do rozszerzania działalności
gospodarczej, a korzystne prognozy ekonomiczne zmniejszały poczucie ryzyka i
sprzyjały decyzjom do ubiegania się o pozyskiwanie środków zewnętrznych.
•
Pomiędzy wdraŜanymi programami NPR w krótkim okresie nie zachodzą
bezpośrednio silne związki przyczynowo-skutkowe. Występuje jednak pomiędzy nimi
swoisty efekt synergii i wzajemnego przenikania się rezultatów programów
strukturalnych i polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, obserwowany jednak
silniej dopiero po upływie dłuŜszego czasu. Wpływ zrealizowanych w 2007 roku
projektów w ramach NPR i polityki spójności na realizację SPO „Restrukturyzacja…”
był minimalny.
•
Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego w wyniku realizacji polityki
strukturalnej, polityki regionalnej i polityki spójności wpływało takŜe pozytywnie na
realizację programu SPO „Restrukturyzacja…”.
•
Więcej środków na rozwój pozyskują regiony bogatsze niŜ biedniejsze. Kontynuacja
tego zjawiska oznacza rosnące zróŜnicowanie rozwoju między regionami. Regionalna
polaryzacja
gospodarki
miała
takŜe
wpływ
na
realizację
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”. Więcej projektów i o większej wartości realizowano w
regionach bogatszych.
2. Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
Sytuacja ekonomiczna rolnictwa zaleŜy przede wszystkim od ogólnej koniunktury
gospodarczej. W warunkach gospodarki rynkowej decydujące znaczenie dla koniunktury
7
rolniczej ma popyt finalny na produkty rolne i Ŝywnościowe. Z rachunków narodowych
wynika, ze w latach 1994-2004 wzrost PKB o 1 punkt procentowy stwarzał moŜliwość
zwiększania indywidualnego spoŜycia Ŝywności o 0,5 punktu procentowego. Górna granica
tempa wzrostu popytu na Ŝywność wyznaczana jest przez tempo wzrostu dochodów ludności
oraz dochodową elastyczność popytu na Ŝywność. Z punktu widzenia podaŜy granicę tę
wyznacza zagregowany współczynnik konwersji surowców rolniczych w produkty finalne.
Dla rozwoju sektora Ŝywnościowego i sytuacji dochodowej producentów Ŝywności
najskuteczniejszym działaniem jest więc pro-wzrostowa polityka makroekonomiczna
przekładająca się na wysokie tempo wzrostu popytu na produkty rolne. Wyniki gospodarcze
2007 roku wskazują, Ŝe wszystkie wskaźniki makroekonomiczne sprzyjały podejmowaniu
przez rolników i przedsiębiorców inwestycji finansowanych z Funduszy Strukturalnych, w
tym programu SPO „Restrukturyzacja…”.
Według badań A. Wosia w latach 1995-2020 około 2/3 przyrostu popytu na Ŝywność
zostanie wywołane czynnikami dochodowymi, a tylko 1/3 wszystkimi pozostałymi
czynnikami.1 Jest to i będzie w przyszłości zmienna decydująca o tempie wzrostu i poziomie
produkcji rolniczej. Wraz z ze wzrostem gospodarczym tempo przyrostu popytu na krajowe
produkty rolne będzie maleć. Obecny i przyszły popyt finalny na surowce rolnicze jest
mniejszy od potencjalnych moŜliwości rolnictwa. Akceptowalny społecznie poziom moŜna
uzyskać z areału uŜytków rolnych mniejszego od obecnego o około 15% i przy zatrudnieniu
niŜszym o około 14%.2
2.1.
Wzrost PKB
Począwszy od 2004 r., Polska naleŜy do najszybciej rozwijających się krajów Unii
Europejskiej. W 2007 roku polska gospodarka rozwijała się w tempie najwyŜszym od
dziesięciu lat. W 2007 r. jej PKB wyniósł 6,5% (w porównaniu z 3,6% w 2005 r. i 6,2% w 2006
r.), a prognozy na następne lata potwierdzają, iŜ tendencje te mogą się utrzymać. Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową prognozuje, iŜ w 2008 r. PKB wzrośnie o 5,4%, a w 2009 r.
o 5,1%.
W 2007 roku – podobnie jak w 2006 roku – motorem wzrostu PKB w Polsce był
popyt krajowy. Popyt krajowy wzrósł w skali obserwowanej w 2006 r. (7,3%). ZłoŜył się na
1
2
A. Woś: Strategiczne problemy rozwoju polskiego rolnictwa. Synteza, IERiGś ,Warszawa 1996.
A. Woś: tamŜe.
8
to wzrost spoŜycia przy wyŜszym niŜ w 2006 r. wzroście akumulacji (19,1%). W tempie nie
notowanym od szeregu lat zwiększyła się konsumpcja. W 2007 roku dynamika spoŜycia
indywidualnego wynosiła 5,2% wobec 4,9% w 2006 roku i 2,8% średnio w latach 2001-2006.
Sprzyjały temu wysoka dynamika realnych wynagrodzeń i dochodów gospodarstw
domowych działających na własny rachunek, w tym rolników, napływ środków w wyniku
transferów zagranicznych, atrakcyjna oferta dóbr konsumpcyjnych, poparta przystępnymi
kredytami bankowymi, oraz wysoki poziom optymizmu konsumentów, wynikający m.in. z
oczekiwanej dalszej poprawy na rynku pracy.
W 2007 r. obserwowano duŜo wyŜszy niŜ w poprzednich latach wzrost przeciętnego
wynagrodzenia nominalnego w gospodarce narodowej, w tym przede wszystkim w sektorze
przedsiębiorstw. Mimo większego niŜ w 2006 r. wzrostu cen towarów i usług
konsumpcyjnych znacznie zwiększyła się siła nabywcza przeciętnego wynagrodzenia.
Zmniejszyła się w ujęciu rocznym siła nabywcza przeciętnych rent i emerytur rolników
indywidualnych. W pozarolniczym systemie ubezpieczeń społecznych jej poziom nie uległ
zmianie.
W 2007 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw
wyniosło 2888,20 zł i było o 9,2% wyŜsze niŜ przed rokiem (wobec wzrostu o 5,1% w roku
2006). Największa dynamika płac podobnie jak przed rokiem notowana była w budownictwie
(wzrost o 15,5%). WyŜszy niŜ przeciętnie wzrost płac obserwowano równieŜ w handlu i
naprawach (10,4%) oraz przetwórstwie przemysłowym (9,7%). Spośród działów o znaczącym
udziale w zatrudnieniu najbardziej dynamiczny wzrost przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia brutto miał miejsce w następujących działach/grupach: wznoszenie budynków
i budowli; inŜynieria lądowa i wodna (o 16,1%), produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz
ze słomy i wikliny (o 14,2%), handel detaliczny; naprawy artykułów uŜytku osobistego i
domowego (o 13,1%), produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (12,3%)
i produkcja wyrobów z metali (o 12,1%). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w
sektorze przedsiębiorstw w grudniu br. ukształtowało się na poziomie 3246,00 zł, tj o 7,2%
wyŜszym niŜ w analogicznym okresie ub. roku (wobec wzrostu o 8,5% w poprzednim roku).
W 2007 r. przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto rolników indywidualnych
wyniosła 813,65 zł i była o 1,4% wyŜsza niŜ przed rokiem. W grudniu br. ukształtowała się
ona na poziomie 808,57 zł, tj. o 0,3% wyŜszym niŜ w analogicznym okresie ub. roku. Siła
nabywcza przeciętnej emerytury i renty brutto rolników indywidualnych w ub. roku spadła o
1,6% w skali roku (wobec wzrostu o 4,4% przed rokiem). W grudniu ub. roku była ona o
3,9% mniejsza niŜ przed rokiem, kiedy odnotowano odpowiednio wzrost o 5,0%.
9
W 2007 r. kwota brutto zasiłków dla bezrobotnych (bez składki na ubezpieczenie
społeczne) wyniosła 1688,6 mln zł i była o 18,8 % mniejsza niŜ w roku poprzednim. W
grudniu ub. roku bezrobotnym wypłacono 122,4 mln zł, tj. o 2,8 % więcej niŜ przed
miesiącem oraz o 20,6 % mniej niŜ w analogicznym okresie poprzedniego roku. Z tytułu
zasiłków i świadczeń przedemerytalnych w 2007 r. wypłacono 3837,8 mln zł, tj. o 19,7%
mniej niŜ przed rokiem, a w grudniu ub. roku - 282,2 mln zł, tj. o 22,9% mniej niŜ w
analogicznym okresie poprzedniego roku i o 2,1% mniej niŜ w listopadzie ub. roku.
Wśród czynników hamujących popyt konsumpcyjny najistotniejsze znaczenie miał
brak waloryzacji rent i emerytur, co obniŜyło związane ze świadczeniami społecznymi realne
dochody gospodarstw domowych. Poza tym w większości gospodarstw spoŜycie artykułów
Ŝywnościowych – szczególnie w końcu roku - ograniczył silny wzrost ich cen.
Przyspieszenie popytu konsumpcyjnego znalazło odzwierciedlenie w sprzedaŜy
detalicznej, która w 2007 roku w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyŜej 9 osób
zwiększyła się o 14%, wobec 11,9% w 2006 roku i 1,5% w 2005 r.. W 2007 roku produkcja
sprzedana przemysłu wzrosła o 9,5% w tym artykułów spoŜywczych o 7,3%.
Wysoką skłonność do konsumpcji Ŝywności w 2007 roku potwierdzają wyniki badań
budŜetów gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS. Wskazują one, Ŝe w 2007 roku
wydatki gospodarstw domowych na Ŝywność były znacząco wyŜsze niŜ w 2006 roku.
Przyśpieszenie dynamiki cen Ŝywności wpłynęło na spowolnienie tempa wzrostu ich realnej
wartości. Realna wartość całkowitego spoŜycia (wydatków) zwiększyła się średnio o 5,9%, w
tym Ŝywności o 2,9%. Szacuje się, Ŝe w 2007 roku popyt na Ŝywność zwiększył się o około
2%. Gospodarstwa domowe zwiększyły realne wydatki na wszystkie grupy artykułów z
wyjątkiem jaj, tłuszczów, ziemniaków, cukru. NajwyŜszy wzrost realnej wartości wydatków
odnotowano w grupie wyrobów cukrowniczych (11%) i produktów rybnych (7%). Wzrost
wydatków realnych na owoce i przetwory owocowe wyniósł 3,1%, na pieczywo i produkty
zboŜowe oraz artykuły mleczarskie po 2,%, a na mięso i przetwory mięsne 1%. Był on w
duŜej mierze wynikiem wzrostu popytu na wysokoprzetworzone produkty. W 2007 roku
udział wydatków gospodarstw domowych wyniósł 26,6%. Tendencje w poziomie i strukturze
wydatków na Ŝywność są zgodne z obserwowanym od kilku lat trendem.
Utrzymująca się w Polsce relatywnie wysoka elastyczność dochodowa popytu na
Ŝywność, przewidywany dalszy wzrost zamoŜności społeczeństwa i ograniczanie sfery
ubóstwa pozwalają zakładać, Ŝe realizowane w sektorze Ŝywnościowym inwestycje są
celowe. Przy realistycznym załoŜeniu utrzymania obecnej ścieŜki wzrostu PKB wzrost
10
podaŜy Ŝywności w wyniku ich realizacji nie powinien spotkać się z barierą popytu przy
załoŜeniu utrzymania dotychczasowej struktury i poziomu innych czynników kształtujących
popyt na Ŝywność.
Wysoki
wzrost
gospodarczy
wymaga
zdolności
do
podejmowania
wysiłku
inwestycyjnego, a zatem - pracooszczędnej i proinwestycyjnej orientacji w podziale dochodu
narodowego. Orientacja proinwestycyjna i walka z bezrobociem stwarzają preferencje dla
ograniczonego wzrostu płac realnych. Im wyŜszy wzrost płac realnych, tym większe korzyści
jakie płyną dla przedsiębiorstw z faktu ograniczania zatrudnienia. Ograniczanie wzrostu płac
jednostkowych na rzecz większego zatrudnienia ułatwia walkę z inflacją i i równowaŜenie
budŜetu państwa (mniejsze koszty indeksowania sfery budŜetowej oraz świadczeń
emerytalnych). W ten sposób łatwiej jest wygospodarować w budŜecie środki na inwestycje, a
zarazem wolniej wtedy rosną i w konsekwencji zwiększa się opłacalność i konkurencyjność w
eksporcie. Z tego punktu widzenia powierzchowne jest dopatrywanie się korzyści dla
rolnictwa w szybszym wzroście płac. Nie chodzi tu tylko o wpływ na bezrobocie. Ten sam
popyt na Ŝywność moŜna uzyskać przy niŜszym tempie płac jednostkowych, a większym
zatrudnieniu. Ogólny fundusz konsumpcji moŜe być taki sam. W rzeczywistości niŜsze tempo
wzrostu płac i większe zatrudnienie to nawet pewien wzrost popytu na Ŝywność. WiąŜe się to
z wyŜszą dochodową elastycznością popytu na Ŝywność przy niŜszych jednostkowych
dochodach w stosunku do dochodów wyŜszych. W interesie rolnictwa są te wszystkie
przedsięwzięcia, które słuŜą mobilizowaniu oszczędności, preferowaniu eksportu, inwestycji i
napływowi kapitału, a przede wszystkim kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich.
W 2007 roku nastąpiła wydatna intensyfikacja działalności inwestycyjnej. Nakłady
brutto na środki trwałe, po wzroście o 15,6% w 2006 r., w 2007 r. zwiększyły się o 20,4%, tj.
w skali nie notowanej od dziesięciu lat. Stopa inwestycji wzrosła do ponad 22%, wobec
19,7% w 2006 r. i 18,2% w 2005 r. Na wysoką dynamikę inwestowania wpłynęła przede
wszystkim pozytywna ocena przez podmioty gospodarcze perspektyw kształtowania się
popytu krajowego i zagranicznego oraz konieczność powiększania mocy produkcyjnych.
Realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych sprzyjała dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa
przedsiębiorstw, środki pozyskiwane z kredytów bankowych oraz stopniowa absorpcja
funduszy unijnych.
Intensyfikacja
działalności
inwestycyjnej
w
polskiej
gospodarce
pozwala
optymistycznie oceniać moŜliwości rozwoju kraju, zwiększanie ilości miejsc pracy, poprawę
konkurencyjności naszej gospodarki. Są to czynniki wpływające na wzrost popytu i struktury
11
spoŜycia Ŝywności pozwalający zagospodarować dodatkową podaŜ wynikającą z realizacji
inwestycji w ramach ocenianych programów.
Analiza czynników wzrostu PKB wskazuje, Ŝe charakter dominującego w Polsce
modelu wzrostu oparty jest na klasycznych czynnikach produkcji: pracy, ziemi i kapitale,
tylko nieliczne enklawy gospodarki przyjmują zgodnie z „knowledge based economy”,
wiedzę i umiejętności jako najwaŜniejsze czynniki wzrostu gospodarczego.
Zdolność do tworzenia i nieustannego absorbowania innowacji będzie największym
wyzwaniem dla polskiego społeczeństwa i gospodarki w XXI wieku. W ostatnim okresie
zmieniło się znaczenie pojęcia „innowacja”, która przekształciła się z pojedynczego
wydarzenia w kompleks zjawisk i procesów tworzących nowe wzorce i technologie
produkcji.
Problem innowacyjnego myślenia i działania staje się szczególnie dramatyczny w
momencie, gdy Polska otwiera się na świat. Przestrzeń otwarta, która nie jest przestrzenią
innowacyjną, jak pisze A. Kukliński staje się przestrzenią zaleŜną pod względem
gospodarczym, politycznym i naukowym.3
Polskie zacofanie cywilizacyjne charakteryzuje:
•
Struktura gospodarki z dominującym zatrudnieniem w sektorze II (przemysł
przetwórczy)
i
w
sektorze
I
(rolnictwo
i
przemysł
wydobywczy),
przy
nieproporcjonalnie niskim zatrudnieniu w sektorze III (usługi tradycyjne i nowoczesne).
•
Dwoistość gospodarki polskiej polegająca na tym, Ŝe w gospodarce istnieją dwa
konkurujące ze sobą o czynniki wytwórcze układy: dynamicznie rozwijający się układ
gospodarki rynkowej i wciąŜ jeszcze bardzo silny układ gospodarki nierynkowej.
•
W Polsce w sposób śladowy występują procesy typowe dla krajów wysoko
rozwiniętych. W krajach tych następuje zastępowanie przedsiębiorstw przemysłowych
przez instytucje naukowe tworzące i weryfikujące wiedzę teoretyczną oraz kształcące
specjalistów i polityków. Robotników zastępują inŜynierowie, naukowcy i specjaliści o
wysokich kwalifikacjach. Badania eksperymentalno-empiryczne są ograniczane na
korzyść abstrakcyjnych teorii i poszukiwań teoretycznych. Kapitałochłonne technologie
wypiera
technologia
naukochłonna
oparta
na
studiach
słuŜących
najszerzej
pojmowanemu rozwojowi społecznemu, techniczno-technologicznemu.
Permanentny kryzys finansowy szeroko pojętej edukacji i nauki stawia pod znakiem
zapytania moŜliwości odrobienia zaległości cywilizacyjnych i sprostania konkurencyjności
3
A. Kukliński, K. Pawłowska (red.); Innowacja - edukacja - rozwój regionalny, Nowy Sącz 1998.
12
Polski. Technologia przyjmuje umiejętności i wiedzę jako jedyne źródło przewagi
konkurencyjnej.4 Wszyscy Polacy, bez względu na status społeczny, miejsce zamieszkania
czy poziom zamoŜności powinni mieć moŜliwość zdobywania wiedzy. Obecny system
kredytów nie rozwiąŜe problemu ludzi o niskich dochodach pragnących zdobywać
wykształcenie, powinien być uzupełniony o system stypendialny.
Tak więc konkurencja o środki związane z „knowledge based economy” będą miały
decydujące znaczenie takŜe dla moŜliwości i skali interwencji w rolnictwie. W Polsce
wskaźniki wspierania nakładów na postęp naukowy są osiem razy mniejsze niŜ w krajach
Unii.
Wyniki tej konkurencji będą miały podstawowe znaczenie dla przyszłego miejsca
Polski na gospodarczej i politycznej mapie świata. W długim okresie słuŜyć teŜ będą
rozwojowi
sektora
Ŝywnościowego.
W
krótkim
okresie
ograniczają
moŜliwości
rozwiązywania bieŜących produkcyjnych i socjalnych problemów rolnictwa przy pomocy
środków budŜetowych.
Środki przeznaczane na interwencjonizm w najbliŜszej przyszłości powinny być
kierowane przede wszystkim na działania związane z usuwaniem opóźnień cywilizacyjnych
polskiej wsi.
2.2.
Handel zagraniczny jako czynnik wzrostu gospodarczego
Wzrost popytu krajowego był głównym czynnikiem przyspieszenia tempa rozwoju
importu, prowadząc do nierównowagi obrotów handlowych. Począwszy od 2006 r. popyt
zewnętrzny, będący obok popytu krajowego częścią składową popytu globalnego, oddziaływał ujemnie na poziom PKB. NiŜsza niŜ w latach poprzednich była dynamika handlu
zagranicznego, przy czym podobnie jak w 2006 roku wzrost importu wyprzedzał wzrost
eksportu. W 2007 roku wartość eksportu ( w ujęciu rzeczowym) przekroczyła po raz pierwszy
100 mld EUR, zwiększając się z poprzednim rokiem o 15%. Natomiast import osiągnął
prawie 119 mld EUR, wzrastając o 17,8%. Ujemne saldo towarowe (17,6 mld EUR) było o
37,6% wyŜsze niŜ przed rokiem i w relacji do obrotów stanowiło 16%, wobec 6,8% w 2006 r.
i 6,4% w 2005 r., co świadczy o powiększeniu się nierównowagi.
Obroty ze wszystkimi grupami krajów zwiększyły się - najbardziej eksport do krajów
Europy Środkowo-Wschodniej oraz import z krajów rozwijających się. Podobnie, jak w
4
Patrz m.in. C. Thurow: The Future of Capitalism. Wiliam Morrow and Company, New York 1996.; OECD,
The Knowledge based Economy, Paris 1995.; G. Mueller: The Kaleidoscope of Competitiveness, CEPAL
Review”, vol 56, Santiago de Chile.
13
2006 r., odnotowano dodatnie saldo wymiany z krajami rozwiniętymi (w tym z krajami UE)
oraz ujemne salda w obrotach z pozostałymi grupami krajów. Pogorszyła się relacja salda
ogółem do eksportu. W imporcie ogółem wzrósł udział importu towarów z przeznaczeniem na
cele inwestycyjne i na cele konsumpcyjne, a zmniejszył się - z przeznaczeniem na zuŜycie
pośrednie. Korzystniej niŜ w 2006 r. kształtowały się relacje cenowe w obrotach ze
wszystkimi grupami krajów.
W strukturze geograficznej obrotów w 2007 r., w porównaniu z 2006 r., obniŜył się
udział krajów rozwiniętych. Udział krajów Europy Środkowo-Wschodniej wzrósł w
eksporcie, a obniŜył się w imporcie, natomiast udział krajów rozwijających się zmniejszył się
w eksporcie, a zwiększył się w imporcie. W porównaniu do 2006 r. odnotowano wzrost
eksportu do krajów Unii Europejskiej o 10,8% do 278138,5 mln zł oraz importu z UE o
13,7% do 262649,9 min zł. Dodatnie saldo wyniosło 15488,6 mln zł, wobec 20039,6 mln zł w
2006 r. Obroty liczone w euro w eksporcie wyniosły 73091,2 mln EUR, a w imporcie 69009,1 mln EUR i były większe niŜ w 2006 r. odpowiednio o 14,1% i o 17,1%. Dodatnie
saldo wyniosło 4082,1 mln EUR, wobec 5136,3 mln EUR w 2006 r. Eksport do krajów Unii
Europejskiej stanowił 78,9% wartości eksportu ogółem, a import z tych krajów - 64,2%
wartości importu ogółem (wobec odpowiednio 79,2% i 64,1% w 2006 r.).
Wartość obrotów z Niemcami - głównym partnerem handlowym, w porównaniu z
okresem styczeń-listopad 2006 r., wzrosła w eksporcie o 5,8% do poziomu 91733,9 mln zł
(24106,3 mln EUR), a w imporcie o 13,4% do 98755,1 mln zł (25951,8 min EUR). Wymiana
zamknęła się ujemnym saldem 7021,2 mln zł (minus 1845,5 mln EUR), wobec ujemnego
salda 367,4 mln zł (minus 84,7 mln EUR) w 2006 r. Udział Niemiec obniŜył się w eksporcie
ogółem z 27,3% do 26,0% w 2006 r., a w imporcie ogółem został na tym samym poziomie, co
w 2006 r. - 24,2%.
W wymianie z Niemcami wg sekcji SITC obserwowano m.in. wzrost eksportu
chemikaliów i produktów pokrewnych, Ŝywności i zwierząt Ŝywych, surowców niejadalnych
z wyjątkiem paliw, towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie wg surowca oraz
maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego, natomiast zmniejszył się eksport paliw
mineralnych, smarów i materiałów pochodnych. W imporcie m.in. wzrosła wartość dostaw
Ŝywności i zwierząt Ŝywych, paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych, maszyn,
urządzeń i sprzętu transportowego, towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie
według surowca oraz chemikaliów i produktów pokrewnych.
Analiza dynamiki i struktury handlu zagranicznego z naszym najwaŜniejszym
partnerem handlowym jest niezwykle waŜna z punktu widzenia moŜliwości rozwoju
14
wymiany, pozwala z wyprzedzeniem reagować na zmieniający się popyt importerów. Analiza
ta ma istotne znaczenie nie tylko dla naszego eksportu, ale takŜe dla importu z uwagi na fakt,
ze Niemcy są głównym eksporterem do Polski artykułów inwestycyjnych i zaopatrzeniowych.
Mimo zahamowania dynamiki wzrostu wzajemnych obrotów wymiana handlowa z Niemcami
nie powinna stanowić zagroŜeń dla wzrostu PKB w Polsce. Nie przewiduje się takŜe
ograniczenia importu Ŝywności z Polski do tego kraju.
Wśród naszych partnerów handlowych kolejne pozycje zajmowały: w eksporcie Włochy (6,9%), Francja (6,1%), W. Brytania (5,9%), Republika Czeska (5,5%), Rosja
(4,6%), Ukraina (4,0%), Niderlandy (3,9%), Szwecja (3,2%) oraz Węgry (2,9%), a w
imporcie - Rosja (8,7%), Chiny (7,2%), Włochy (6,8%), Francja (5,2%), Republika Czeska
(3,5%), Niderlandy (3,4%), W. Brytania (3,2%), Belgia (2,6%) oraz Republika Korei Pd.
(2,4%).
Obroty towarowe z krajami Europy Środkowo-Wschodniej, w porównaniu z
2006 r., wzrosły w eksporcie o 21,3% do poziomu 35045,1 mln zł (9217,4 mln EUR), a w
imporcie - o 3,1% do 43579,9 min zł (11463,3 min EUR). Wymiana zamknęła się ujemnym
saldem 8534,8 mln zł (minus 2245,9 min EUR), wobec ujemnego salda 13390,1 mln zł
(minus 3418,3 mln EUR) w 2006 r. Eksport do krajów Europy Środkowo-Wschodniej
stanowił 9,9% eksportu ogółem, a import 0,7% importu ogółem (wobec odpowiednio 9,1% i
11,7% w 2006 r.).
W 2007 r. Rosja zajmowała, podobnie jak w analogicznym okresie w 2006 r., 6.
miejsce wśród odbiorców polskich towarów oraz 2. miejsce wśród dostawców towarów na
nasz rynek. Eksport do Rosji zwiększył się o 21,7% i wyniósł 16377,2 mln zł (4307,4 mln
EUR), natomiast import z Rosji wzrósł o 2,3% do poziomu 35765,1 mln zł, tj. 9410,2 mln
EUR. Ujemne saldo obrotów wyniosło 19387,9 mln zł (minus 5102,8 mln EUR), wobec
minus 21487,1 mln zł, (minus 5480,9 min EUR) w 2006 r. Udział Rosji w eksporcie ogółem
zwiększył się z 4,2% w 2006 r. do 4,6% w 2007 r. a w imporcie obniŜył się z 9,7% do 8,7%.
W obrotach z Rosją wg sekcji SITC wzrósł eksport m.in. maszyn, urządzeń i sprzętu
transportowego, towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie wg surowca, róŜnych
wyrobów przemysłowych, chemikaliów i produktów pokrewnych oraz Ŝywności i zwierząt
Ŝywych. W imporcie zwiększyła się m.in. wartość dostaw towarów przemysłowych
sklasyfikowanych głównie wg surowca, surowców niejadalnych z wyjątkiem paliw oraz
chemikaliów i produktów pokrewnych. Zmniejszył się import paliw mineralnych, smarów i
materiałów pochodnych.
15
W obrotach ogółem wg sekcji SITC, w porównaniu z 2006 r., odnotowano wzrost
obrotów we wszystkich sekcjach z wyjątkiem eksportu paliw mineralnych, smarów i
materiałów pochodnych oraz importu olejów, tłuszczy i wosków zwierzęcych i roślinnych. W
strukturze towarowej eksportu ogółem m.in. wzrósł udział towarów przemysłowych
sklasyfikowanych głównie wg surowca oraz chemikaliów i produktów pokrewnych, a
zmniejszył się - paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych i róŜnych wyrobów
przemysłowych. W imporcie wzrósł m.in. udział towarów przemysłowych sklasyfikowanych
głównie wg surowca, róŜnych wyrobów przemysłowych oraz Ŝywności i zwierząt Ŝywych, a
obniŜył się - m.in. paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych, maszyn, urządzeń i
sprzętu transportowego oraz chemikaliów i produktów pokrewnych.
Dobre wyniki handlu zagranicznego nie mogą zwalniać z działań marketingowych w
zdobywaniu nowych rynków i w poszukiwaniu moŜliwości zwiększania obrotów z
dotychczasowymi partnerami. Szczególnie waŜny jest dla Polski rynek wschodni, który
stwarza moŜliwości wzrostu eksportu Ŝywności między innymi na pokrycie niezbędnego
importu zaopatrzeniowego niezbędnego dla rozwoju i funkcjonowania polskiego sektora
Ŝywnościowego (paliwa, surowce i artykuły chemiczne itp.)
2.3.
Wpływ koniunktury gospodarczej w UE na wzrost gospodarczy w Polsce
W związku z tym, Ŝe przewaŜająca część polskiego eksportu trafiała na rynki państw
Unii Europejskiej, tempo wzrostu gospodarczego było w największym stopniu uzaleŜnione od
fazy cyklu koniunkturalnego w Europie Zachodniej. W 2007 r. udział polskiego eksportu do
UE stanowił 77,2% całości wywozu, zaś przywóz z państw UE wynosił 62,8% całości
importu. W porównaniu z dynamiką rozwoju gospodarki światowej, osiągającej ponad 5,1%
wzrostu w 2006 r., czy teŜ Stanów Zjednoczonych, wzrost gospodarczy Unii Europejskiej był
relatywnie niski. W 2006 r. nastąpiło odwrócenie negatywnych tendencji i gospodarka państw
UE rozwijała się zdecydowanie szybciej w porównaniu z poprzednimi latami, co wynikało z
poprawy w zakresie popytu wewnętrznego oraz wysokiego eksportu. Wzrost gospodarczy w
2007 r. w krajach strefy euro wyniósł 2,8%.
Do najszybciej rozwijających się krajów Unii Europejskiej naleŜały kraje
nadbałtyckie: Estonia (11,2%), Litwa (7,7%), Łotwa (11,95) oraz Słowacja (8,5%) i Rumunia
(7,9%). Tempo wzrostu w tych krajach było kilkakrotnie większe niŜ w krajach rozwiniętych
UE-15.
16
W Niemczech, będących motorem rozwoju gospodarczego UE, wzrost PKB w 2007 r.
był znacznie wyŜszy niŜ 2006 r., kiedy to wynosił 0,8%. Głównym czynnikiem wzrostu
gospodarczego w Niemczech był po raz pierwszy w historii, poza popytem zewnętrznym i
moŜliwościami wzrostowymi eksportu, przede wszystkim popyt wewnętrzny. Poprawa na
rynku pracy przyczyniła się do wzrostu popytu krajowego. Według prognoz Komisji
Europejskiej tempo wzrostu PKB w Niemczech w latach 2007-2010 powinno wynieść ok.
1,2% rocznie, przy rosnącej roli popytu krajowego jako głównego czynnika oddziałującego na
rozwój gospodarczy.
W krajach nadbałtyckich głównym czynnikiem przyspieszającym rozwój gospodarczy
był rosnący popyt krajowy, a w mniejszym stopniu zmiany eksportu. Szybki rozwój
gospodarczy tych krajów, zwłaszcza Estonii, jest wynikiem realizacji procesu reform.
W porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej poziom kosztów pracy w Polsce
naleŜał do najniŜszych. Według danych Eurostatu za 2007r. wyniósł on 5,5 euro/1 h przy 1,65
euro/l h w Bułgarii i 2,33 euro/l h w Rumunii. Wśród krajów Unii Europejskiej najwyŜsze
koszty pracy odnotowano w Danii (31,98 euro/h), w Szwecji (31,5 euro/1h) oraz w
Luksemburgu (30,73 euro/ha).
W 2007 r. we wszystkich krajach Unii Europejskiej nastąpił wzrost wielkości
produkcji przemysłowej. Tempo tego wzrostu było zdecydowanie wyŜsze niŜ w
analogicznym okresie roku poprzedniego. Znaczne oŜywienie gospodarcze, a zwłaszcza
wzrost inwestycji sprawiły, iŜ najszybciej rosła produkcja dóbr inwestycyjnych zarówno w
krajach UE-15, jak i w nowych państwach członkowskich UE. W Estonii, na Łotwie i w
Bułgarii wzrost inwestycji kształtował się w granicach 17,5-19,7%. Znaczne przyspieszenie
tempa wzrostu nakładów obserwowano takŜe w Polsce, Słowenii (odpowiednio 11,9% wobec
1,5% w 2006 r.) oraz Niemczech (5,6% wobec 0,8% w 2006 r.). Po spadku w poprzednim roku zwiększyły się nakłady brutto na środki trwałe w Grecji i we Włoszech. Mniej środków na
inwestycje niŜ w 2006 r. przeznaczono natomiast na Węgrzech i w Portugalii.
Nastąpiło takŜe przyspieszenie dynamiki spoŜycia prywatnego w porównaniu z
rokiem poprzednim. Rosnący popyt konsumpcyjny sprzyjał znacznemu wzrostowi produkcji
dóbr konsumpcyjnych oraz dóbr trwałego uŜytku. Łącznie produkcja przemysłowa wzrosła w
2007 r. o 3,8% w strefie euro oraz o 3,6% w krajach UE-25.
Wśród krajów UE-15 największy wzrost produkcji odnotowały: Austria, Finlandia,
Belgia, Irlandia, a takŜe Niemcy, które są dla Polski najwaŜniejszym partnerem handlowym.
Natomiast najniŜszy przyrost produkcji przemysłowej wystąpił w Wielkiej Brytanii (zaledwie
0,1%), Francji i Grecji (poniŜej 1,0%).
17
W Niemczech produkcja przemysłowa zwiększyła się o 5,5%, podczas gdy w roku
poprzednim o 2,8%. Dla niemieckiej gospodarki podstawowe znaczenie ma przemysł
motoryzacyjny, maszynowy, elektryczny, komunikacyjny, informatyczny oraz chemiczny. W
latach 2005-2006 gałęzie te odnotowały przyrosty produkcji, obrotu krajowego i wymiany
zagranicznej. Tylko przemysł tekstylny znajduje się w stanie głębokiego kryzysu (spadek o
4,7% w 2006 r.). Systematycznie zmniejsza się takŜe produkcja w górnictwie (spadek o 7,4%
w 2006 r.). W 2007 r. produkcja przemysłowa nadal rosła, przy czym motorem wzrostu był
przede wszystkim przemysł elektroniczny (efekt nowych inwestycji zagranicznych) i
tradycyjnie juŜ przemysł motoryzacyjny.
Wśród nowych państw członkowskich UE Polska naleŜała do krajów o największym
poziomie wzrostu produkcji przemysłowej. W innych nowych państwach Unii Europejskiej
równieŜ odnotowano duŜy wzrost produkcji przemysłowej. Na Węgrzech zwiększyła się ona
w 2007r. o 10,3% (7,1% w 2005 r.), w tym w przetwórstwie przemysłowym o 11,3%. Na
Słowacji, po pięciu latach trendu spadkowego, w 2006 r. po raz pierwszy odnotowano
zwiększenie dynamiki w przemyśle.
Produkcja przemysłowa w UE-27 była w 2007 r. o 7,7% większa w porównaniu z
2000 r. W tym okresie największy wzrost produkcji wystąpił na Litwie (o 76,9%), w Estonii
(o 70,9%) oraz w Bułgarii (o 61,1%). DuŜy, ponad 40-procentowy wzrost odnotowano w
Czechach, na Łotwie, w Polsce, na Węgrzech oraz na Słowacji.
Występujące w ostatnich latach tendencje szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce
są źródłem stałego podnoszenia poziomu PKB per capita, choć w stosunku do innych krajów
UE-27 poziom ten jest nadal bardzo niski. Tylko Rumunia i Bułgaria mają niŜszy od Polski
dochód na l mieszkańca. Liderami Unii Europejskiej pod względem poziomu PKB per capita
są Luksemburg, Irlandia, Holandia, Austria, Dania i Belgia. W dalszej kolejności plasują się
największe kraje UE: Niemcy, Francja, Wielka Brytania i Włochy.
Pod względem struktury ekonomicznej zarówno Polska, jak i pozostałe państwa UE12 w porównaniu z krajami UE-15 charakteryzują się duŜym udziałem przemysłu w wartości
dodanej brutto, przy znacznie mniejszym udziale usług. Podobnie jak pod względem innych
wielkości makroekonomicznych, Polska jest znacznie bardziej zaawansowana w doganianiu
UE-15, jeśli chodzi o strukturę wartości dodanej brutto, niŜ Bułgaria i Rumunia oraz kraje
kandydujące — Chorwacja i Turcja.
Z nowych krajów tylko Bułgaria więcej niŜ połowę swojej wartości dodanej wytwarza
w sektorze usług, w pozostałych nowych państwach UE udział tego sektora wynosi ponad
65%.
18
W porównaniu z produktywnością i kosztami jednostki pracy w krajach UE-15,
Polska, podobnie jak pozostałe nowe państwa UE, nie jest konkurencyjna.
Koniunktura gospodarcza u naszych głównych partnerów gospodarczych pozwala
optymistyczne zakładać moŜliwości pogłębienia współpracy w tym wzrostu eksportu
Ŝywności. NaleŜy jednak zwrócić uwagę na malejące przewagi cenowo-kosztowe polskiego
eksportu.
Kolejnym istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego w Polsce w ostatnich latach
były inwestycje zagraniczne, których wielkość osiągnęła rekordowy poziom 11,1 mld euro
(13,9 mld USD) w porównaniu z 7,7 mld euro (9,6 mld USD) w 2005 r. Dzięki silniejszemu
oŜywieniu inwestycyjnemu oraz wskutek wzrostu popytu krajowego, którego tempo powinno
kształtować się na poziomie 7,5%, poziom PKB w latach 2008-2009 będzie jeszcze wyŜszy.
Szacuje się, iŜ wzrost nakładów inwestycyjnych w tym okresie wyniesie 20%. Źródłem wysokiego popytu globalnego ze strony przedsiębiorstw będą korzystne perspektywy zbytu na
rynku europejskim przy relatywnie niskim koszcie kapitału. Wzrostowi inwestycji sprzyjać
będzie takŜe napływ kapitału z zagranicy w formie inwestycji bezpośrednich i środków
finansowych z UE. PowyŜsze dane wskazują, iŜ tendencje obecnie obserwowane w gospodarce mogą mieć charakter trwały.
Nastąpiło takŜe przyspieszenie dynamiki spoŜycia prywatnego w porównaniu z
rokiem poprzednim. Rosnący popyt konsumpcyjny sprzyjał znacznemu wzrostowi produkcji
dóbr konsumpcyjnych oraz dóbr trwałego uŜytku. Łącznie produkcja przemysłowa wzrosła w
2007 r. o 3,8% w strefie euro oraz o 3,6% w krajach UE-25.
2.4.
Rynek pracy a zmiany strukturalne w rolnictwie
Warunkiem
przemian
agrarnych
jest
odpływ
ludności
rolniczej
do
zajęć
pozarolniczych. W literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznych odpowiedzi na pytanie o
przyczyny migracji z rolnictwa. W literaturze dominują dwie grupy poglądów. Jedna
wskazująca na historycznie ukształtowaną niŜszą stopę Ŝyciową i gorsze materialne warunki
bytu ludności rolniczej pogłębione przez nierównomierny międzysektorowy podział PKB
jako główny czynnik popychający przepływ ludności rolniczej do innych działów gospodarki
narodowej. Innym punktem widzenia tego samego problemu jest siła przyciągająca miasta
związana, ze znalezieniem pracy, wzrostem dochodów, lepszym standardem Ŝycia,
dostępnością do szkoły dla dzieci czy opieką zdrowotną dla całej rodziny.
19
Druga grupa poglądów neguje wpływ poziomu dochodów i relacji dochodów rolników
do innych grup zawodowych wskazując, Ŝe muszą być spełnione jeszcze inne warunki.
Badania empiryczne prowadzone w róŜnych okresach i krajach zdają się potwierdzać ten
pogląd. MoŜna wykazać, Ŝe największe rozmiary odpływu ludności rolniczej występują w
okresach stosunkowo wysokich cen surowców rolniczych i dochodów z produkcji rolniczej.
Trendy migracji wieś miasto wykazują słaby związek z wahaniami w rozwoju rolnictwa.
Autorzy ci przypisują decydujący wpływ na natęŜenie migracji sile przyciągania sektorów
nierolniczych. Badania związku między cyklami gospodarczymi, a natęŜeniem migracji netto
wieś - miasto pozwalają na postawienie tezy o decydującym znaczeniu wzrostu popytu na
pracę w sektorach poza rolniczych na tempo i natęŜenie przepływu ludności rolniczej.
Przypisywanie decydującej roli jednemu z wyŜej wymienionych czynników przy analizie
dynamiki migracji jest daleko idącym uproszczeniem. Istnieje przynajmniej pięć
równorzędnych czynników:
•
popyt na siłę roboczą, ze strony pozarolniczych działów gospodarki narodowej,
•
istniejące rezerwy albo szybki wzrost liczby ludności rolniczej lub oba te czynniki
łącznie,
•
dysparytet dochodów i związane z nim róŜnice w poziomie Ŝycia ludności wiejskiej i
miejskiej,
•
postęp techniczny i biologiczny w rolnictwie, oraz kurczenie się zasobu ziemi,
•
socjologiczne i psychologiczne
W miarę wzrostu gospodarczego wielkość i tempo migracji w coraz większym stopniu
zaleŜą od czynników socjologicznych i psychologicznych. W obecnej sytuacji problemy
strukturalne polskiego rolnictwa naleŜy traktować więc jako drugą stronę medalu jakim jest
rynek pracy i bezrobocie. JeŜeli powszechnie uznaje się sprawę przeciwdziałania bezrobociu
jako jeden z najwaŜniejszych i najtrudniejszych problemów społeczno-ekonomicznych kraju,
to i problem zmian strukturalnych w rolnictwie naleŜy do tak waŜnych i trudnych spraw
zaliczyć. Tempo restrukturyzacji rolnictwa będzie z jednej strony zaleŜało od skuteczności
walki z bezrobociem, ale z drugiej strony dynamika tej rekonstrukcji będzie w niemałym
stopniu decydowała o tempie obniŜki bezrobocia. Wysoki wzrost gospodarczy w 2007 r.
spowodował umocnienie się obserwowanych od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej
pozytywnych tendencji zachodzących na rynku pracy. Dalszy i znacząco większy niŜ w
poprzednich latach wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej oraz intensywnie
malejąca liczba bezrobotnych rejestrujących się w urzędach pracy spowodowały znaczne
20
obniŜenie liczby osób bezrobotnych oraz stopy bezrobocia - do poziomu najniŜszego od 2001
roku. Jednocześnie w strukturze osób bezrobotnych zwiększył się udział grup w szczególnej
sytuacji na rynku pracy, w tym przede wszystkim osób powyŜej 50 roku Ŝycia.
Według danych szacunkowych na dzień 31 grudnia 2007 roku liczba pracujących w
gospodarce narodowej zwiększyła się o około 3,0%, tj. 400 tys. w ujęciu rocznym i wyniosła
13,6 mln osób. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w 2007 r. wyniosło
5149,8 tys. osób i było o 4,7% wyŜsze niŜ przed rokiem (wobec wzrostu odpowiednio o 3,0%
w poprzednim roku). Zmniejszyło się tempo spadku przeciętnego zatrudnienia w sekcji
górnictwo (do 1,8% w skali roku) oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną,
gaz, wodę (do 0,7%). W pozostałych sekcjach obserwowano dalszy wzrost przeciętnego
zatrudnienia. Wyjątkowo dynamicznie zwiększało się ono w sekcji: budownictwo (o 9,1%),
hotele i restauracje (o 7,4%), handel i naprawy oraz obsługa nieruchomości i firm (po 6,7%).
Spośród działów/grup o znaczącym udziale w zatrudnieniu, największy wzrost przeciętnego
zatrudnienia odnotowano w jednostkach produkujących pojazdy samochodowe, przyczepy i
naczepy (o 11,8%), maszyny i aparaturę elektryczną (o 9,9%), wyroby z metali (o 9,8%), w
grupie wznoszenie budynków i budowli; inŜynieria lądowa i wodna (o 9,6%), w dziale handel
detaliczny; naprawa artykułów uŜytku osobistego i domowego (o 9,2%) oraz produkcja
wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (o 9,l %). Spadek przeciętnego zatrudnienia
wystąpił w produkcji odzieŜy i wyrobów futrzarskich (o 5,4%), w górnictwie węgla
kamiennego i brunatnego; wydobywaniu torfu (o 2,9%) oraz w dziale wytwarzanie i
zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (o 1,1 %).
W grudniu 2007 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw ukształtowało się na
poziomie 5241,2 tys. osób i było o 4,9% wyŜsze niŜ przed rokiem (wobec wzrostu o 4,1% w
grudniu 2006 r.).
W końcu grudnia 2007 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy
wyniosła 1746,6 tys. i była o 562,8 tys. niŜsza niŜ przed rokiem oraz (ze względu na
sezonowość) o 27, l tys. wyŜsza od notowanej przed miesiącem. RównieŜ stopa bezrobocia w
porównaniu z poprzednim miesiącem zwiększyła się (o 0,2 pkt) i wyniosła 11,4%. W skali
roku spadła ona natomiast o 3,4 pkt (przed rokiem odpowiednio o 2,7 pkt). W stosunku do
grudnia 2006 roku udział bezrobotnych w cywilnej ludności aktywnej zawodowo obniŜył się
we wszystkich województwach, przy czym znacząco bardziej w zachodniej części kraju: w
woj. zachodniopomorskim (o 4,9 pkt) oraz dolnośląskim i lubuskim (po 4,8 pkt). NajwyŜszą
stopę bezrobocia rejestrowanego nadal notowano w woj. warmińsko-mazurskim (19,0%) i
zachodniopomorskim (16,6%), dla których w poprzednim roku wskaźnik ten przekraczał
21
jeszcze 20,0%. NajniŜsza stopa bezrobocia cechowała woj. wielkopolskie (8,0%),
małopolskie (8,8%), mazowieckie (9,2%) oraz śląskie (9,3%).
Liczba nowo zarejestrowanych bezrobotnych w 2007 r. wyniosła 2491,2 tys. osób i
była o 7,5% mniejsza niŜ przed rokiem. W przeciwieństwie do roku poprzedniego większość
nowych rejestracji stanowiły kobiety (50,3%, wobec 48,5% w 2006 r.). Najliczniejszą grupę
nadal stanowiły osoby rejestrujące się po raz kolejny, a ich udział zwiększył się w skali roku o
2,1 pkt do 80,6%. Osoby dotychczas niepracujące stanowiły 29,0% bezrobotnych nowo
zarejestrowanych ogółem (wobec 30,0% przed rokiem).
Z ewidencji bezrobotnych skreślono 3054,1 tys. osób, tj. o 3,2% mniej niŜ w 2006 r.
Główną przyczyną wyrejestrowania nadal było podjęcie pracy, w wyniku którego z rejestru
wykreślono 1266,4 tys. bezrobotnych (o 10,4% mniej niŜ przed rokiem). W konsekwencji
udział tej grupy osób w ogóle wyrejestrowanych obniŜył się o 3,3 pkt do 41,5%. Pracę
niesubsydiowaną (w tym sezonową) podjęło 1080,7 tys. osób, a subsydiowaną (m.in. prace
interwencyjne i roboty publiczne) - 185,8 tys. osób (w roku poprzednim odpowiednio 1249,8
tys. i 163,0 tys.). Spośród pozostałych osób wykreślonych z ewidencji, istotnie zwiększył się
udział osób wyrejestrowanych w związku z rozpoczęciem szkolenia lub staŜu u pracodawców
(o l,,4 pkt w skali roku do 11,4%). Większy był takŜe odsetek osób, które wykreślono w
wyniku niepotwierdzenia gotowości do podjęcia pracy (31,1% wobec 30,8% przed rokiem)
oraz osób, które dobrowolnie zrezygnowały ze statusu bezrobotnego (o 0,3 pkt do 4,3%).
Udział osób, które nabyły prawa emerytalne lub rentowe zmniejszył się o 0,1 pkt i wyniósł
0,6%. Bez prawa do zasiłku w końcu grudnia ub. roku pozostawało 1496,0 tys. osób, a ich
udział w ogólnej liczbie bezrobotnych zmniejszył się w porównaniu z analogicznym okresem
2006 r. o 0,8 pkt (do 85,7%).
Do osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy naleŜą m.in. długotrwale bezrobotni5,
których udział w zarejestrowanych ogółem wyniósł w końcu grudnia 2007 r. 62,6%, tj. o 3,1
pkt mniej niŜ przed rokiem. Znacząco zwiększył się odsetek osób bezrobotnych powyŜej 50
roku Ŝycia (o 2,9 pkt do 21,7%) a spadł osób młodych (do 25 roku Ŝycia), które stanowiły
19,0% bezrobotnych ogółem (wobec 20,6% przed rokiem). Kwalifikacji zawodowych nie
posiadało 31,2% zarejestrowanych (spadek w skali roku o 1,3 pkt), 4,4% samotnie
5
Zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy, do długotrwale bezrobotnych zalicza się osoby pozostające w rejestrze powiatowego
urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów
odbywania staŜu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy.
22
wychowywało małe dzieci (wobec 3,8% przed rokiem), natomiast 3,9% stanowili
niepełnosprawni (przed rokiem 3,1%).
W 2007 r. do urzędów pracy zgłoszono 1242,3 tys. ofert zatrudnienia, tj. o 11,2%
więcej niŜ w roku poprzednim. Podobnie jak przed rokiem 23,9% wszystkich ofert
pochodziło z sektora publicznego. Z danych na koniec grudnia wynika, Ŝe liczba ofert
niewykorzystanych dłuŜej niŜ jeden miesiąc zwiększyła się w skali roku o 75,1% i stanowiła
44,8% ogółu dostępnych ofert (wobec 37,1% przed rokiem).
W końcu grudnia 2007 r. 131 zakładów pracy zadeklarowało zwolnienie w najbliŜszym
czasie 10,6 tys. pracowników, w tym z sektora publicznego - 4,0 tys. osób (w 2006 r.
odpowiednio 188 zakładów, 11,6 tys. pracowników, w tym z sektora publicznego -1,1 tys.
osób).
Analiza struktury bezrobocia wskazuje istotną zaleŜność z poziomem wykształcenia.
Najskuteczniejszą drogą wyjścia z bezrobocia jest stworzenie warunków zdobycia
kwalifikacji. W roku szkolnym 2007/2008 funkcjonowało ogółem ok. 17 tys. placówek
wychowania przedszkolnego: 8 tys. przedszkoli i 9 tys. oddziałów przedszkolnych przy szkołach
podstawowych. W stosunku do roku poprzedniego, liczba placówek ogółem nieznacznie się
zmniejszyła (o 1,0%), w tym wzrosła liczba przedszkoli (o 2,8%) przy jednoczesnym spadku
liczby oddziałów przedszkolnych (o 4,2%). Przedszkola stanowiły 46,8% placówek i
przewaŜały w miastach (74,4%). Oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych
stanowiły 53,2% wszystkich placówek i dominowały na wsi (73,5%). Wychowaniem
przedszkolnym objęto 872,4 tys. dzieci, tj. o 9,7 tys. więcej niŜ w roku poprzednim (wzrost o
1,1%).
W systemie oświaty od kilku lat widoczny jest spadek liczby uczniów we wszystkich typach
szkół (z wyjątkiem zasadniczych szkół zawodowych) wynikający ze zmniejszającej się z roku na
rok populacji dzieci i młodzieŜy w wieku szkolnym.
Liczba szkół podstawowych w roku szkolnym 2007/2008 wyniosła 14,3 tys. i była o 1,5%
mniejsza w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym. Ogółem w szkołach podstawowych
uczyło się 2,4 mln dzieci - liczba uczniów w tych szkołach zmniejszyła się o 4,4% w
porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym.
Pomimo spadku liczby uczniów w gimnazjach, liczba tych szkół w porównaniu z rokiem
szkolnym 2006/2007 wzrosła o 0,2%. Liczba uczniów kształcących się w gimnazjach (1,47 min
osób) zmniejszyła się o blisko 5,0% w stosunku do poprzedniego roku szkolnego.
23
Podobnie jak liczba uczniów, zmniejszyła się liczba absolwentów szkół
podstawowych i gimnazjów. Liczba absolwentów szkół podstawowych z roku szkolnego
2006/2007, która wyniosła 467,0 tys., była o 2,0% niŜsza w porównaniu z poprzednim rokiem
szkolnym, natomiast w gimnazjach (514,6 tys. osób) była niŜsza o 2,9% w stosunku do roku
szkolnego 2005/2006.
W roku szkolnym 2007/2008 działało blisko 15 tys. szkół ponad gimnazjalnych, o 3,7%
mniej niŜ w poprzednim roku szkolnym. Największą popularnością cieszyły się licea
ogólnokształcące, do których uczęszczało 889,3 tys. uczniów, tj. 40,6% wszystkich
uczniów szkół ponad gimnazjalnych.
W roku szkolnym 2007/2008 nastąpił dalszy, choć stosunkowo niewielki, spadek liczby
zasadniczych szkół zawodowych (o ok. 0,3% w stosunku do roku poprzedniego). W szkołach tych
uczyło się prawie 241,3 tys. uczniów, czyli o ponad 2,0% więcej w porównaniu z ubiegłym
rokiem szkolnym (a w klasach pierwszych o 4,6% więcej). W ogólnej liczbie uczniów
zasadniczych szkół zawodowych kobiety stanowiły 28,9%. W przypadku techników, łącznie z
technikami uzupełniającymi, zanotowano zmniejszenie liczby placówek w porównaniu do
roku szkolnego 2006/2007 o 4,5%. Nastąpił równieŜ niewielki spadek liczby uczniów w
klasach
pierwszych
techników
(największy
spadek
odnotowano
w
technikach
uzupełniających - o 21% w porównaniu z rokiem poprzednim). Udział kobiet wśród uczniów
techników w roku szkolnym 2007/2008 stanowił 37,5%.
Znaczny spadek liczby placówek w porównaniu z rokiem szkolnym 2006/2007 (o ok.
15,7%) odnotowano w przypadku liceów profilowanych. Zmniejszyła się równieŜ o 39,4% w
stosunku do ubiegłego roku szkolnego liczba uczniów klas pierwszych liceów profilowanych.
Procentowy udział kobiet w ogólnej liczbie uczniów tych placówek wyniósł 58,6% i, poza
szkołami artystycznymi, jest to najwyŜszy udział kobiet w strukturze uczniów spośród
pozostałych typów szkół ponad gimnazjalnych.
W roku szkolnym 2007/2008 nastąpił wzrost liczby liceów ogólnokształcących (o
1,9%) w stosunku do poprzedniego roku szkolnego. Pomimo wzrostu liczby placówek, liczba
uczniów zmniejszyła się o ok. 1,7% w porównaniu z ubiegłym rokiem szkolnym. W liceach
ogólnokształcących kształci się więcej dziewcząt niŜ chłopców. W roku szkolnym 2007/2008
stanowiły one 57,1% ogółu uczniów. Liczba absolwentów zmniejszyła się o 4,5% w
porównaniu z ubiegłym rokiem szkolnym.
W przypadku szkół policealnych, liczba placówek zmniejszyła się o 5,6% w stosunku
do roku szkolnego 2006/2007. Spadkowi uległa jednocześnie liczba uczniów, w porównaniu
24
z poprzednim rokiem szkolnym o 3,3%. W roku akademickim 2007/2008 w szkołach
wyŜszych kształciło się ok. 1,9 mln studentów, tj. o 0,2% mniej niŜ w poprzednim roku
akademickim. To juŜ drugi rok z rzędu, gdzie odnotowano spadek liczby studentów, na który
wpływ mogły mieć w duŜym stopniu zmiany demograficzne (z roku na rok zmniejsza się
liczba ludności w wieku 19-24 lata). Spośród wszystkich szkół wyŜszych 71,3% to uczelnie
niepubliczne. Wśród studentów przewaŜali jednak studenci uczelni publicznych, których było
1,3 mln, co stanowiło 65,9% ogółu studentów. W ogólnej liczbie studentów kobiety stanowiły
56,4%. Liczba absolwentów w roku akademickim 2006/2007 wzrosła o blisko 16,1 tys. (tj. o
4,1%) w stosunku do roku akademickiego 2005/2006.
Od początku transformacji bezrobocie jawne i utajone było jednym z najwaŜniejszych
barier rozwojowych naszego kraju. Rolnictwo było sektorem, które w największym stopniu
zostało zmuszone do ograniczania skutków społecznych i ekonomicznych bezrobocia.
Absorpcja siły roboczej, która nie znajdywała zatrudnienia w działach poza rolniczych
ograniczała moŜliwości modernizacji gospodarstw, stawała się główna barierą przemian
strukturalnych. Bezrobocie ograniczało takŜe ilość moŜliwych środków budŜetowych
przeznaczanych na cele rozwojowe. Niskie dochody osiągane przez rodziny utrzymujące się z
pomocy ze środków publicznych, ograniczone moŜliwości wzrostu dochodów wynikające z
ograniczenia procesów modernizacyjnych i zmian strukturalnych stanowiły waŜną barierę
ograniczającą popyt na Ŝywność. Obserwowane w ostatnim okresie zmiany w stopie
bezrobocia pozwalają sądzić, Ŝe w najbliŜszych latach bariera bezrobocia w modernizacji
kraju będzie malała. MoŜe to jednak skutkować wzrostem presji na płace skutkującym
wzrostem kosztów wytwarzania i regionalnym brakiem siły roboczej.
Najskuteczniejszą formą walki z bezrobociem jest poprawa poziomu wykształcenia.
Odnotowywany wzrost poziomu wykształcenia jest waŜnym czynnikiem poprawy
efektywności gospodarowania. Wydajność pracy rolników posiadających wykształcenie
wyŜsze lub średnie jest kilkadziesiąt procent wyŜsze od tych, którzy mają wykształcenie
podstawowe. Warunkiem niezbędnym poprawy wykształcenia jest rozbudowa infrastruktury
edukacyjnej i społecznej.
2.5.
Inflacja a wzrost gospodarczy w rolnictwie
Uwzględniając wagę wysokiego tempa wzrostu dla przekształceń rolnictwa naleŜy
odnieść się do dylematu godzenia wzrostu gospodarczego i ograniczania inflacji.
25
Utrzymywanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego z zadaniami ograniczania inflacji to
cele, które w istotnym zakresie są konkurencyjne. Polscy ekonomiści rozwaŜają dwie opcje.
Jedna preferuje ostre działania antyinflacyjne kosztem dynamiki rozwoju. Zwolennicy tego
podejścia liczą na korzystne efekty długofalowe, w tym utrwalanie tendencji wzrostowych w
przyszłości. Druga opcja preferuje łagodne hamowanie inflacji by uzyskiwać względnie
wysoki wzrost.
Z punktu widzenia moŜliwości zmian strukturalnych w rolnictwie wydaje się, Ŝe
znacznie więcej argumentów przemawia za negatywnym wpływem inflacji na wzrost
gospodarczy. Rolnictwo, Ŝe względu na duŜy wpływ zjawisk przyrodniczych, zmienność
warunków i długi cykl produkcyjny, jest dziedziną zamraŜającą środki na długi okres. Inflacja
wpływa więc negatywnie na podejmowanie wyzwań strukturalnych.
Najogólniej rzecz biorąc podstawowe rodzaje kosztów społecznych powodowanych
przez inflację, polegają na zmniejszaniu zasobów efektywnie wykorzystywanych w danej
gospodarce, co skutkuje obniŜeniem długookresowego wzrostu gospodarczego. R.J. Barro w
wyniku przeprowadzonej analizy danych statystycznych w okresie 30 lat (1970-2000) w 100
krajach wskazał, Ŝe wzrost inflacji o 1 punkt procentowy powoduje zmniejszenie PKB o 0,2 0,3 punktu procentowego oraz pogorszenie relacji inwestycji do PKB o 0,4-0,6 pkt. proc.
Koszty wysokiej inflacji są szczególnie dotkliwe w długim okresie: wzrost inflacji o 10 pkt.
proc. skutkuje w ciągu 30 lat zmniejszeniem PKB o 4-7%.6
Szanse wzrostu gospodarczego zaleŜą więc w duŜym stopniu od skuteczności polityki
tłumienia inflacji i utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. ObniŜenie inflacji
umoŜliwia zmniejszenie stopy procentowej i zwiększenie skłonności do inwestowania.
Stanowi
to
warunki
rozwinięcia
postępu
innowacyjnego
zarówno
w
strukturze
asortymentowej produkcji, jak i technologicznej strukturze przestarzałego aparatu
produkcyjnego.
Skuteczność walki z inflacją zaleŜy w duŜej mierze od właściwego zdefiniowania jej
źródeł. W Polsce nie jest to bynajmniej sprawa prosta. Poziom inflacji kształtują zarówno
czynniki o charakterze popytowym, podaŜowym jak i strukturalnym.
Ekonomiści o orientacji liberalnej głoszą, ze głównym czynnikiem nakręcającym
inflację w Polsce jest wysoki deficyt budŜetowy i redukowanie tego deficytu przez radykalne
ograniczenie w wydatkach budŜetowych powinno być najskuteczniejszą metodą walki z
inflacją. Wniosek ten wywodzą na podstawie następującej analizy. Głównym czynnikiem
6
R.J. Barro: Inflation and Economic Growth. “Bank of England Quarterly Bulletin”, May 1995.
26
sprawczym inflacji popytowej w Polsce jest wzrost dochodów przewyŜszających wzrost
wydajności pracy. Płace pienięŜne rosną zarówno ze względu na wzrost kosztów utrzymania,
jak teŜ z powodu dąŜenia związków zawodowych do jak największej partycypacji w efektach
wzrostu gospodarczego. Wzrost wydajności pracy dokonuje się nierównomiernie w róŜnych
gałęziach produkcji i w róŜnych dziedzinach. Są dziedziny gdzie płace rosną tak samo jak
wydajność pracy, w innych gałęziach wydajność nie rośnie lub rośnie znacznie wolniej niŜ
wydajność i płace w całej gospodarce. Powoduje to pojawianie się silnych dysproporcji
dochodowych. Rodzi się wówczas presja związków zawodowych na wzrost płac i w tych
dziedzinach, w których wydajność nie wzrosła. Roszczenia te pośrednio i bezpośrednio
przenoszą się na deficyt budŜetowy i działają proinflacyjnie.
Wśród czynników wpływających na inflację kosztową istotną rolę odgrywają
oczekiwania inflacyjne. Wynika to stąd, iŜ kosztowa formuła stanowi dość praktyczną i
powszechnie stosowaną podstawę do kalkulacji cen na podstawie marŜy zysku doliczanej do
przewidywanych
kosztów
wytwarzania.
Niskie
prognozy
inflacji
mogą
skłaniać
przedsiębiorstwa do planowania niskiego wzrostu cen swoich towarów. Zapowiedź twardej
polityki budŜetowej moŜe skłaniać do ostroŜniejszej kalkulacji cen.
WaŜnym składnikiem kosztowej formuły cen jest stopa procentowa od kredytów
obrotowych i inwestycyjnych. Utrzymywanie się wysokiej stopy inflacji powoduje
konieczność utrzymywania jeszcze wyŜszej stopy procentowej od kredytów, tak aby banki nie
traciły w większym stopniu na deprecjacji zwracanego kredytu niŜ utrzymywana przez nie
stopa procentowa. Wzajemne sprzęŜenie zwrotne między stopą inflacji i stopą procentową
wskazuje, Ŝe bez obniŜenia stopy inflacji banki nie będą mogły obniŜać stopy oprocentowania
kredytów chyba, Ŝe chciałyby to uczynić kosztem własnych zysków.
Średnioroczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniósł 2,5% i był
wyŜszy niŜ w dwóch poprzednich latach. Ceny produkcji budowlano-montaŜowej wzrosły o
7,8%, a nieco wolniej (o 2,3%) produkcji sprzedanej przemysłu. W grudniu 2007 r. w skali
roku ceny towarów i usług konsumpcyjnych były wyŜsze o 4,0%, przekraczając granicę celu
inflacyjnego określonego przez Radę Polityki PienięŜnej (2,5%). Na przyspieszony szczególnie w ostatnich czterech miesiącach ubiegłego roku - wzrost cen wpłynęły głównie
szybko droŜejące artykuły Ŝywnościowe. W grudniu 2007 r. Ŝywność i napoje
bezalkoholowe były o 7,9% droŜsze niŜ rok wcześniej. Znacznie podniesiono równieŜ
m.in. ceny towarów i usług związanych z transportem (o 8,9%), napojów alkoholowych i
wyrobów tytoniowych (o 5,4%) oraz towarów i usług w zakresie mieszkania (o 3,9%).
27
Wzrost cen według zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (HICP)7
obliczonego metodą średniej ruchomej w okresie styczeń – grudzień 2007 r. w stosunku do
analogicznego okresu 2006 wyniósł 2,6% wobec 1,3% odpowiednio w 2006 r.
Inflacja w UE -27 w 2007 roku była 0,1 pkt procentowego wyŜsza niŜ w 2006 roku i
wynosiła 2,3% (w strefie euro 2,1%). NajwyŜsza była na Łotwie (10,1%), Węgrzech (7,9%)
Bułgarii (7,6%) , Estonii (6,7%). NajniŜszy wzrost cen w UE zanotowano na Malcie (0,7%),
Holandii (1,6%), Danii (1,7%).
Na wysokie ceny Ŝywności, poza wewnętrznymi czynnikami podaŜowo-popytowymi,
wpływ wywiera sytuacja a rynkach światowych, w tym m.in. rosnąca konsumpcja w krajach
rozwijających się oraz coraz wyŜsze zapotrzebowanie producentów biopaliw na rośliny oleiste
i niektóre zboŜa.
Inflacja w Polsce przekracza obecnie średni poziom UE i od maja 2007 r. nie jest
uwzględniana przy obliczaniu wartości referencyjnej dla krajów członkowskich. Nadal jednak
spełniamy kryterium inflacyjne określane traktatem z Maastricht, będące jednym z warunków
uczestnictwa w strefie euro.
Pomimo
podwyŜszonej
inflacji,
siła
nabywcza
przeciętnego
miesięcznego
wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw zwiększyła się o 6,7% (wobec 4,2% w 2006 r.).
Było to spowodowane znacząco wyŜszym niŜ w poprzednich latach wzrostem przeciętnych
płac nominalnych (o 9,2%), w tym w szczególności w budownictwie (o 15,5%), handlu i
naprawach (o 10,4%) oraz przetwórstwie przemysłowym (o 9,7%). Spadły natomiast realne
świadczenia społeczne. W grudniu 2007 r. siła nabywcza przeciętnych emerytur i rent
pracowniczych była o 2,3% niŜsza niŜ w grudniu 2006 r. (w ujęciu średniorocznym nie zmieniła się). ObniŜyły się realne emerytury i renty rolników indywidualnych
(odpowiednio o 3,6% i 1,6%).
Wzrost inflacji w 2007 roku nie stwarza jeszcze istotnych zagroŜeń dla procesów
gospodarczych i społecznych. Jest on jednak waŜnym sygnałem, Ŝe kontynuacja poluzowania
polityki budŜetowej w ostatnich dwóch latach moŜe stwarzać niebezpieczeństwo powrotu na
ścieŜkę galopującej inflacji z jaką mieliśmy do czynienia w latach dziewięćdziesiątych.
Inflacja jest szczególnie groźna dla sektorów charakteryzujących się długim cyklem
produkcyjnym. Takim sektorem jest sektor Ŝywnościowy.
7
Zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych (HICP) obliczony jest według ujednoliconej metodologii UE.
28
2.6.
Polityka budŜetowa
Procesy globalizacji stawiają na nowo problem wyboru celów i suwerenności polityki
społeczno-gospodarczej poszczególnych krajów. Wielu autorów uwaŜa, Ŝe Ŝaden ze
współczesnych krajów nie jest w stanie przeciwstawić się mechanizmom i skutkom
globalizacji. Globalizacja prowadząca do swobodnego przepływu ponad granicami
oszczędności i towarów, a w konsekwencji inwestycji i popytu powoduje, ze zasadniczo
zmienia się kryterium efektywności. Efektywny i konkurencyjny staje się ten, kto potrafi
wykorzystać relacje rzadkości i obfitości zasobów w skali globalnej. Mechanizm ten rozrywa
podstawowe równanie ekonomii dotyczące relacji między oszczędnościami a inwestycjami.
Rynek globalny jest miejscem gdzie spotyka się kapitał szukający opłacalnych miejsc
inwestowania z kredytobiorcami poszukującymi najtańszych form pozyskania kredytu.
Krajowe polityki gospodarcze coraz częściej mogą odchodzić od szukania instrumentów
zachęcających do zwiększania stopy oszczędności. W 2006 roku według danych Deutsche
Bank było około 9 bilionów dolarów, które poszukiwały najbardziej opłacalnych lokat na
globalnym rynku.8
Globalizacja i integracja gospodarki, co często pomijane jest w analizach ich
dotyczących, nie tylko usuwa bariery ograniczające mobilność czynników produkcji, ale
ułatwia takŜe przesuwanie popytu. Popyt krajowy nie przesądza o popycie na produkty
krajowe, tak jak jego brak nie wyklucza aktywności produkcyjnej w kraju, gdy potrafi on
tanio zaspokoić popyt zewnętrzny. W takiej sytuacji koszty komparatywne w coraz
mniejszym stopniu stają się podstawą specjalizacji w handlu zagranicznym, a stają się
wyznacznikiem dopływu kapitału i lokalizowania róŜnych faz produkcji.
Pełna swoboda przepływu kapitału, towarów i informacji ogranicza moŜliwość
wyizolowania i traktowania na specjalnych zasadach krajowej produkcji i popytu oraz
dotychczasowych instrumentów wspierania eksportu. Przy swobodnym dopływie towarów z
zewnątrz, tak samo jak w eksporcie trzeba być konkurencyjnym w produkcji na rynku
wewnętrznym. Globalizacja prowadząc do sytuacji, w której wszystko wszędzie moŜe być
produkowane, gdy traci znaczenie toŜsamość narodowa produkcji i firmy - przyczynia się do
zmiany charakteru podziału pracy. W wielu dziedzinach spada znaczenie tradycyjnej
specjalizacji produkcji towarów, natomiast nabiera znaczenia specjalizacja w pełnionych
funkcjach.
8
Dane za M.H. Schuman, Pułapka globalizacji, Wydawnictwo Dolnośląskie, 1999.
29
UzaleŜnienie gospodarek od globalnego rynku kapitałowego zwiększa istotnie
niebezpieczeństwo zbyt duŜego udziału kapitału zewnętrznego w finansowaniu przez kraje
ekonomicznie słabsze róŜnego rodzaju niedoborów. Wewnętrzne środki finansowe
uzupełniane są lub zastępowane ze źródeł zewnętrznych. Zwiększa to poziom ryzyka
destabilizacją.
Efektywny i konkurencyjny staje się ten, kto potrafi wykorzystać relacje rzadkości i
obfitości w skali globalnej. Szanse długotrwałych sukcesów mają tylko te kraje i podmioty
gospodarcze, które posiadają zasoby kapitału intelektualnego potrafiącego wykorzystać tanie
zasoby czynników produkcji rozmieszczone na rynku globalnym.
Globalny rynek to nie tylko coraz bardziej ostra konkurencja o uzyskiwanie jak
najniŜszych
kosztów,
najatrakcyjniejszych
ale
przede
warunków
dla
wszystkim
konkurencja
o
inwestorów.
Konkurencja
o
stwarzanie
jakość
jak
walorów
lokalizacyjnych dla kapitału wywoływać musi wielorakie konsekwencje. Najprostszym
instrumentem jest zmniejszanie podatków oraz udzielanie firmom i kapitałom ulg
podatkowych. To z kolei moŜe wpływać na ograniczenie moŜliwości finansowania przez
państwo waŜnych zadań społecznych. Coraz częściej jest to zabieg niewystarczający. Rządy i
społeczeństwa przypisujące bezpieczeństwu socjalnemu wysokie miejsce w hierarchii
wartości stają się mniej konkurencyjni w stosunku do społeczeństw gdzie główną formą
zabezpieczenia społecznego są więzi krwi rodziny wielopokoleniowej, bądź zgoda społeczna
na ograniczenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego polityki społecznej. Liberalizacja
przepływów kapitałowych narzuca więc współzawodnictwo o niskie podatki, malejące
wydatki państwa i rezygnację z socjalnych programów wyrównawczych.
Proces ograniczania rozbudowanych programów socjalnych, szczególnie widoczny jest
w krajach które, co jest swoistym paradoksem historii, były prekursorami aktywnych form
polityki socjalnej - w Szwecji i RFN. Te dwa kraje nie są jedynymi, które w ostatnim okresie
musiały pod presją rynków kapitałowych, a zwłaszcza odpływu rodzimego kapitału
ograniczyć rozbudowane programy społeczne.
Coraz częściej presja rynków finansowych
i oczekiwania wyborców mają
przeciwstawne kierunki. Z logiki gospodarki globalnej wynika, ze głównym arbitrem polityki
gospodarczej stają się rynki kapitałowe, gdyŜ nikt nie moŜe sobie pozwolić na odpychanie
rodzimego i zewnętrznego kapitału. Mechanizm ten nie pozostaje bez wpływu na
suwerenność polityki monetarnej i kursowej. Skutki powyŜszych zmian są bardziej dotkliwe
dla krajów słabiej rozwiniętych, które muszą odrabiać dystans cywilizacyjny. Z jednej strony
30
kraje te musza odrabiać dystans w zakresie infrastruktury i edukacji, aby stać się atrakcyjnym
miejscem dla lokowania kapitału, a z drugiej stwarzanie atrakcyjnych warunków utrudnia
wygospodarowanie środków na programy rozwojowe i ogranicza instrumenty niezbędne dla
realizacji strategii doganiania. Efektywne lokowanie czynników produkcji powoduje, Ŝe
podaŜ znacznie wyprzedza moŜliwości efektywnego popytu. Narastająca bariera popytu
skutkuje z kolei niewykorzystywaniem istniejących mocy produkcyjnych, a to z kolei
ogromnym bezrobociem. Bezrobocie na świecie jest juŜ liczone w miliardach. Wzrost
bezrobocia ułatwia wykorzystywanie usług siły roboczej w systemie „just in time worker”. W
praktyce oznacza to zastępowanie zatrudnienia stałego w pełnym wymiarze umowami
zlecenia zawieranymi na określony okres, lub na czas wykonania potrzebnego zakresu prac.
Mechanizm ten powoduje, Ŝe pracobiorcy naraŜeni są na zwiększone ryzyko utraty pracy
związane z cyklami koniunkturalnym, ale zostają na nich przerzucane takŜe koszty
ubezpieczeń.
Dla Polski konsekwencje wynikające z wpływu liberalizacji rynków kapitałowych są
wielorakie. Polska jest stosunkowo uboga w zasoby, które mają obecnie szczególnie waŜne
znaczenie strategiczne w procesie globalizacji działalności gospodarczej. Produkcja
prowadzona w Polsce przez firmy z udziałem kapitału zagranicznego jest głównie
materiałochłonna i pracochłonna, w przewaŜającej części przeznaczona na rynek wewnętrzny.
Zasoby związane z zawansowaną nowoczesną bazą produkcyjną, badawczo-rozwojową i
infrastrukturalną są niewystarczające do włączenia się polskich przedsiębiorstw do
współpracy z największymi korporacjami transnarodowymi. Największe znaczenie dla
inwestorów zagranicznych w Polsce mają tradycyjne motywy rynkowe (wielkość rynku) i
zasobowe (niskie koszty czynników wytwórczych).
Zasada równania w dół w zakresie systemu podatkowego i regulacji państwowych
grozi utrzymaniem niedorozwoju infrastruktury i edukacji, co staje się główną przeszkodą
wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki. Konieczność sprostania konkurencji
międzynarodowej ogranicza i ograniczać będzie w najbliŜszej przyszłości moŜliwości
rozszerzenia zakresu polityki społecznej i wykorzystania jej do celów rozwojowych.
Polityka gospodarcza będzie realizowana pod ciśnieniem oczekiwań i Ŝądań
społecznych. Widoczną cechą polskiej transformacji staje się częste rozrywanie zaleŜności
między dystrybucją PKB a wzrostem gospodarczym. Wzrost gospodarczy stwarza nowe
oczekiwania i chęć partycypacji szerokich rzesz społeczeństwa w efektach wzrostu.
Konieczne staje się więc (często wymuszone) oddziaływanie przez państwo na osłabienie
31
napięć społecznych. Osłabia to inwestycyjne zdolności gospodarki. Wydaje się wysoce
prawdopodobnym, Ŝe wykorzystanie systemu podatkowego jako kanału redystrybucji
dochodu oznaczające de facto obciąŜenie podatkowe inwestorów i tym samym zmniejszające
skłonność do inwestowania, będzie zjawiskiem stale obecnym w polityce gospodarczej w
przewidywanej przyszłości.
W programie rządu dotyczącym sektora Ŝywnościowego za główne cele na rok 2007
przyjęto
konieczność
poprawy
konkurencyjności
gospodarki
Ŝywnościowej
oraz
zrównowaŜony rozwój obszarów wiejskich.
Realizacja tych celów następowała poprzez finansowanie:
1. z budŜetu wspólnotowego i krajowego mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej i
Rybackiej
2. z budŜetu wspólnotowego, wspartych środkami z budŜetu krajowego oraz środków
własnych beneficjentów zadań zawartych na lata 2004-2006 w programach:
• Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich,
• Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora
Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”
• Sektorowy Program Operacyjny„Rybołówstwo i przetwórstwo ryb”,
3. dotacji z budŜetu państwa w ramach uznanej prze Komisję Europejską pomocy
kontynuowanej do 2007 roku,
4. z budŜetu krajowego nowych form pomocy państwa dla rolnictwa notyfikowanych po 1
maja 2004 r. w Komisji Europejskiej,
5. funkcjonowania sprawnej publicznej administracji rolnej.
W ramach krajowej polityki rolnej w 2007 r. finansowano ze środków krajowych
działalność pomocową oraz zadania budŜetowe z zakresu rolnictwa obejmujące;
1. dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych
2. dopłaty do oprocentowania kredytów na wznowienie produkcji na terenach po
klęskach Ŝywiołowych
3. dopłaty do zalesień
4. pomoc dla grup producenckich
5. wypłaty z tytułu poręczeń i gwarancji
6. utylizacja padłych zwierząt
7. dotacje do postępu biologicznego w produkcji roślinnej i zwierzęcej
8. ochrony roślin
9. rolnictwa ekologicznego
32
10. dopłat do oprocentowania kredytów na cele rolnicze
11. dopłat do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich.
Ponadto ze środków budŜetu krajowego przeznaczonych na rolnictwo finansowano 5
programów
wieloletnich
realizowanych
przez
jednostki
badawczo
rozwojowe,
funkcjonowanie laboratoriów, oraz wspieranie zakupu przez szkoły rolnicze środków
dydaktycznych niezbędnych do nauki zawodów rolniczych.
W BudŜecie państwa na 2007 r. w części poświęconej Rolnictwu, rozwojowi wsi i
rynkom rolnym wyodrębnia się trzy wyraźne części. W pierwszej określono wydatki na
Rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne łącznie na kwotę 17.136,78 mln zł tj. realnie ponad
dwukrotnie wyŜszą (205,3%) niŜ w 2006 r. W drugiej wydatki te powiększono o środki
przewidziane planem finansowym KRUS, co spowodowało, Ŝe pierwotna kwota wzrosła o
15.151,97 mln zł tj. do sumy 32.288,75 mln zł tj. realnie o ok. 37%. W trzeciej uwzględniono
środki z UE 11.375,505 mln zł, które nie licząc środków pochodzących z pomocy unijnej w
ramach programu „Transition Facility” (przejściowe wsparcie) były realnie o 2,2% wyŜsze
niŜ w 2006 r. W tym stanie rzeczy kwota ogółem wydatków budŜetowych przewidywanych w
2007 r. w zakresie wymienionych trzech części wzrosła do 42.106,4 mln zł tj. realnie o
21,34% w porównaniu z 2006 r. Pozwala to mówić o rzeczywistym wzroście udziału
wydatków na sektor rolny, wieś i obszary wiejskie w Polsce w ogólnych wydatkach budŜetu z
3,66% w 2006 r. do 6,67% w 2007 r., zaś z uwzględnieniem KRUS do 12,57% (wzrost
udziału 2,28%) w porównaniu do 2006 r.. Z wliczeniem KRUS i środków UE udział ten
wzrasta do 16,39% tj. o 1,26% w porównaniu z rokiem 2006 (15,13%). Jest to wzrost
znaczący szczególnie, gdy wziąć pod uwagę perspektywę kilku ostatnich lat. Warto
przypomnieć, iŜ jeszcze w 2002 r. udział Rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych
wydatkach budŜetowych wynosił 1,98%, a w całym okresie 1997-2003 r. tj. przed
przystąpieniem do UE średnio 2,23%. MoŜna więc przyjąć, iŜ w stosunku do okresu
poprzedzającego członkostwo Polski w UE udział ten w 2007 r. tj. po trzech latach
członkostwa uległ potrojeniu. Jeśli idzie o udział wydatków na Rolnictwo, rozwój wsi i rynki
rolne (bez KRUS) w Produkcie Krajowym Brutto to w 2007 r. wyniósł on 1,56% tj. blisko
dwukrotnie więcej niŜ w 2006 r. (0,80%). Gdy wziąć pod uwagę takŜe wydatki na KRUS to
wskaźnik ten wzrasta do 2,94% i jest 0,7% wyŜszy niŜ w 2006 r., natomiast udział ogółu
środków na Rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne łącznie ze środkami UE oraz KRUS w PKB
wyniósł w 2007 r. 3,82%, podczas gdy w 2006 r. wyniósł on 3,3%, a więc był 0,62% niŜszy.
Z drugiej jednak strony naleŜy zauwaŜyć, iŜ w budŜecie na 2007 r. wiele tytułów wydatków
uległo redukcji. Liczba pozycji, na które przewidziano niŜsze wydatki z krajowego budŜetu
33
była wyraźnie wyŜsza niŜ pozycje, gdzie zanotowano wzrost. Sytuacja w tym zakresie w
duŜym stopniu przypomina tą sprzed dwóch lat (BudŜet na 2005 r.). Są więc przesłanki by
postawić tezę, iŜ wzrost środków na współfinansowanie i prefinansowanie programów i
płatności unijnych był w 2007 r. realizowany w warunkach malejącego, bądź nierosnącego
finansowego wsparcia z krajowego budŜetu wydatków: Wojewódzkich Ośrodków Doradztwa
Rolniczego, Powiatowych i Wojewódzkich Inspektoratów Weterynarii, wydatków krajowych
na melioracje wodne (poza projektami z udziałem UE), postęp biologiczny w produkcji
roślinnej, ochronę roślin itp. Wspólnym mianownikiem dla wielu tych tytułów jest związek z
postępem jakości i nowości oraz jakości typu i wykonania. Nie doceniono, iŜ to właśnie
szeroko rozumiany postęp biologiczny i inwestycje w jakość i wiedzę w największym stopniu
decydują współcześnie o konkurencyjności na rynkach, w tym takŜe rolnych. MoŜna wyrazić
nadzieję, iŜ wraz z przyswajaniem zasad i celów Wspólnej Polityki Rolnej UE i unijnych
funduszy strukturalnych oraz funduszy na rzecz rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich
prawda ta na tyle się upowszechni, iŜ znikną w latach następnych tendencje do
krótkookresowych oszczędności kosztem jakości i postępu w rolnictwie, wspieranego z
krajowych środków budŜetowych.
Przepływy środków finansowych pomiędzy UE a Polską w 2007 r. przyniosły stronie
polskiej efekty netto. Składka Polski do budŜetu UE, którą w 2007 r. szacuje się na
10.786,668 mln zł była niŜsza niŜ przyznane Polsce środki z UE na programy unijne i
płatności bezpośrednie. Stanowiła ona ok. 91,3% środków przyznanych Polsce przez UE (na
kontynuację programów i programy operacyjne z udziałem funduszy strukturalnych). Same
zadania wynikające z celów Wspólnej Polityki Rolnej i Rozwoju Obszarów Wiejskich
refinansowane przez stronę polską pochłoną 9.778,023 mln zł tj. realnie o 6,84% więcej
środków niŜ w 2006 r. Dodać jednak naleŜy, Ŝe ogólna suma środków przyznanych przez UE
Polsce w 2007 r. wynosi 27.297,76 mln zł, zaś wydatki na cele budŜetu rolnego Polski
stanowiły 43,28% tej kwoty. W 2006 r. udział ten był zbliŜony i wynosił 43,32%. Oznacza to,
iŜ powstaje dodatnie saldo przepływów sięgające w 2007 r. na rzecz Polski kwoty 16.511,09
mln zł.
BudŜet na 2007 r. dowodzi, iŜ ustawodawca konsekwentnie, w wysokim stopniu,
wiązał rozwój rolnictwa, obszarów wiejskich i rynków rolnych w Polsce ze środkami
pomocowymi z UE. W 2004 r. stanowiły one 25,07% wydatków w budŜecie rolnym Polski,
uwzględniając KRUS. W 2005 r. wskaźnik ten wzrósł do 41%, a w 2006 r. do ok. 46,7%. W
2007 r. udział ten zmniejszył się do 39% tj. o ok.6,7%, wliczając (w sposób porównywalny do
2006 r.) środki na programy operacyjne z udziałem funduszy strukturalnych do wydatków ze
34
środków z UE. Tak więc w trzecim roku członkostwa Polski w UE zaznaczył się względny
spadek udziału pomocy unijnej w wydatkach budŜetowych, co jest wynikiem zwiększonego
współfinansowania i prefinansowania programów unijnych oraz zadań WPR z krajowego
budŜetu w porównaniu z 2006 r. Podobne zjawisko ma miejsce, gdy wziąć pod uwagę udział
środków UE w ogóle wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne oraz KRUS łączne ze
środkami UE. Odpowiednie wskaźniki wyniosły wówczas: 20,05% w 2004 r., 29,12% w
2005 r., 31,98% w 2006 r. i 28,06% w 2007 r. TakŜe w tym przypadku obserwuje się
względny spadek (o 3,92%) unijnego wsparcia w wydatkach budŜetu rolnego w Polsce.
Zaobserwowane zjawisko moŜe być sygnałem początkującym względną stabilizację pomocy
unijnej w wydatkach budŜetowych na rzecz sektora rolnego, wsi i obszarów wiejskich w
Polsce. Koreluje ono z zaobserwowanym w 2007 r. zjawiskiem malejącej dynamiki przyrostu
środków unijnych na cele budŜetowe omawianego sektora. Nie stoi to jednak na przeszkodzie
by bieŜący i długofalowy wpływ unijnych instytucji i struktur na sytuację ekonomiczną i
społeczną polskiego rolnictwa, rynków rolnych, wsi i obszarów wiejskich uznać za wiodący i
kluczowy dla dalszego rozwoju.
Rolnictwo naleŜy do gałęzi najbardziej wraŜliwych na sytuację budŜetu państwa. W
najbliŜszych latach obciąŜenia budŜetu obsługą długu publicznego oraz wysoki deficyt
ubezpieczeń będą ograniczały wzrost środków na restrukturyzację rolnictwa. W tej sytuacji
głównym czynnikiem, który moŜe rozluźnić niekorzystne ograniczenia dla rolnictwa jest
szybki wzrost gospodarczy. Dynamika rozwojowa warunkuje wzrost popytu na produkty
rolne i wiejską siłę roboczą. Szanse rozwojowe rolnictwa naleŜy więc łączyć z szansami na
utrzymanie wysokiej dynamiki gospodarczej. Istotne będzie równieŜ to czy potrafimy
ukierunkować rozwój na wzrost międzynarodowej konkurencyjności oraz na wysoką
intensywność zatrudnienia.
2.7. Podstawy prawne zmian polityki rolnej
Przyjęta w czerwcu 2003 r. przez kraje UE-15 reforma WPR z 2003 r nadała większą
rangę kwestiom związanym z ochroną środowiska naturalnego, bezpieczeństwa Ŝywności i
dobrostanu zwierząt. Przyjęte zmiany WPR wspierają wielofunkcyjny charakter rolnictwa
europejskiego. Nastąpiło oddzielenie wsparcia dochodów od bieŜącej produkcji i
uwarunkowanie otrzymywania tego wsparcia od przestrzegania szeregu standardów, ale takŜe
o zwiększenie środków na działania rozwoju wsi kosztem ograniczenia kwot płatności dla
duŜych, intensywnych gospodarstw. NajwaŜniejsze ustawy przyjęte przez polski parlament to:
35
Ustawa z dnia 12 stycznia 2007 r. o zmianie ustawy o Agencji Rynku Rolnego i
organizacji niektórych rynków rolnych (Dz. U. Nr 35, poz. 216)
W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi opracowano „Program poprawy jakości
produktów rolnych poprzez zwiększenie zuŜycia kwalifikowanego materiału siewnego”. Do
realizacji dopłat określonych w programie wyznaczono Agencję Rynku Rolnego. W tym celu
niezbędnym było dokonanie zmian w ustawie z dnia 11 marca 2004 r, o Agencji Rynku
Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (Dz. U. Nr 42, poz. 386, z późn. zm.)
polegających na rozszerzeniu zakresu zadań realizowanych przez ARR o udzielenie dopłat z
tytułu zuŜytego do siewu lub sadzenia materiału siewnego kategorii elitarny lub
kwalifikowany.
Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawoŜeniu (Dz. U. Nr 147, poz. 1033)
Stawiane przed rolnictwem wymagania w zakresie ochrony środowiska związane z
prowadzeniem produkcji rolnej, a takŜe zmiany niektórych przepisów dotyczących ochrony
wód oraz zgłaszana przez róŜne podmioty potrzeba dalszego uregulowania rynku środków do
produkcji rolnej, wymagały dokonania kolejnej zmiany ustawy z dnia 26 lipca 2000 r. o
nawozach i nawoŜeniu. W projekcie ustawy zawarto obecnie obowiązujące przepisy ustawy o
nawozach i nawoŜeniu oraz nowe regulacje dotyczące zasad wprowadzania do obrotu,
przewozu, przechowywania oraz stosowania środków wspomagających uprawę roślin, a takŜe
zmiany dotyczące zagadnień juŜ uregulowanych ustawą z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i
nawoŜeniu
wymagające
korekty
związanej
z
funkcjonowaniem
i
stosowaniem
poszczególnych przepisów.
Uregulowanie wprowadzania do obrotu, przewozu, przechowywania oraz stosowania
środków wspomagających uprawę roślin jest niezbędne z uwagi na znajdujące się w obrocie
produkty, które mogą być szkodliwe dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska albo nie
wpływają na poprawę właściwości gleb lub wzrost roślin. Produkty te nazywane są
polepszaczami, poprawiaczami, lub stymulatorami. Dlatego, wzorem innych państw
europejskich, określone zostały zasady wprowadzania tych produktów do obrotu na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Uregulowano sprawy związane z zagroŜeniami dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla
środowiska, wynikającymi z właściwości lub sposobu stosowania nawozów. Zawarto między
innymi obowiązek stosowania nawozów w sposób niezagraŜający zdrowiu ludzi lub zwierząt
lub środowisku.
W tym zakresie ustawa, w stosunku do obowiązujących przepisów, przewiduje zmiany
dotyczące:
36
1. zasad opracowywania planu nawoŜenia oraz zagospodarowania gnojówki i gnojowicy
przez podmioty prowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlę świń oraz podmioty
nabywające od nich nawozy naturalne.
2. wymagań uprawy roślin na posiadanych uŜytkach rolnych, na których podmioty
prowadzące
wielkotowarowy
chów
lub
hodowlę
zwierząt
gospodarskich
zagospodarowują gnojówkę lub gnojowicę.
3. zobligowania podmiotów prowadzących wielkoprzemysłowy chów i hodowlę drobiu i
świń oraz nabywców nawozów naturalnych do przedkładania wójtom, burmistrzom
lub prezydentom miast i wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska planów
nawoŜenia (art. 18 ust. 6) zaopiniowanych przez okręgową stację chemiczno-rolniczą.
4. ustanowienia zakazu stosowania nawozów podczas opadów deszczu.
Sprecyzowano ogólne zasady bezpiecznego przewozu i przechowywania nawozów i
środków wspomagających uprawę roślin. Regulacje te mają zapobiegać uchybieniom
prowadzącym do zagroŜenia zdrowia ludzi i zwierząt oraz zanieczyszczenia środowiska.
Proponowane przepisy mają takŜe na celu niedopuszczenie do zmian jakościowych tych
wyrobów powstałych w obrocie.
ZagroŜenie zanieczyszczenia powietrza stwarzają otwarte zbiorniki na gnojowicę, z
których powierzchni następuje emisja amoniaku. Instalacje te są szczególnie uciąŜliwe dla
środowiska, a takŜe niebezpieczne dla zdrowia ludzi przebywających w ich pobliŜu. Ze
względu na to, Ŝe szczelne przykrycie zbiorników daje największą efektywność redukcji
emisji amoniaku, ustanowiono obowiązek przechowywania gnojowicy i gnojówki w
zamkniętych
zbiornikach.
Natomiast
zagroŜenie
zanieczyszczenia
wód
biogenami
pochodzącymi z niewłaściwego składowania nawozów naturalnych stwarzają w Polsce,
przede wszystkim, podmioty prowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlę świń i drobiu.
Mając więc na uwadze względy ochrony środowiska został wprowadzony obowiązek
przechowywania przez te podmioty obornika na specjalnych płytach.
Ustawa z dnia 5 września 2007 r. o zmianie ustawy o nasiennictwie (Dz.U. nr 191
poz. 1362)
Potrzeba nowelizacji ustawy z dnia 23 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz.U. z 2007
r. Nr 41, poz.271) wynikała z konieczności wdroŜenia do polskiego ustawodawstwa nowych
przepisów Unii Europejskiej, które weszły w Ŝycie po ostatniej nowelizacji ustawy o
nasiennictwie. Są to:
1) dyrektywa Komisji 2006/124/WE z dnia 5 grudnia 2006 r. zmieniająca dyrektywę Rady
92/33/EWG w sprawie obrotu materiałem rozmnoŜeniowym oraz nasadzeniowym warzyw,
37
innym niŜ nasiona oraz dyrektywę Rady 2002/55/WE w sprawie obrotu materiałem siewnym
warzyw,
2) decyzja Komisji 2007/66/WE z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie tymczasowego
doświadczenia w ramach dyrektywy Rady 66/401/EWG związanego ze wzrostem
maksymalnej wagi partii niektórych materiałów siewnych roślin pastewnych.
Zgodnie z ww. dyrektywą 5 gatunków roślin warzywnych, to jest: cebula
siedmiolatka, czosnek pospolity, karczoch zwyczajny, rabarbar oraz szalotka zostało
włączonych do gatunków, których materiałem siewnym (nasiona) obrót odbywa się zgodnie z
dyrektywą Rady 2002/55/WE w sprawie obrotu materiałem siewnym warzyw. Do tej pory
obrót materiałem siewnym tych gatunków odbywał się na podstawie dyrektywy 92/33/WEG
w sprawie obrotu materiałem rozmnoŜeniowym oraz nasadzeniowym, innym niŜ nasiona.
Gatunki te były rozmnaŜane w sposób wegetatywny.
W związku z powyŜszym dokonano odpowiednich zmian w załącznikach Nr 1 i 2 do
ustawy. Ponadto do wykazu gatunków wymienionych w tych załącznikach dodano kukurydzę
cukrową i kukurydzę pękającą. Są to nowe gatunki roślin wymienione w dyrektywie Komisji
2006/124/WE. Dodanie wymienionych gatunków roślin do załączników nr 1 i 2 do ustawy o
nasiennictwie oznacza, Ŝe gatunki te zostały objęte przepisami ustawy o nasiennictwie
dotyczącymi rejestracji, wytwarzania i obrotu.
Kolejna zmiana dotyczyła stworzenia moŜliwości uczestnictwa zainteresowanym
podmiotom w tymczasowych eksperymentach, które Unia Europejska wprowadza w drodze
odpowiednich decyzji. Wytwarzanie materiału siewnego w ramach tymczasowego
eksperymentu będzie wymagało pozwolenia wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i
nasiennictwa wydawanego, w drodze decyzji, na wniosek zainteresowanego podmiotu. W
pozwoleniu określono rodzaj i zakres tymczasowego eksperymentu. Podmiot, który uzyskał
pozwolenie jest obowiązany składać wojewódzkiemu inspektorowi informacje o przebiegu
tymczasowego eksperymentu. Warunki przeprowadzania tymczasowego eksperymentu, jak
równieŜ czas jego trwania, zakres kontroli przeprowadzania eksperymentu są określone w
rozporządzeniu ministra właściwego do spraw rolnictwa.
Ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy o ochronie roślin oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. z dnia 9 maja 2007 r.)
Nowelizacja ustawy o ochronie roślin wynikała przede wszystkim z potrzeby:
- zaimplementowania przepisów Unii Europejskiej wydanych po wejściu w Ŝycie obecnie
obowiązującej ustawy,
38
- doprecyzowania niektórych obecnie obowiązujących przepisów w celu zapobieŜenia
stwierdzonym w okresie obowiązywania ustawy uchybień.
W celu zapewnienia skutecznego zapobiegania rozprzestrzenianiu się organizmów
szkodliwych wprowadzono zmiany w zakresie doprecyzowania pojęcia urzędowej kontroli,
które poszerzono o ocenę organoleptyczną roślin, produktów roślinnych lub przedmiotów
oraz kontrolę dokumentów. Dodano art. regulujący przemysłowe przetwarzanie roślin,
produktów roślinnych lub przedmiotów poraŜonych lub podejrzanych o poraŜenie przez
organizm
kwarantannowy.
Zaproponowane
przepisy
umoŜliwią
wojewódzkiemu
inspektorowi ochrony roślin i nasiennictwa nadzór nad przetwarzaniem takich roślin.
- wprowadzenie stosownych zmian w art. 9 wynikających z powyŜszych zmian.
Dodanie art. 10a daje podstawę prawną dla wyznaczania na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej, na wniosek zainteresowanych podmiotów, miejsc produkcji wolnych od
określonych organizmów szkodliwych. Przepisy pozwalające na tworzenie miejsc produkcji
wolnych od organizmów kwarantannowych są zgodne z zasadami określonymi w
Międzynarodowych Standardach w zakresie Środków Fitosanitarnych.
Uregulowano w art. 17a i art. 18 ustawy o ochronie roślin zasady obsługi fitosanitarnej
eksportowanych towarów roślinnych.
Art. 47a – 47e regulują zagadnienia „importu równoległego”. Regulacje w tym zakresie są
konieczne z uwagi na spoczywający na Rzeczypospolitej Polskiej obowiązek realizowania
zasady swobodnego przepływu towarów, która wynika z art. 28 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską. Zgodnie z art. 47a projektu nowelizowanej ustawy o ochronie roślin,
import równoległy polega na wprowadzeniu środka ochrony roślin dopuszczonego do obrotu
w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej lub państwie członkowskim
Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronie umowy o Europejskim
Obszarze Gospodarczym, na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wprowadzany na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej środek musi być identyczny ze środkiem ochrony roślin
dopuszczonym do obrotu na podstawie zezwolenia ministra właściwego do spraw rolnictwa.
Dodanie art. 52a do ustawy o ochronie roślin, odnosi się do sytuacji związanych z:
− przejściem produkcji środka ochrony roślin z producenta środka ochrony roślin,
posiadającego zezwolenie na dopuszczenie tego środka do obrotu, w wyniku zawarcia
umowy, na drugi podmiot będący jej stroną. Na podmiot ten z dniem wejścia w Ŝycie
zawartej umowy przechodzą wszystkie prawa i obowiązki związane z zezwoleniem na
dopuszczenie środka ochrony roślin do obrotu,
39
− dokonaniem zmian przez ministra właściwego do spraw rolnictwa w rejestrze
dopuszczonych do obrotu środków ochrony roślin w zakresie podmiotu zajmującego się
produkcją lub obrotem danego środka ochrony roślin.
Zmiany brzmienia ust. 4 w art. 64 ustawy o ochronie roślin wynikały z konieczności
wdroŜenia dyrektywy Rady 74/556/EWG z dnia 4 czerwca 1974 r. ustanawiającej
szczegółowe przepisy dotyczące środków przejściowych odnoszących się do handlu i
dystrybucji produktów toksycznych i działalności w tym zakresie, związanych z
profesjonalnym wykorzystaniem tych produktów, z działalnością pośredników włącznie
(Dz.Urz. WE L 307 z 18.11.1974, str. 1; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 1,
str. 34) oraz dyrektywy Rady 74/557/EWG z dnia 4 czerwca 1974 r. w sprawie osiągnięcia
swobody przedsiębiorczości oraz swobody świadczenia usług w odniesieniu do działalności
osób pracujących na własny rachunek oraz pośredników zajmujących się handlem i
dystrybucją produktów toksycznych (Dz.Urz. WE L 307 z 18.11.1974, str. 5, z późn. zm.;
Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 1, str. 38, z późn. zm.).
Nowelizacja ustawy o ochronie roślin moŜe mieć wpływ na konkurencyjność
gospodarki, w tym na funkcjonowanie przedsiębiorstw, poprzez obniŜenie cen środków
ochrony roślin. Ponadto, wprowadzona przepisami projektowanej ustawy moŜliwość
wyznaczania miejsc produkcji wolnych od określonych organizmów szkodliwych, ułatwi
eksport i sprzedaŜ produktów roślinnych wytworzonych w takich miejscach. Projekt ustawy
podniesie takŜe standardy bezpieczeństwa fitosanitarnego w eksporcie towarów roślinnych do
państw trzecich, a w szczególności przyczyni się do umoŜliwienia prowadzenia eksportu do
Federacji Rosyjskiej. Zmiany dotyczące środków ochrony roślin i obrotu nimi pozwolą na
rozpoczęcie takich kierunków działalności gospodarczej, jak usługowe zaprawianie nasion dla
zagranicznych kontrahentów środkami ochrony roślin niedopuszczonymi do obrotu na terenie
kraju.
Ustawa o zmianie ustawy o ochronie zwierząt i ustawy o ochronie zdrowia zwierząt
oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. z dnia 29 grudnia 2006 r.)
Ustawa ma głównie na celu wykonanie rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2005 z dnia 22
grudnia 2004 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z tym działań
oraz zmieniającego dyrektywy 64/432/EWG i 93/119/WE oraz rozporządzenie (WE) nr
1255/97 (Dz. Urz. UE L 3, z 05.01.2005, str. 1).
Dotychczas obowiązujące przepisy z zakresu ochrony zwierząt podczas transportu
wdraŜają i wykonują następujące akty prawa wspólnotowego:
40
1) dyrektywę Rady nr 91/628/EWG z dnia 19 listopada 1991 r. w sprawie ochrony zwierząt
podczas transportu i zmieniającą dyrektywy 90/425/EWG oraz 91/496/EWG (Dz. Urz. WE L
340 z 11.12.1991, str. 17; Dz. Urz., UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 12, str. 133),
2) rozporządzenie Rady Nr 1255/97/WE z dnia 25 czerwca 1997 r. dotyczące kryteriów
wspólnotowych dla miejsc postoju oraz zmieniające plan trasy określony w załączniku do
dyrektywy 91/628/EWG (Dz. Urz. WE L 174 z 2.07.1997, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie
wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 21, str. 174),
3) rozporządzenie Rady Nr 411/98/WE z dnia 16 lutego 1998 r. w sprawie dodatkowych norm
ochrony zwierząt obowiązujących w pojazdach kołowych, uŜywanych do przewozu zwierząt
w czasie dłuŜszym niŜ osiem godzin (Dz. Urz. WE L 52 z 21.02.1998, str. 8; Dz. Urz. UE
Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 22, str. 294).
Ustawa o ochronie zwierząt (wraz z rozporządzeniami wykonawczymi) określa w
rozdziale 7 zasady i warunki transportu zwierząt w kraju oraz w długodystansowym
transporcie (trwającym ponad 8 godzin), w tym realizowanym na obszarze Unii Europejskiej,
oraz przy przywozie i wywozie z tego obszaru zwierząt. W ustawie o ochronie zwierząt i w
aktach wykonawczych do tej ustawy określono m.in. gęstość załadunku, czas transportu,
warunki, w jakich transport się odbywa, wymagania w stosunku do środków transportu,
miejsc odpoczynku zwierząt, kierowców i konwojentów oraz sankcje karne za
nieprzestrzeganie tych przepisów.
Z dniem 5 stycznia 2007 r. weszło w Ŝycie rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2005 z
dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z tym
działań oraz zmieniające dyrektywy 64/432/EWG i 93/119/WE oraz rozporządzenie (WE) nr
1255/97 (Dz. Urz. UE L 3 z 05.01.2005, s. 3). Rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2005 określa
warunki dla podmiotów zajmujących się transportem, wymagania stawiane środkom
transportu, wymagania w zakresie dopuszczalności transportu w zaleŜności od gatunku
zwierząt kręgowych, ich stanu fizjologicznego i stanu zdrowia, zasady określające czas
podróŜy, zagęszczenie zwierząt w trakcie transportu, warunki mikroklimatyczne, wymagane
dokumenty, zasady kontroli oraz odstępstwa od stosowania przepisów tego rozporządzenia.
W związku z tym konieczne było nadanie nowego brzmienia art. 24 ustawy oraz dodanie po
art. 24 ustawy art. 24a-24g, które m.in. odnoszą się do zasad transportu zwierząt (zgodnie z
rozporządzeniem Rady (WE) nr 1/2005).
Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt
gospodarskich (Dz. U. z dnia 24 lipca 2007 r.)
41
Ustawa reguluje sprawy z zakresu hodowli oraz zachowania zasobów genetycznych,
oceny wartości uŜytkowej i hodowlanej, prowadzenia ksiąg hodowlanych i rejestrów, a takŜe
nadzoru nad hodowlą i rozrodem zwierząt gospodarskich.
Rozpowszechnianie zagroŜeń epidemiami chorób związanymi z produkcją lub
konsumpcją Ŝywności wymaga starannego śledzenia nie tylko procesu produkcji i
przetwarzania Ŝywności, ale takŜe do szybkiego odtworzenia źródeł pochodzenia.
Ustawodawstwo unijne zobowiązuje kraje członkowskie do implementacji ustawodawstwa
umoŜliwiającego szybkie ustalenie i reagowanie na pojawiające się zagroŜenia. Z uznaniem
naleŜy skwitować fakt, Ŝe polskie władze podchodzą z naleŜytą starannością do wdraŜania
przepisów mających na względzie przestrzeganie norm związanych z bezpieczeństwem
Ŝywności, ochroną środowiska oraz dobrostanem zwierząt.
Przestrzeganie wyŜej omówionych przepisów jest niejednokrotnie juŜ nie tylko
elementem konkurencyjności lecz wręcz warunkiem moŜliwości sprzedaŜy na jednolitym
rynku europejskim. Wszystkie podmioty gospodarcze korzystające z programu wsparcia w
ramach SPO „Restrukturyzacja…” były zobowiązane w sposób obligatoryjny do
przestrzegania wyŜej omówionych rozwiązań prawnych. Tym samym uregulowania te miały
wpływ na realizację SPO „Restrukturyzacja…”
3. Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna w rolnictwie i przemyśle
spoŜywczym
Od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej upłynęły juŜ blisko 4 lata i jest to okres
na tyle długi, Ŝe skutki integracji, które wystąpiły w całej gospodarce i w sektorze rolnospoŜywczym mają charakter trwalszych tendencji, a nie jedynie zmian krótkoterminowych. W
okresie tym ujawniły się róŜne fazy cyklicznych i koniunkturalnych wahań produkcji i podaŜy
rolnictwa. Integracja z gospodarką Ŝywnościową UE wywarła zatem silny wpływ na polskie
rolnictwo, rynek i przetwórstwo, a takŜe przekształcenia obszarów wiejskich.
Do trwałych (jak dotychczas) efektów integracji moŜna zaliczyć korzyści
ekonomiczne, które osiąga rolnictwo, przemysł spoŜywczy i obszary wiejskie z tytułu
otwarcia rynku UE i napływu funduszy strukturalnych. Gospodarka Ŝywnościowa korzysta z
efektów przyspieszenia rozwoju gospodarczego. Rozwija to krajowy rynek Ŝywnościowy, a
postępująca integracja z duŜą gospodarką europejską łagodzi skutki zakłóceń, które wywołują
42
niespodziewane obniŜki plonów (zbóŜ w 2006 roku, owoców w 2007 roku), czy teŜ
cyklicznych wahań produkcji rolnej.
Integracja z UE przyspieszyła takŜe proces restrukturyzacji i modernizacji gospodarki
Ŝywnościowej oraz rozwój obszarów wiejskich. Przyczyniły się do tego fundusze strukturalne
oraz środki finansowe przeznaczone na realizację WPR. Pomiędzy wykorzystaniem przez
rolników i przedsiębiorców funduszy UE, a ich sytuacją ekonomiczno-finansową zachodzą
bezustannie sprzęŜenia zwrotne, np. sukces wdraŜania działań SPO „Restrukturyzacja…” w
2007 roku był bezpośrednio skorelowany z bieŜącą sytuacją ekonomiczno-finansową
głównych beneficjentów tego działania oceną koniunktury i perspektyw rozwoju sektora
Ŝywnościowego oraz ogólną dynamiką rozwoju społeczno-gospodarczym kraju, a takŜe
sytuacją społeczno-ekonomiczną obszarów wiejskich. Wpływ na duŜe zainteresowanie
beneficjentów programu SPO „Restrukturyzacja…” jego realizacją miały m.in. obserwowany
efekt „domina” wywołany pozytywną oceną rezultatów korzystania z pomocy publicznej
przez jej dotychczasowych beneficjentów, generalny niedobór w stosunku do potrzeb
środków finansowych przeznaczonych na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, szybki
rozwój rynku krajowego oraz eksportu (pomimo aprecjacji złotego) artykułów rolnospoŜywczych.
ZagroŜeniem dla rozwoju sektora rolnego i wykorzystywania środków inwestycyjnych
programów strukturalnych w tym takŜe SPO „Restrukturyzacja…”, jest z jednej strony proces
wzmacniania krajowej waluty i szybko rosnących wynagrodzeń, a z drugiej strony uciąŜliwe
ograniczenia, które stwarza system kwotowania produkcji mleka, cukru, skrobi i izoglukozy,
a takŜe niekorzystna struktura polskiego rolnictwa. Zjawiska te utrudniają wzrost produkcji
tych działów gospodarki Ŝywnościowej i obniŜają nasze przewagi cenowo-kosztowe nad
producentami z innych krajów (unijnych i spoza Unii).
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Struktura gospodarstw rolnych, koniunktura i dochody w rolnictwie
Skłonność rolników do inwestowania zaleŜy od sytuacji ekonomicznej gospodarstw
rolnych, która związana jest bardzo silnie z ich strukturą. Przystąpienie Polski do UE nie
przyspieszyło znacząco procesów przemian struktury agrarnej rolnictwa. Zmiany te mają
charakter pokoleniowy, zachodzą powoli, co nie oznacza, Ŝe nie zachodzi i nie pogłębia się
proces polaryzacji gospodarstw. Oznacza to, Ŝe zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych,
szczególnie małych i średnich, ale stabilna jest struktura uŜytkowania ziemi. WciąŜ prawie
50% ziemi jest w posiadaniu małych i średnich gospodarstw rolnych. Struktury tej nie
zmienia szybki wzrost liczby duŜych gospodarstw (ponad 30 ha), poniewaŜ w roku 2007
43
stanowiły one tylko nieco ponad 2% całej zbiorowości i miały zaledwie 25% zasobów ziemi.
Gospodarstwa małe, poniŜej 5ha, stanowiły zaś ponad 70% ogólnej liczby gospodarstw.
Struktura agrarna gospodarstw jest jednym z waŜniejszych czynników decydujących o
wykorzystaniu środków inwestycyjnych programu SPO „Restrukturyzacja…”. Inwestycje w
gospodarstwach rolnych podejmowane są głównie przez gospodarstwa związane z rynkiem,
towarowe, o większej skali produkcji i potencjale ekonomiczno-produkcyjnym, o czym
świadczą wyniki realizacji programu w roku 2007 i latach poprzednich. Według danych
ARiMR wielkość ekonomiczna około 50% gospodarstw korzystających z pomocy
inwestycyjnej przekraczała 16 ESU, podczas gdy w całym kraju gospodarstw takich jest
niespełna 4%, zaś ponad 65% stanowią gospodarstwa do 2 ESU.
Liczebność gospodarstw rolnych i struktura uŜytkowania ziemi
Liczba gospodarstw w tys.
Struktura uŜytkowania ziemi
Typy gospodarstw
2002
2005
2007
2002
2005
2007
Do 1 ha
977,1
946,7
771,1
2,4
2,8
2,5
1,1-5,0 ha
1 146,8
1 032,4
1 036,4
16,3
15,9
16,1
5,1-15,0 ha
609,6
556,3
566,4
30,5
30,2
30,0
15,1-30,0 ha
148,2
141,7
142,7
17,6
18,1
18,0
30,1-50,0 ha
31,7
34,7
37,1
7,0
8,2
8,6
ponad 50 ha
19,8
21,6
22,5
26,2
24,8
24,8
Razem
2 933,2
2 733,4
2 576,2
100,0
100,0
100,0
Źródło: Opracowanie własne materiałów GUS.
Przemiany strukturalne w gospodarstwach rolnych hamowane są przez wzrost cen
ziemi oraz poprawiającą się sytuację dochodową rolników, osiąganą m.in. dzięki wypłatom
dopłat bezpośrednich. W latach 2003-2007 ceny ziemi wzrosły ponad dwukrotnie. Dochody
rolnictwa, mierzone tzw. dochodem mieszanym były w 2006 roku wyŜsze o 135% niŜ w 2003
roku, a w 2007 roku wzrosły o dalsze ok. 25%. Zatem równieŜ z tego teŜ powodu skłonność
do inwestowania i wykorzystywania w roku 2007 środków SPO „Restrukturyzacja…” była
wyŜsza w gospodarstwach większych i silniej związanych z rynkiem.
Powolnym przemianom strukturalnym w rolnictwie latach 2003-2007 towarzyszył
wzrost towarowości produkcji, wyraŜający się m.in.:
•
zmniejszeniem liczby plantatorów buraków cukrowych do 59,5 tys. w 2007 r. tj. o 35%
mniej niŜ w 2003 roku,
•
zmniejszeniem liczby hodowców trzody o 12,5% do 664 tys. w 2007 roku, a udział
gospodarstw mających stada liczące ponad 50 szt. świń w pogłowiu trzody zwiększył
się w tym czasie z 60% do 66%,
44
•
zmniejszeniem liczby dostawców hurtowych mleka z 335 tys. w 2003 roku do 225 tys.
w 2007 roku,
•
zmniejszeniem liczby gospodarstw prowadzących chów bydła z 935 tys. do 718 tys.,
a udział w pogłowiu bydła gospodarstw mających ponad 10 sztuk zwiększył się z 58,5%
do 72,0%.
Zjawisko zmniejszania liczby producentów (dostawców) poszczególnych produktów
jest zjawiskiem powszechnym, występującym takŜe w innych działach rolnictwa. Oznacza to,
Ŝe zwiększa się przeciętna partia dostaw do zakładów przetwórczych. W ponad połowie
gospodarstw korzystających z pomocy w ramach programu SPO „Restrukturyzacja…”
wartość produkcji towarowej przekraczała 100 tys. zł. Postępująca koncentracja produkcji
sprzyjała większemu zainteresowaniu właścicieli większych gospodarstw rolnych środkami
programu SPO „Restrukturyzacja…”. Równolegle środki tego programu sprzyjają
dokonującej się koncentracji produkcji. Pomiędzy koncentracją produkcji i wykorzystaniem
w roku 2007, a takŜe w latach poprzednich, środków programu SPO „Restrukturyzacja…”
zachodzą sprzęŜenia zwrotne.
Tendencje rozwojowe polskiego rolnictwa zarówno w roku 2007 jak i w ostatnich
latach nie uległy zasadniczym zmianom. Cechuje je powolny wzrost produkcji globalnej
średnio w tempie 0,8% rocznie, przy czym szybszy i bardziej stabilny jest rozwój produkcji
zwierzęcej. W ostatnim dziesięcioleciu globalna produkcja roślinna zwiększała się w tempie
tylko ok. 0,1%, a zwierzęca 1,5% rocznie. Szybszy rozwój produkcji zwierzęcej powodował,
Ŝe wśród beneficjentów działania 1.1. programu SPO „Restrukturyzacja…” największą grupę
stanowili producenci bydła i trzody chlewnej. Z innych cech rozwoju rolnictwa na
podkreślenie zasługuje:
•
szybszy wzrost produkcji końcowej i towarowej niŜ globalnej, co oznacza obniŜenie
zuŜycia wewnętrznego rolnictwa, a tym samym wzrost towarowości i zwiększenie
podaŜy, nawet w latach, w których nie było wzrostu produkcji globalnej,
•
duŜa zmienność produkcji, szczególnie roślinnej, wynikająca z silnej zaleŜności sektora
od warunków pogodowych.
Po wejściu do UE utrzymana została słaba tendencja wzrostowa produkcji rolnej, co
skutkowało takŜe rosnącym zainteresowaniem beneficjentów środkami programu SPO
„Rolnictwo…”. Następowało dalsze obniŜanie zuŜycia wewnętrznego, co świadczy o rosnącej
specjalizacji produkcji. Równocześnie zwiększyła się zmienność produkcji roślinnej, a
zmniejszyła się zmienność produkcji zwierzęcej.
45
Rozwój produkcji rolnictwa (wartości w cenach stałych z 2003 roku)
Średni stan w mld zł
Zmienność w proc. rocznie
w latach
w latach
2000-2003 2004-2007 2000-2003
2004-2007
Produkcja globalna
56,6
58,8
3,5
4,7
Produkcja końcowa
40,0
43,9
3,6
4,4
w tym: roślinna
16,4
18,1
6,5
14,2
zwierzęca
23,6
25,8
4,2
3,1
Produkcja towarowa
34,3
37,8
4,1
4,4
w tym: roślinna
14,1
15,5
2,9
10,0
zwierzęca
20,2
22,3
4,8
2,8
Wyszczególnienie
Wskaźniki dynamiki
(2000-2003 = 100)
2004-2007
2007a
103,9
106,5
109,8
113,0
110,5
113,4
109,3
112,7
110,2
115,7
109,9
116,7
110,4
115,1
a
dane nieostateczne
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
W roku 2007 roku po dwóch latach spadku produkcji rolniczej uzyskano bardzo dobre
wyniki produkcyjne. Wstępnie szacuje się, Ŝe globalna produkcja rolnicza zwiększyła się w
porównaniu z rokiem poprzednim o 6,0%, przy czym wzrost produkcji roślinnej wyniósł 9,2%, a
produkcji zwierzęcej 2,9%. Sytuacja produkcyjno-podaŜowa w głównych działach produkcji
rolnej była zróŜnicowana. Jedynym działem produkcji roślinnej o wysokiej dynamice wzrostu
był sektor rzepakowy. Pod wpływem rosnącego zapotrzebowania producentów biopaliw
krajowa podaŜ rzepaku w 2007 roku była dwukrotnie większa niŜ w latach 2000-2003. W tym
okresie utrzymała się takŜe powolna tendencja wzrostowa produkcji zbóŜ, warzyw i owoców.
Zbiory tych ziemiopłodów po wejściu do UE były o 5-8% wyŜsze niŜ przed 2004 rokiem.
Produkcję tych płodów cechuje duŜa zmienność, co skutkowało nieurodzajem zbóŜ w 2006
roku, a owoców w 2007 roku. Wśród produktów roślinnych silne tendencje spadkowe
utrzymują się w produkcji ziemniaków, ale ich podaŜ do przetwórstwa spoŜywczego obniŜa
się poniŜej zapotrzebowania tylko w latach nieurodzaju. Spadek produkcji tego płodu rolnego
wywołuje głównie redukcję ich zuŜycia na cele paszowe. Po wejściu do UE obniŜyła się takŜe
produkcja buraków cukrowych, co głównie jest skutkiem reformy rynku cukru i poprawy
skuteczności systemu kwotowania produkcji tego produktu.
Szybciej i bardziej równomiernie rozwija się produkcja głównych surowców
pochodzenia zwierzęcego. W zakresie produkcji zwierzęcej wystąpiły następujące zjawiska:
•
kontynuowany był szybki wzrost produkcji drobiarstwa; w 2007 roku produkcja mięsa
drobiowego była o 50% wyŜsza niŜ przed wejściem do UE, a produkcja jaj przekroczyła
ten stan o ponad 15%;
•
przezwycięŜona została spadkowa tendencja produkcji bydła rzeźnego; w 2007 roku była
ona
juŜ
o
ponad
25%
wyŜsza
od
najniŜszego
poziomu
z
2002
roku
i o 16% wyŜsza od średniego stanu z lat 2000-2003;
46
•
utrzymywał się wysoki poziom produkcji mięsa wieprzowego, ale przy bardzo słabej
tendencji wzrostowej i zmienności kształtowanej przez cykle świńskie, mniejszej niŜ
przed wejściem do UE;
•
na rynku mleka postępował proces względnej stabilizacji produkcji, bowiem jej wzrost
powstrzymuje system kwotowania.
Obserwowane w ostatnich latach, a takŜe w 2007 roku wahania wielkości produkcji
roślinnej i zwierzęcej miały równieŜ pewien wpływ na zmianę w 2007 roku zainteresowania
rolników środkami programu SPO „Restrukturyzacja…”, chociaŜ decyzje o podjęciu
inwestycji związane są z oceną ogólnej koniunktury gospodarczej w rolnictwie. Sama
wielkość produkcji, plony decydują takŜe w ostatecznym rozrachunku o dochodach, a tym
samym i o skłonności do inwestowania. Znacznie większy wpływ na decyzje co do
kierunków inwestowania miały natomiast wymagania UE w zakresie przepisów sanitarnoweterynaryjnych czy dobrostanu zwierząt i to one skutkowały większym zainteresowaniem
producentów rolnych środkami programu SPO „Restrukturyzacja…”.
Produkcja głównych produktów rolnictwa
Wyszczególnienie
ZboŜa
Ziemniaki
Rzepak
Buraki cukrowe
Warzywa
Owoce
śywiec
w tym: wieprzowy
drobiowy
wołowy i cielęcy
Mleko
Jaja
a
Średnia w tys. ton
w latach
2000-2003 2004-2007
24 892
26 220
18 217
11 285
950
1 715
12 418
12 052
5 314
5 470
3 053
3 217a
3 140
3 522
2 004
2 073
733
1 021
349
378
11 875
11 936
473
542
Zmienność w proc. rocznie
w latach
2000-2003
2004-2007
11,8
19,9
18,1
18,2
17,0
39,7
12,2
6,0
8,5
7,5
26,7
20,2
5,4
4,6
6,4
5,0
10,1
6,8
9,5
4,8
0,8
0,8
5,6
1,8
Wskaźniki dynamiki
(2000-2003 = 100)
2004-2007
2007
105,3
109,1
61,9
64,7
180,5
223,7
97,0
97,3
102,9
107,5
105,4
55,5
112,2
119,4
103,4
108,0
139,3
152,1
108,3
116,0
100,5
101,5
114,6
117,3
lata 2004-2006 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Znaczący wpływ na ocenę koniunktury w rolnictwie, a tym samym i na stan realizacji
programu SPO „Restrukturyzacja…” w 2007 roku miały zmiany cen rolnych. Decyzje
inwestycyjne rolników związane były bowiem z korzystnymi dla niech trendami zmian cen:
•
na wszystkich poziomach rynku rolnego w 2007 roku obserwowany był wzrost cen,
•
skala podwyŜek cen produktów rolnych w 2007 była dwukrotnie większa niŜ podwyŜek
cen obrotowych środków produkcji rolnej oraz trzykrotnie większa niŜ cen Ŝywności
(producenta i detalicznych), przy czym skala tych rozpiętości w 2007 roku była większa
niŜ w 2004 roku,
47
•
w roku 2007 podobnie jak i w 2004 korzystnie dla rolników poprawił się indeks noŜyc
cen, co oznacza takŜe względne obniŜenie marŜ przetwórstwa rolno-spoŜywczego i
większe dochody rolnicze,
•
w 2007 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, przy znacznym wzroście cen zbóŜ i mleka
wystąpiła poprawa relacji cen środków produkcji dla rolnictwa do cen skupu tych
produktów. W gorszej sytuacji znaleźli się producenci Ŝywca wieprzowego i wołowego.
W celu pokrycia kosztów związanych z zakupem środków produkcji musieli sprzedać
więcej Ŝywca.
•
prognozy wskazują, Ŝe relatywnie wysokie ceny na produkty rolne utrzymają się
przynajmniej do połowy 2009 roku.
Wszystkie te zjawiska skutkowały większą skłonnością do inwestowania, w
porównaniu z sytuacją, gdyby zmiany te zachodziły w odwrotnym kierunku.
Indeksy cen w sektorze rolno-spoŜywczym (rok poprzedni = 100)
Indeksy cen
Produktów sprzedawanych przez rolnika
Skupu produktów rolnych
Obrotowych środków produkcji
Producentów Ŝywności i napojów
Detalicznych Ŝywności i napojów
Indeks noŜyc cen
2004
2005
2006
2007
111,4
114,4
108,9
107,2
106,3
102,3
97,9
97,1
101,8
98,7
102,1
96,0
102,6
97,3
100,5
99,4
100,6
102,0
116,0a
117,0a
108,9a
104,8
104,9
106,5
2007
2003
129,8
126,5
121,3
110,2
114,5
107,0
a
wstępny szacunek
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
DuŜy wpływ na stan realizację programu SPO „Restrukturyzacja…” miała sytuacja
dochodowa rolników, będąca jak juŜ wyŜej wskazywano pochodną sytuacji produkcyjnej i
cenowej
na
rynku.
Według
szacunków
przeprowadzonych
metodą
Rachunków
Ekonomicznych dla Rolnictwa wartość produkcji polskiego sektora rolnego w 2007 roku
wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o ok. 20%9. Wzrost ten był efektem silnego
wzrostu cen produktów rolnych. Przeciętnie ceny produkcji roślinnej w roku 2007 wzrosły o
prawie 40% co przy wzroście wolumenu produkcji o około 12% zaowocowało wzrostem
wartości produkcji roślinnej takŜe o ok. 40%. Tak silny wzrost cen wynika z wyjątkowo
niekorzystnych warunków pogodowych i spadku produkcji roślinnej w Europie i na świecie.
W przypadku produkcji zwierzęcej 2% wzrostowi wolumenu produkcji towarzyszył
9
Z. Floriańczyk – „Wyniki produkcyjno-ekonomiczne Polskiego rolnictwa w 2007 roku”, w „Analiza sytuacji
produkcyjno-ekonomicznej rolnictwa w 2007 roku”, IERiGś-PIB
48
relatywnie umiarkowany wzrost cen na poziome 7%. W efekcie wartość produkcji zwierzęcej
była wyŜsza w roku 2007 w porównaniu z rokiem poprzednim o 9%.
W ostatnich latach duŜe znaczenie w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i
korzystaniu ze środków pomocy publicznej programu SPO „Restrukturyzacja…” miały
dopłaty bezpośrednie. W latach poprzedzających akcesję ten instrument wsparcia odgrywał
niewielką rolę w kształtowaniu dochodów rolniczych w Polsce. Podczas gdy w krajach UE-15
dopłaty bezpośrednie stanowiły ponad 1/3 dochodu z czynników produkcji w rolnictwie
polskim poniŜej 8%. Objęcie rolnictwa polskiego instrumentami WPR spowodowało, Ŝe
poziom dopłat w relacji do dochodów zbliŜył się do poziomu unijnego. Wartość dopłat
bezpośrednich w dochodach rolniczych jest bardzo znacząca i w niektórych grupach
gospodarstw sięga nawet 40-50%. Są to tzw. „pewne” środki finansowe, które chociaŜ mają
teoretycznie inne przeznaczenie, postrzegane są jako istotne źródło gotówki, którą moŜna
wykorzystać takŜe na cele inwestycyjne. W roku 2007 nastąpił spadek wartości dopłat do
produktów o około 10%. Związane jest to z kontynuacją aprecjacji złotego. Sytuacja ta miała
negatywny wpływ na wartość produkcji i dochody rolnictwa.
Dopłaty do produktów i produkcji w dochodzie z czynników produkcji w cenach
bieŜących
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
UE – 27
28,9 31,0 31,8
31,0
34,5
34,9
35,1
38,9
39,2
UE – 25
30,1 32,1 32,8
32,3
35,9
36,4
36,9
40,5
40,9
UE – 15
31,5 33,3 34,0
33,8
37,2
37,3
36,9
40,2
40,0
Polska
5,4
6,3
6,6
5,5
7,1
6,6
33,4
37,7
43,3
Źródło: Eurostat Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa
2007
36,9
37,9
37,6
32,8
Negatywny wpływ na dochody w rolnictwie polskim, a tym samym osłabienie tendencji
do inwestowania miał wzrost wartości zuŜycia pośredniego o około 20%. Dominująca rolę
odegrał tu ruch cen, a w szczególności pasz, nasion, nawozów mineralnych i nośników
energii. Szacuje się, Ŝe w wyniku zmian w wartości produkcji i zuŜycia pośredniego wartość
dodana brutto w rolnictwie polskim w roku 2007 wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim
o około ¼. Podobnej wysokości wzrost dochodu z czynników produkcji to efekt wzrostu
kosztów amortyzacji i pozostałych podatków (w tym przede wszystkim gruntowego) przy
mniejszej kwocie pozostałych subwencji. Pozostałe składowe rachunku ekonomicznego jak
koszty pracy najemnej, czynszów dzierŜawnych oraz saldo odsetek zapłaconych i uzyskanych
wzrosły w analizowanym okresie w granicach 6-10%. Czynniki te wywierały zatem
niekorzystny wpływ na dochody rolnicze, a tym samym i skłonność do inwestowania.
49
Mimo wykazanych niekorzystnych tendencji dochód przedsiębiorcy rolnego w roku
2007 był wyŜszy aniŜeli w roku 2006 o ponad 23%. Oznacza to istotny wzrost wynagrodzenia
za kapitał i nieopłaconą pracę dla rolnika i jego rodziny, co pozostaje w bezpośredniej relacji
z większą skłonnością do inwestowania i korzystania przez rolników z programu SPO
„Restrukturyzacja…”. .
Analizując główne źródła dochodu gospodarstw domowych w poszczególnych
grupach obszarowych UR, naleŜy zauwaŜyć, Ŝe wraz ze wzrostem powierzchni w roku 2007,
a takŜe i latach poprzednich:
•
rósł odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z działalności rolniczej
przekraczały 50% ogółu dochodów,
•
malał odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z pracy najemnej
przekraczały 50% ogółu dochodów,
•
malał odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z emerytur i rent
przekraczały 50% ogółu dochodów.
Zmiany te świadczą o zachodzącym coraz silniej procesie dywersyfikacji działalności
gospodarczej na obszarach wiejskich oraz polaryzacji działalności rolniczej na typowo
rolniczą i pozarolniczą. Tym samym wyraźniej kształtuje się grupa gospodarstw
korzystających ze środków publicznych przeznaczonych na inwestycje w gospodarstwach
rolnych (program SPO „Restrukturyzacja…”) oraz ze środków wspierających działalność
pozarolniczą. Odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z działalności
pozarolniczej przekraczały 50% ogółu dochodów był najwyŜszy w grupie gospodarstw
rolnych o powierzchni 2-3 ha UR (6,4%), a najniŜszy w grupie gospodarstw o powierzchni 15
– 20 ha (2,2%). Wśród ogółu gospodarstw rolnych, których gospodarstwa domowe
uzyskiwały ponad 50% dochodów z działalności rolniczej dominowały gospodarstwa o
powierzchni uŜytków rolnych 5-10 ha (29,3%) i 10-15 ha (18,8%). Gospodarstwa domowe,
których głównym źródłem dochodu była działalność rolnicza posiadały największe
obszarowo gospodarstwa rolne. Średnia powierzchnia UR w tych gospodarstwach wynosiła
14,59 ha. W tych grupach obszarowych plasowała się takŜe większość beneficjentów
programu SPO „Restrukturyzacja…”. Najmniejsze obszarowo gospodarstwa rolne (średnia
powierzchnia UR – 1,81 ha) były uŜytkowane przez gospodarstwa domowe, gdzie głównym
źródłem dochodu były emerytury i renty.
Dynamiczny wzrost dochodów w rolnictwie polskim w całym okresie poakcesyjnym
jest ściśle powiązany ze wsparciem publicznym. W świetle przedstawionych wyników za
niepokojące naleŜy uznać malejące, w skali całego sektora, inwestycje w środki trwałe w
50
rolnictwo. Odzwierciedleniem tego jest malejąca amortyzacja. Zjawisko to stoi w
sprzeczności z powszechną opinią o konieczności modernizacji rolnictwa polskiego. WyŜsze
dochody po akcesji do UE nie spowodowały powszechnego wzrostu wartości inwestycji.
Wzrost ten nastąpił jedynie w gospodarstwach towarowych, zaś w drobnych gospodarstwach,
przewaŜających w strukturze rolnictwa polskiego, nie następuje proces odtwarzania majątku
produkcyjnego. Tendencjom wzrostu nakładów inwestycyjnych w gospodarstwach duŜych
sprzyjają środki finansowe programu SPO „Restrukturyzacja…”.
W gospodarstwach duŜych dopłaty bezpośrednie i płatności typu ONW, tworzące
przewaŜającą część transferów gotówkowych, zwiększają ich zdolności inwestycyjne i
moŜliwości dofinansowania ze środków własnych inwestycji realizowanych w ramach
programu SPO „Restrukturyzacja…”. W gospodarstwach małych dopłaty te wykorzystywane
są głównie jako uzupełnienie dochodów przeznaczonych na cele konsumpcyjnych. Dodatnie
saldo dodatkowych przepływów gotówkowych gospodarstw rolnych zwiększyło się z 3,6 mld
zł w 2004 roku (0 mln zł w 2003 roku) do 9,2 mld zł w 2006 roku i prawdopodobnie do ok.
15 mld zł w 2007 roku. Był to wynik zwiększenia dodatkowych wpływów o ok. 23-25 mld zł,
z których tylko 1/3 została przeznaczona na sfinansowanie dodatkowych kosztów zakupu
obrotowych środków produkcji, zaś pozostała część w większości na inwestycje i
konsumpcję. W roku 2007 a takŜe juŜ od 2004 roku w rolnictwie obserwuje się stały wzrost
popytu na maszyny rolnicze, a takŜe powolne oŜywienie inwestycyjne. Czynniki te mają
bardzo
silny
wpływ
na
wykorzystanie
środków
w
ramach
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna przemysłu spoŜywczego
Na realizację działania 1.5 Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych
programu SPO „Restrukturyzacja…” w roku 2007, podobnie jak i w latach poprzednich duŜy
wpływ miała sytuacja produkcyjno-ekonomiczna przemysłu spoŜywczego, w tym głównie
branŜ korzystających z pomocy publicznej. Dobra koniunktura na rynku wewnętrznym i
rynkach zagranicznych spowodowały oŜywienie produkcyjne, a co za tym idzie takŜe i
oŜywienie inwestycyjne, takŜe w sektorach korzystających ze wsparcia w ramach programu
SPO „Restrukturyzacja…”. Po kilkuletnim okresie stagnacji (w latach 2000-2002) tempo
wzrostu produkcji sprzedanej tego sektora od 2003 roku wyniosło średnio 6,4%, a wartość
sprzedaŜy w 2007 roku była o około 36% wyŜsza niŜ w 2002 roku. Największy wzrost
sprzedaŜy odnotowano bezpośrednio przed integracją w 2003 roku i tak wysokie tempo
wzrostu utrzymało się w pierwszych miesiącach 2004 roku. Było to wynikiem przede
51
wszystkim wzmoŜonego popytu krajowego wywołanego obawami inflacyjnymi, a częściowo
takŜe rezultatem oŜywienia w eksporcie rolno-spoŜywczym. Wzrost cen i spadek realnych
dochodów ludności w 2004 roku wyhamował rozwój tego sektora. Osłabienie popytu
krajowego było jednak przejściowe, gdyŜ od połowy 2005 roku pod wpływem przyspieszenia
rozwoju gospodarczego Polski trwa kolejne oŜywienie popytu krajowego. Równocześnie
utrzymuje się wysokie tempo wzrostu eksportu rolno-spoŜywczego, które obok duŜego
popytu krajowego tworzy trwałe podstawy rozwoju przetwórstwa spoŜywczego. Od połowy
2005 roku wskaźnik dynamiki rozwoju tego sektora przekraczał 6%.
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej Ŝywności i napojów (w cenach stałych)
w procentach, w stosunku do tego samego okresu roku poprzedniego
12
9,5
10,7
10
7,6
8
7,7
7,0
7,6
6
4
9,3
8,9
6,3
5,6
7,4
6,2
4,6
6,7
3,6
5,6
3,4
2
2,5
0
0,5
-0,2
-2
IX-XII
2003
V-VIII
I-IV
2005
IX-XII
V-VIII
I-IV
2007
IX-XII
2001
2003
2005
2007*
w duŜych i średnich firmach
cały przemysł spoŜywczy
* wstępny szacunek na podstawie wyników duŜych i średnich firm przemysłowych
Źródło: Biuletyn Statystyczny GUS 2004, nr 1; 2005, nr 1; 2006, nr 1; 2007, nr 1 i 12.
Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w Polsce w ostatnich latach było dwuipółkrotnie
większe niŜ w UE. Analiza tempa wzrostu głównych kierunków przetwórstwa rolnospoŜywczego wskazuje, Ŝe najszybciej i systematycznie rozwijało się przetwórstwo wtórne.
W Ŝadnym roku jego tempo wzrostu nie było mniejsze niŜ 4%, a wartość tego przetwórstwa
w 2007 roku była o 56% większa niŜ w 2000 roku. Po wejściu do UE notujemy takŜe
wyraźne przyspieszenie rozwoju produkcji uŜywek (w tempie zbliŜonym do średniego w
przemyśle spoŜywczym), której wartość sprzedaŜy w 2007 roku była o 35% większa niŜ na
początku bieŜącej dekady. W ostatnich latach wysoki był takŜe wzrost pierwotnego
przetwórstwa produktów rolniczych. Jego wartość w 2007 roku była o 1/3 większa niŜ w
2000 roku, aczkolwiek dynamika wzrostu była mocno zróŜnicowana. Największa była ona w
2003 i 2005 roku, a od dwóch lat notujemy spowolnienie rozwoju pierwotnego przetwórstwa
52
produktów rolnictwa. Najwolniej rozwijała się produkcja standardowych produktów
spoŜywczych (przerób właściwy), którego tempo wzrostu było dwukrotnie mniejsze niŜ
całego przetwórstwa spoŜywczego, a ponad trzykrotnie mniejsze niŜ przetwórstwa wtórnego.
SprzedaŜ tego kierunku przetwórstwa w 2007 roku była tylko o 1/10 większa niŜ w 2000
roku.
Tempo rozwoju głównych kierunków produkcji Ŝywności, napojów
i wyrobów tytoniowych (w procentach rocznie)
Rok
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Przetwórstwo wtórne
5,2
4,1
9,7
5,2
5,8
9,7
7,9
Przetwórstwo pierwotne
0,9
4,6
10,5
-4,5
14,8
2,8
-0,3
Produkcja uŜywek Przerób właściwy
-2,5
2,9
0,2
-2,6
7,8
1,1
3,7
4,3
5,1
2,0
8,5
1,8
11,2
0,6
Źródło: Obliczenia na podstawie niepublikowanych danych GUS.
W strukturze produkcji przemysłu spoŜywczego w Polsce dominują (około 60%)
sektory w których inwestycje wspierane są z SPO „Restrukturyzacja…”. Struktura produkcji
przemysłu spoŜywczego zbieŜna z głównymi kierunkami wsparcia publicznego udzielanego
w ramach programu SPO „Restrukturyzacja…” przyczynia się do pełniejszego i szybszego
wykorzystania postawionych do dyspozycji przedsiębiorców środków finansowych.
Struktura produkcji przemysłu spoŜywczego w Polsce (w procentach)
produkcja napojów;
12,2
przemysł mięsny
i rybny; 27,9
produkcja innej
Ŝywności; 22,9
przemysł
mleczarski; 13,6
przemysł młynarski,
olejarski i paszowy;
11,8
przemysł owocowo-warzywny
i ziemniaczany; 11,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu.
53
Rozwój produkcji ma solidne podstawy, gdyŜ jest wynikiem nie tylko szybkiego
rozwoju eksportu i ponad dwukrotnego zwiększenia jego udziału w sprzedaŜy (do 22%), lecz
takŜe wyraźnego oŜywienia popytu krajowego. To ostatnie zjawisko miało miejsce w
miesiącach poprzedzających wejście do UE (w obawie przed wzrostem cen) i powtórnie od
połowy 2005 roku, kiedy przyspieszenie rozwoju gospodarczego kraju skutkuje wzrostem
dochodów ludności i przyczynia się do wzrostu popytu na Ŝywność, szczególnie wysoko
przetworzoną. Wszystkie te czynniki wpływają pozytywnie na ocenę przez przedsiębiorców
sytuacji ekonomicznej w sektorze, co tym samym skutkuje większą skłonnością do
inwestowania. Czynniki te miały dotychczas pozytywny wpływ na wykorzystanie przez
przedsiębiorców środków finansowych w działaniu 1.5 programu SPO „Restrukturyzacja…”
W ostatnich latach w przemyśle spoŜywczym najszybciej (ponad 5% rocznie lub
ponad 24% w ciągu 4 lat) rozwijała się produkcja głównie w sektorach, które nie korzystały
ze wsparcia w ramach programu SPO „Restrukturyzacja…”. Dotyczy to m.in. produkcji
komponentów dla sektora biopaliw, tj. spirytusu surowego, odwodnionego oraz oleju
rzepakowego; produktów eksportowych, czyli papierosów licencyjnych, izoglukozy, glukozy
i syropów, przetworów rybnych oraz Ŝywności i napojów o duŜym udziale wartości dodanej,
tj. pieczywa cukierniczego trwałego, czekolady i wyrobów czekoladowych, kasz, płatków i
ziaren preparowanych, makaronu, przetworów ziemniaczanych, zup i bulionów, piwa, wód
mineralnych i napojów orzeźwiających. Do grupy wyrobów o wysokiej dynamice rozwoju
naleŜy jednak takŜe produkcja mroŜonek owocowo-warzywnych, napojów mlecznych i
jogurtów, serów topionych i podpuszczkowych, śmietany, oraz soków, napojów i nektarów
owocowo-warzywnych
tj.
sektorów
korzystających
ze
wsparcia
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”. Wysoka dynamika rozwoju tej produkcji sprzyjała zatem korzystaniu
ze środków pomocy publicznej.
Zdecydowanie niŜsze było tempo rozwoju tzw. standardowych produktów
Ŝywnościowych, czyli serów twarogowych, słodyczy, wędlin, papierosów krajowych,
pozostałych przetworów warzywnych, wódek czystych i gatunkowych oraz spirytusu
rektyfikowanego. Stałą tendencję wzrostową miały uboje zwierząt rzeźnych i produkcja
mleka płynnego przetworzonego. Produkcja innych produktów podstawowych takich jak:
mąki, masło, pieczywo świeŜe, wyroby ciastkarskie, mleko spoŜywcze, margaryny i
konserwy drobiowe była bardzo stabilna. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe zarówno w roku 2007
jak i w latach poprzednich, dobra koniunktura gospodarcza oraz wysoka dynamika produkcji
54
sprzyjały korzystaniu przez przedsiębiorców z pomocy udzielanej za pośrednictwem
programu SPO „Restrukturyzacja…”.
Wyroby przemysłu spoŜywczego o wysokiej dynamice produkcji
w latach 2003-2007 korzystające ze wsparcia w ramach SPO „Restrukturyzacja…”
pasze dla zwierząt gospodarskich
24,1
warzywa i owoce mroŜone
24,4
32,2
sery podpuszczkowe
mięso drobiowe
36,8
jogurty
36,8
soki, napoje i nektary owocowo-warzywne
38,7
sery topione
38,9
śmietana normalizowana
39,7
42,5
napoje mleczne
kasze, płatki i ziarna preparowane
63,9
20
30
40
50
60
70
Po wejściu do UE, wszystkie branŜe odnotowały wzrost wartości obrotów (w cenach
bieŜących). Wartość sprzedaŜy przemysłu spoŜywczego wzrosła o około 2/5, a najbardziej
w sektorze rybnym, cukierniczym, piekarskim, drobiarskim, ziemniaczanym i mleczarskim
(o 50-100%). Trochę mniejszy (20-50%) był wzrost w branŜy mięsnej, paszowej, olejarskiej,
napojów bezalkoholowych, spirytusowej, winiarskiej, owocowo-warzywnej i zboŜowej.
Natomiast najwolniej zwiększała się (o 5-20%) wartość produkcji sprzedanej przemysłu
koncentratów spoŜywczych, cukrowniczego, makaronowego, piwowarskiego i tytoniowego.
W ślad za tym zwiększyły swój udział wszystkie branŜe przetwórstwa produktów
zwierzęcych oraz przemysł ziemniaczany, paszowy, piekarski i koncentratów spoŜywczych,
głównie
kosztem
sektora
piwowarskiego,
owocowo-warzywnego,
koncentratów
spoŜywczych, tytoniowego, cukrowniczego i zboŜowo-młynarskiego. Korzystne tendencje w
zakresie rozwoju rynku wewnętrznego jak i wzrost produkcji z przeznaczeniem na eksport
sprzyjały w 2007 roku korzystaniu przez firmy spoŜywcze ze środków inwestycyjnych
programu SPO „Restrukturyzacja…”
55
W ślad za oŜywieniem produkcyjnym
nastąpiła znacząca poprawa
stanu
ekonomiczno-finansowego sektora. Odnotowano wyraźną poprawę sytuacji ekonomicznofinansowej przemysłu spoŜywczego. Wszystkie wskaźniki rentowności wzrosły ponad
dwukrotnie i od kilku lat utrzymują się one na relatywnie wysokim i bezpiecznym poziomie.
Wynik finansowy sektora wzrósł ponad trzykrotnie i przekroczył 4 mld zł. Ponowny,
stosunkowo duŜy wzrost zysku po opodatkowaniu odnotowano w ostatnich dwóch latach. W
ubiegłym roku producenci Ŝywności, napojów i wyrobów tytoniowych generowali wynik
finansowy w kwocie prawie 6,5 mld zł. Zysk netto stał się głównym źródłem przychodów
gotówkowych podmiotów tego sektora. W ostatnich latach generował on 50-60% gotówki,
wobec 30% w 2003 roku. W 2007 roku kwota zysku netto przemysłu spoŜywczego była
ponad trzykrotnie wyŜsza niŜ przed 2004 rokiem, a rentowność była juŜ wysoka, gdyŜ
wynosiła 4,25% wartości obrotów i ponad 14% wartości kapitału własnego.
Rentowność netto przemysłu spoŜywczego w procentach przychodów
10
8
6
4
2
0
-2
przetwórstwo
przetwórstwo
produktów zwierzęcych produktów roślinnych
2001
2002
2003
przetwórstwo wtórne
2004
2005
produkcja uŜywek
2006
2007
Ocena stanu ekonomiczno-finansowego przemysłu spoŜywczego w ostatnich latach
wskazuje, Ŝe nie występują większe zagroŜenia zarówno działalności operacyjnej, jak i
inwestycyjnej producentów Ŝywności, napojów i wyrobów tytoniowych. Dobra jest sytuacja
ekonomiczna większości branŜ, a stan finansowy bezpieczny. W 2007 roku kaŜda branŜa
generowała dodatni wynik finansowy. Dobre wyniki finansowe przemysłu spoŜywczego
sprzyjały duŜymi inwestycjom i wykorzystywaniu środków finansowych programu SPO
„Restrukturyzacja…”.
56
Wyniki ekonomiczne przemysłu spoŜywczego
Wyszczególnienie
1. Wskaźnik rentowności w procentach
przychodów netto
2. Współczynnik bieŜącej płynności
3. Stopa inwestowaniac
4. Udział przedsiębiorstwd osiągających
zyski netto (w procentach)
w ogólnej liczbie firm
w przychodach przemysłu
2001
1,19
2002
1,99
2003
1,56
2004
3,87
2005
3,54
2006
3,86
2007
4,25
1,20
1,28
1,19
1,15
1,19
1,36
1,22
1,63
1,27
1,37
1,30
1,49
1,30
1,49
69,4
73,6
72,1
78,3
74,4
79,0
78,9
83,3
78,4
85,8
79,4
89,3
82,7
90,0
Źródło: Obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych GUS.
W ślad za dobrymi wynikami ekonomiczno-finansowymi nastąpiło oŜywienie
inwestycyjne w przemyśle spoŜywczym, sprzyjające takŜe większemu wykorzystywaniu
środków z programu SPO „Restrukturyzacja…”. Pierwsze symptomy tego oŜywienia
wystąpiły bezpośrednio przed integracją i były one wywołane koniecznością dostosowania
zakładów przetwórczych do standardów unijnych. W 2003 roku wartość nakładów
inwestycyjnych wzrosła o około 20%, a w 2004 roku o kolejne 20%. Wprawdzie w
następnym roku inwestycje w przemyśle spoŜywczym obniŜyły się, ale w ostatnich dwóch
latach powróciły do rekordowego poziomu 6,8 mld zł (w cenach stałych) i były o ponad 40%
wyŜsze niŜ przed integracją. W 2007 roku wartość inwestycji osiągnęła 7,0 mld zł rocznie,
przekroczyła rekordowy poziom z 2004 roku i była prawie o 50% wyŜsza niŜ w latach 20002002. Efektywność inwestowania w przemyśle spoŜywczym była relatywnie duŜa. Rozpiętość
wskaźnika rentowności netto między branŜą najbardziej a najmniej rentowną zmalała do 13,6
punktów procentowych, co takŜe świadczy o większej stabilności sektora spoŜywczego i
sprzyja wykorzystaniu środków pomocy publicznej.
Inwestycje w przemyśle spoŜywczym (w mln zł)
Wyszczególnienie
1. Nakłady inwestycyjne
• W cenach bieŜących
2. Inwestycje rozpoczęte
• wartość inwestycji,
w cenach bieŜących
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007*
4 710
4 750
5 708
6 757
6 190
7 149
7 450
1 680
1 328
2 212
2 058
1 900
2 100
2 534
*wstępny szacunek na podstawie danych z przedsiębiorstw duŜych i średnich,
Źródło: Roczniki Statystyczne 2004, 2005 i 2007; Biuletyn Statystyczny GUS 2003, nr 3; 2004, nr 3, 2006, nr 2
i 2008, nr 2.
Informacje o kolejnych rozpoczętych inwestycjach wskazują na wysoki poziom
inwestowania w 2007
roku.
Stale utrzymuje się korzystna
struktura nakładów
inwestycyjnych. Wysoki (około 70%) był udział wydatków na zakup maszyn, urządzeń i
środków transportu, co oznacza, Ŝe firmy inwestowały nie tylko w obiekty, lecz takŜe w
57
modernizację procesów technologicznych lub w zwiększenie zdolności produkcyjnych. Te
cele inwestycyjne były takŜe przedmiotem wsparcia w ramach programu SPO
„Restrukturyzacja…”
Największe oŜywienie inwestycyjne w okresie integracji z UE wystąpiło w tzw.
sektorach wraŜliwych, które stanęły przed problemem dostosowania do standardów
weterynaryjnych UE. Dotyczy to przetwórstwa produktów zwierzęcych, w którym wartość
inwestycji wzrosła prawie dwukrotnie, do 3 mld zł w 2004 roku. W latach następnych, gdy
kończono procesy dostosowawcze, nakłady inwestycyjne w tym przetwórstwie nieco zmalały,
lecz nadal ich wartość była wyŜsza (o około 4/5) niŜ przed wejściem do UE. Dotyczy to
wszystkich branŜ reprezentujących przetwórstwo produktów zwierzęcych. Wymagania UE w
tym zakresie przyspieszyły zatem procesy inwestycyjne, które dodatkowo zostały wsparte
środkami publicznymi, w tym działania 1.5 programu SPO „Restrukturyzacja…”
Rezultatem tak duŜego i długotrwałego oŜywienia inwestycyjnego wśród producentów
Ŝywności jest wzrost liczby zakładów uprawnionych do handlu na wspólnym rynku
europejskim w sektorach wraŜliwych: piętnastokrotny w przemyśle mięsnym (do 900),
sześciokrotny w przemyśle mleczarskim i drobiarskim (odpowiedni do 235 i 211), prawie
czterokrotny w przetwórstwie ryb (do 226 zakładów). Wejście do UE wywołało takŜe duŜe
oŜywienie inwestycyjne w przetwórstwie produktów roślinnych. W tej części przetwórstwa
największy wzrost inwestycji wystąpił w przemyśle cukrowniczym, owocowo-warzywnym i
zboŜowo-makaronowym.
DuŜe
zainteresowanie
przemysłu
spoŜywczego
w
2007
programem
SPO
„Restrukturyzacja…” związane jest takŜe z niską oceną ryzyka inwestycyjnego we
wspieranych branŜach.
Jego analiza wskazuje, Ŝe w ponad połowie sektorów ryzyko
inwestycyjne było małe lub średnie. NajniŜsze ryzyko inwestowania wystąpiło w branŜy
piwowarskiej, ziemniaczanej, piekarskiej, napojów bezalkoholowych, przetwórstwie mięsa,
produkcji pasz, pieczywa cukierniczego oraz w całym mleczarstwie łącznie z produkcją
lodów. Syntetyczny wskaźnik ryzyka inwestycyjnego dla tych sektorów wahał się od 0,4 do
0,295. Do grupy branŜ o małym ryzyku w ostatnim okresie awansowało przetwórstwo mięsa,
mleka i produkcja lodów. Pozostałe branŜe tej grupy nie zmieniły swej pozycji. Przemiał
zbóŜ, produkcja olejów, mięsa czerwonego, odŜywek i Ŝywności homogenizowanej, słodu,
herbaty i kawy, margaryn oraz słodyczy charakteryzowały się w ostatnich latach średnim
ryzykiem inwestycyjnym, a trzy ostatnio wymienione awansowały w tym rankingu.
NajwyŜsze było ryzyko inwestowania w produkcję spirytusu i napojów spirytusowych, skrobi
i produktów skrobiowych oraz cukru.
58
Przetwórstwo spoŜywcze charakteryzuje się duŜym rozproszeniem i małym poziomem
koncentracji. Wynika to przede wszystkim z niŜszego poziomu rozwoju technicznego tego
działu i charakteru przedmiotu pracy, określanego przez zmienność przetwarzanych
produktów rolnictwa. Są to zjawiska powodujące relatywnie małą majątkochłonność i duŜą
pracochłonność produkcji Ŝywności. Do cech przetwórstwa spoŜywczego naleŜy takŜe jego
duŜe powiązanie z rynkami lokalnymi oraz róŜnorodność asortymentowa i krótkie serie
produkcji. Wymienione cechy stwarzają szerokie moŜliwości prowadzenia w tym sektorze
działalności przez małe i średnie firmy. Przemysł spoŜywczy jest zatem dziedziną gospodarki
szczególnie predestynowaną do rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Z tych teŜ
powodów
większe
zainteresowanie
środkami
finansowymi
programu
SPO
„Restrukturyzacja…” wyraŜały małe i średnie przedsiębiorstwa. W ok. 80% firm które
skorzystały z pomocy inwestycyjnej kwota sprzedaŜy netto nie przekraczała 50 mln zł., a
średnia kwota dofinansowania na jeden projekt wyniosła zaledwie ok. 1,7 mln zł. na jeden
projekt i ok. 2,7 mln zł na jednego beneficjenta.
W latach 2004-2007 w przemyśle spoŜywczym ujawniły się procesy koncentracji
produkcji. Wraz z umocnieniem się pozycji polskich producentów Ŝywności na rynku Unii
Europejskiej pojawiły się bowiem nowe uwarunkowania, które wpłynęły na nieco inny
kierunek zmian struktur podmiotowych przemysłu spoŜywczego. Do uwarunkowań takich
naleŜy m.in. restrukturyzacja prowadzona przez grupy kapitałowe i liderów sektorów, która
zwiększa ich zdolności ekspansji rynkowej i umoŜliwia funkcjonowanie na rynku globalnym.
Nie bez znaczenia jest równieŜ fakt, Ŝe standardy wymagane przez UE osiągnęły głównie
duŜe przedsiębiorstwa, a to one mają największe szanse umocnienia swojej pozycji na rynku
UE. Ich pozycję konkurencyjną zwiększa ponadto wprowadzenie nowoczesnych systemów
zarządzania jakością oraz znacznie wyŜszy potencjał intelektualny. Koncentracja produkcji
sprzyjała realizacji inwestycji z zakresu wprowadzania systemów zarządzania i kontroli
jakości współfinansowanych środkami programu SPO „Restrukturyzacja…”. Konsekwencją
koncentracji produkcji i przemian struktur podmiotowych jest redukcja zatrudnienia
w przemyśle spoŜywczym oraz wzrost wydajności pracy w oparciu o wprowadzane nowe
technologie produkcyjne.
Zachodzące procesy globalne będą sprzyjały zachodzącym procesom koncentracji
produkcji, a firmy duŜe, w tym korporacje transnarodowe, nabierać będą coraz większego
znaczenia. Firmy globalne nadal będą inicjatorem przemian strukturalnych, jak równieŜ
stanowiąc powaŜną konkurencję dla producentów krajowych, będą zmuszać ich do ciągłego
umacniania swoich marek. Pozycja firm mikro i małych oraz znaczącej części
59
przedsiębiorstw
średniej
wielkości,
mających
mniejsze
zdolności
pokonywania
pozaekonomicznych barier wejścia i uczestnictwa we Wspólnym Rynku Europejskim, będzie
stopniowo zmniejszać się. Ze względu jednak na specyfikę sektora spoŜywczego pozostaną
one trwałym składnikiem struktury podmiotowej polskiego przemysłu spoŜywczego. Aby
mogły one sprostać konkurencji, niezbędne będzie finansowanie środkami publicznymi w
tych firmach procesów innowacyjnych. Z tych względów w 2007 roku oraz w kolejnych
latach zainteresowanie małych i średnich firm spoŜywczych środkami programu SPO
„Restrukturyzacja…” oraz PROW 2007-2013 będzie nadal wysokie.
Istotną cechą przetwórstwa rolno-spoŜywczego jest słaby związek jego rozwoju z
procesami zachodzącymi w sferze rolnictwa. Dynamika wzrostu produkcji rolnej była
kilkakrotnie mniejsza niŜ produkcji przemysłu spoŜywczego, co oznacza, Ŝe stałym źródłem
rozwoju tego sektora jest pogłębianie przetwórstwa Ŝywności. Równocześnie moŜna dostrzec,
Ŝe po wejściu Polski do UE nastąpiło przyspieszenie rozwoju sektorów, które przetwarzają
surowce importowane. Sektory te rozwijały produkcję nie tylko na potrzeby rynku krajowego,
lecz takŜe dla zagranicznych odbiorców. Świadczy to o duŜej konkurencyjności polskiego
przemysłu spoŜywczego i o przewagach na poziomie przetwórstwa. Inną istotną cechą
rozwoju gospodarki Ŝywnościowej było zwiększenie liczby działów, które trwale
zorientowane są na odbiorców zagranicznych. Orientacja na rynki zagraniczne, szczególnie w
branŜy mięsnej i mleczarskiej związana jest z uzyskaniem przewag konkurencyjnych w
postaci m.in. posiadanych certyfikatów jakości czy zwykłych uprawnień eksportowych. Taka
orientacja rynkowa firm sprzyjała takŜe większemu zainteresowaniu środkami programu SPO
„Restrukturyzacja…”. Boom inwestycyjny pozwolił na wielokrotne zwiększenie liczby
zakładów spełniających unijne standardy weterynaryjne i uprawnionych do handlu na
wspólnym rynku europejskim.
60
4. Wielofunkcyjny rozwój, zmiany demograficzne
i przestrzenne zróŜnicowanie warunków Ŝycia na wsi
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Wielofunkcyjny rozwój wsi i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich
Od wielu lat w koncepcjach mających na celu poprawę sytuacji społecznoekonomicznej ludności wiejskiej, lepsze wykorzystanie potencjału gospodarczego tego
środowiska oraz zwiększenie jego atrakcyjności jako miejsca zamieszkania podkreśla się
konieczność wspierania wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Pod tym terminem
upatruje się przede wszystkim zróŜnicowanie w formach aktywności ekonomicznej ludności
wiejskiej i w źródłach jej utrzymania. Aczkolwiek ten proces zaznacza się coraz silniej i z
prowadzonych badań wynikało, Ŝe w 2007 roku rolnictwo stanowiło główne źródło dochodu
tylko dla 12% mieszkańców wsi i jedynie dla 46% rolników, to stosunkowo niewiele było
osób, które pracowały na własny rachunek w sektorach nierolniczych.
Wśród mieszkańców wsi jedynie 7% prowadziło działalność gospodarczą niezwiązaną
z rolnictwem. Wśród rolników odsetek ten był jeszcze niŜszy i wynosił zaledwie 4%. W
odniesieniu do ogółu większość takich przedsięwzięć (50%) dotyczyła handlu, natomiast w
grupie rolników przewaŜały usług dla ludności (38%). UŜytkownicy gospodarstw liczniej niŜ
reszta mieszkańców wsi prowadzili działalność gospodarczą związaną z usługami
transportowymi, budownictwem i usługami dla gospodarstw rolnych i leśnictwa. Do
głównych trudności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej respondenci
najczęściej zaliczali brak środków na rozpoczęcie działalności, biurokrację i skomplikowane
przepisy prawne. Ponadto 25% rolników uznawało, Ŝe istotne ograniczenie przy
podejmowaniu decyzji o prowadzeniu nierolniczej działalności gospodarczej stanowi obawa
przed płaceniem podatku dochodowego i składek na ZUS.
Przy ocenie skali wiejskiej przedsiębiorczości naleŜy brać pod uwagę, Ŝe dopiero
przemiany, jakie zaszły po 1989 roku pozwoliły na jej rozwój. Ogółem w Polsce w latach
1991-2007 liczba podmiotów gospodarczych uległa trzykrotnemu powiększeniu. Ta tendencja
uległa pogłębieniu po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Od tego czasu zaznaczył się równieŜ
wzrost liczby podmiotów gospodarczych działających na obszarach wiejskich. Ich zbiór
zarejestrowany w systemie Regon powiększył się w latach 2004-2007 o 5%, w tym w okresie
2006-2007 o 0,6%.
61
Podmioty sektora prywatnego gospodarki narodowej na obszarach wiejskich w Polsce,
zarejestrowane w rejestrze REGON
730,0
tys.
720,5
720,0
715,9
710,0
700,0
690,0
695,2
686,6
680,0
2004
2005
2006
2007*
* wielkość szacunkowa
Źródło: Bank Danych Regionalnych
Ogółem w 2007 roku na obszarach wiejskich funkcjonowało 720,5 tys. prywatnych
firm, przy czym osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek
stanowiły w tym 607, 4 tys.
Osoby fizyczne prowadzące własną działalność gospodarczą na obszarach wiejskich w
Polsce, zarejestrowane w rejestrze REGON
620,0
tys.
607,4
610,0
604,6
600,0
590,3
590,0
584,8
580,0
2004
2005
2006
2007*
* wielkość szacunkowa
Skala nierolniczej działalności gospodarczej prowadzonej przez mieszkańców wsi
cechowała się zróŜnicowaniem przestrzennym i stosunkowo najwięcej takich podmiotów było
połoŜonych w województwach: mazowieckim oraz wielkopolskim.
62
Regionalny rozkład liczby podmiotów gospodarczych prowadzonych przez osoby
fizyczne na obszarach wiejskich* w Polsce
Wyszczególnienie
2004
2005
100,0
7,7
6,1
6,7
3,2
7,2
7,4
12,4
3,3
6,1
3,2
6,0
5,1
4,8
3,4
12,0
5,2
Polska
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
2006
100,0
7,5
6,1
6,5
3,3
7,3
7,1
12,5
3,4
6,0
3,2
6,1
5,0
4,8
3,5
12,2
5,4
100,0
7,6
6,1
6,6
3,5
6,9
6,6
12,6
3,5
6,0
3,1
6,3
5,0
4,9
3,5
12,4
5,5
2007**
100,0
7,4
6,1
6,5
3,5
6,9
6,4
12,6
3,6
6,0
3,1
6,3
4,9
4,9
3,6
12,5
5,6
* obszary wiejskie według klasyfikacji OECD
** wielkość szacunkowa
Z kolei stosunkowo najmniej takich podmiotów funkcjonowało na obszarach
województw:
podlaskiego,
lubuskiego
oraz
opolskiego
i
warmińsko-mazurskiego.
Interpretując rozmieszczenie firm prowadzonych przez mieszkańców wsi zwracają uwagę
istotne rozpiętości pomiędzy poszczególnymi terenami.
Dwa województwa, które przodują pod względem liczby połoŜonych na ich terenie
podmiotów gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne zamieszkałe na obszarach
wiejskich cechują się nie tylko stosunkowo nowoczesnymi strukturami ekonomicznymi
(zwłaszcza województwo wielkopolskie), ale przede wszystkim silnym oddziaływaniem
aglomeracji warszawskiej i poznańskiej na przyległe tereny. Łącznie w tych częściach kraju
przez cały okres od 2004 do 2007 roku niezmiennie zlokalizowanych była jedna czwarta z
ogółu działających przedsięwzięć.
Na tle wymienionych terenów, obszary wiejskie, w obrębie których zbiór podmiotów
gospodarczych prowadzonych na własny rachunek przez miejscową ludność był najmniej
liczny cechowały się bądź dość niedawno rozpoczętym procesem rozwoju (podlaskie,
warmińsko-mazurskie)
bądź wieloletnimi problemami
rozwojowymi związanymi
z
koniecznością restrukturyzacji gospodarki po okresie transformacji ustrojowej (opolskie,
lubuskie). NaleŜy przy tym podkreślić, Ŝe aczkolwiek w okresie 2006-2007 dynamika
63
powiększania się liczby nierolniczych podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich
uległa pewnemu spowolnieniu, zwłaszcza w stosunku do okresu 2005-2006, to jednocześnie
wzrastała na tej części terenów, które wcześniej cechowały się stosunkowo niewielką liczbą
takich przedsięwzięć.
Zmiany w liczbie podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich w Polsce
(rok 2004 = 100)
%
105,0
104,9
104,3
104,5
104,0
103,5
103,4
103,0
103,9
102,5
102,0
101,3
101,5
101,0
100,9
100,5
100,0
2005
2006
2007*
podmioty gospodarcze sektora prywatnego ogółem
podmioty gospodarcze prowadzone przez osóby fizyczne
* wielkość szacunkowa
Źródło: Bank Danych Regionalnych
W 2007 roku w stosunku do ubiegłego okresu, największy wzrost liczby przypadków
podejmowania pracy na własny rachunek odnotowano wśród mieszkańców wsi połoŜonych w
województwach lubuskim, opolskim i zachodniopomorskim. Stagnację bądź nawet niewielkie
spowolnienie opisywanego procesu odnotowano natomiast w województwach: lubelskim,
małopolskim, podlaskim, dolnośląskim, śląskim oraz podkarpackim.
64
Dynamika zmian w liczbie osób fizycznych prowadzących działalność
gospodarczą na obszarach wiejskich* (rok poprzedni=100)
Wyszczególnienie
2005/2004
Polska
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
100,9
97,5
102,1
98,8
104,7
102,6
95,9
101,3
104,3
99,7
99,2
102,7
98,8
100,7
103,0
102,7
104,3
2006/2005
102,4
103,3
102,1
103,0
106,5
96,1
95,2
103,2
104,4
102,2
101,0
105,4
102,3
105,3
103,0
104,0
104,8
2007/2006**
100,5
98,8
101,0
99,4
102,4
101,3
98,0
100,6
102,1
99,9
99,6
101,3
99,4
100,3
101,5
101,4
102,2
* obszary wiejskie według klasyfikacji OECD
Warunkiem funkcjonowania przedsiębiorstw, a zwłaszcza rozwoju małych firm, a
takie dominują na wsi, jest przede wszystkim ich kondycja finansowa. Dostępność środków
finansowych oraz warunki, na których przedsiębiorcy mogą z nich korzystać wpływają dość
istotnie na koszty i ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej, w tym szczególnie
działalności inwestycyjnej. W Polsce najpopularniejszym źródłem finansowania działalności,
w tym inwestycji, są kapitały własne, jednak rola kapitału zewnętrznego systematycznie
rośnie. Jednym z czynników oddziałujących na ten proces jest akcesja do UE, która
umoŜliwiła dostęp do znacznych środków z funduszy strukturalnych.
Wsparcie przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach Sektorowego
Programu Operacyjnego "Restrukturyzacja…” jest realizowane głównie przez działanie 2.4.:
RóŜnicowanie działalności rolniczej i zbliŜonej do rolnictwa w celu zapewnienia
róŜnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów. Oferuje ono wsparcie dla
projektów związanych z realizacją inwestycji polegającej na podjęciu przez rolników i
domowników dodatkowej działalności gospodarczej. Na dzień 29.02.2008 r. w ramach tego
działania złoŜono 7170 wniosków na łączną 524,8 mln zł. i zrealizowano płatności na łączną
kwotę 251,6 mln zł.
65
Większość zakończonych inwestycji (ponad 70%) zrealizowano w gospodarstwach,
których wielkość ekonomiczna nie przekraczała 4 ESU, a więc tych, których dochody z
produkcji rolnej są niskie i powinny być uzupełnione z innych źródeł. Najwięcej inwestycji
zrealizowano w zakresie usług na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich (46% projektów)
oraz usług na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej (29%). Rozwój agroturystyki i usług
turystycznych stanowił przedmiot blisko co siódmego z realizowanych projektów. Szacuje
się, Ŝe ogólnie w ramach tego działania stworzono bezpośrednio miejsca pracy dla ok. 4,6 tys.
osób10.
Wykorzystanie pomocy w ramach działania 2.4 SPO ROL - RóŜnicowanie działalności
rolniczej i zbliŜonej do rolnictwa w celu zapewnienia róŜnorodności działań lub
alternatywnych źródeł dochodów*
Limit środków w latach 2004-2007 [PLN]
Wnioski
złoŜone
Umowy
Zrealizowane
płatności
Liczba złoŜonych wniosków
Kwota wnioskowanej pomocy [PLN]
Wykorzystanie limitu [%]
Kwota zawartych umów [PLN]
Kwota płatności [PLN]
Wykorzystanie limitu [%]
307 007 325,00
7 170
524 782 386,36
170,9
305 486 692,11
251 600 230,76
81,9
*dane za okres od momentu uruchomienia działania do 29.02.2008 r
Źródło: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
NaleŜy jednak brać pod uwagę, Ŝe nie tylko program skierowany bezpośrednio do
osób podejmujących działalność gospodarczą na własny rachunek oddziałuje stymulująco na
skalę tego zjawiska. TakŜe w ramach pozostałych form pomocy, a zwłaszcza realizacji prac
mających na celu rozwój i polepszanie wiejskiej infrastruktury technicznej, skutki
podejmowanych działań, poprzez racjonalizację rolniczych struktur i poprawę warunków
Ŝycia na wsi, wpływają pobudzająco na wiejską przedsiębiorczość w poszukiwaniu
alternatywnych źródeł dochodu.
W 2007 roku w stosunku do okresu wcześniejszego liczba podmiotów gospodarczych
na terenach wiejskich nie uległa istotnym zmianom. W tej sytuacji naleŜy uznać, Ŝe
realizowane działania
słuŜyły przede wszystkim
doinwestowaniu juŜ istniejących
przedsięwzięć celem umacniania ich siły ekonomicznej.
10
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Warszawa
2007.
66
Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na obszarach wiejskich
na 1000 ludności
Lata
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
POLSKA
40
40
41
41
Dolnośląskie
54
53
54
54
Kujawsko-pomorskie
45
45
46
47
Lubelskie
34
33
34
34
Lubuskie
52
54
58
59
Łódzkie
46
47
46
46
Małopolskie
27
25
24
24
Mazowieckie
40
40
42
42
Opolskie
39
41
43
44
Podkarpackie
29
28
29
29
Podlaskie
38
38
39
39
Pomorskie
49
50
52
53
Śląskie
30
29
30
30
Świętokrzyskie
40
40
42
43
Warmińsko-mazurskie
35
36
37
38
Wielkopolskie
49
50
52
52
Zachodniopomorskie
59
61
64
65
Źródło: opracowano
na podstawie Banku Danych Regionalnych
Tezę, Ŝe pomoc udzielana w ramach SPO słuŜyła głównie rozbudowie istniejących
firm, potwierdzają dane dotyczące sytuacji na rynku pracy.
W 2007 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, o skali nierolniczego
zatrudnienia ludności wiejskiej decydowało nie tylko podejmowanie pracy na własny
rachunek,
ale
przede
wszystkim
rozpowszechnienie
zarobkowania
w
charakterze
pracowników najemnych.
Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności prowadzone przez GUS w
ubiegłym roku wskazywały, Ŝe w tym okresie następowała dalsza poprawa sytuacji na rynku
pracy. W porównaniu do roku 2006 zmniejszeniu uległa liczba osób bezrobotnych (o blisko
1/3) niezaleŜnie od miejsca zamieszkania i płci. Jednocześnie, zarówno wśród mieszkańców
miast jak i wsi, powiększeniu uległa liczba osób pracujących. Zbiorowość pracującej ludności
wiejskiej wynosiła 5962 tys. tj. o 125 tys. więcej niŜ przed rokiem (wzrost o 2,1%). Grupa
wiejskich bezrobotnych liczyła 530 tys. i było to o 221 tys. mniej niŜ w 2006 roku
(zmniejszenie o 29,4 %). Uznając, Ŝe na te zmiany wpłynęły przede wszystkim zwiększające
się moŜliwości podjęcia pracy o charakterze najemnym, uznać naleŜy, Ŝe taka sytuacja
67
dokumentowała przede wszystkim nasilenie się tendencji do umacnianie pozycji istniejących
lokalnych biznesów.
O wpływie zwiększających się moŜliwości najemnego zatrudnienia na zahamowanie
tendencji do samoorganizacji samodzielnego biznesu świadczyły takŜe dane dotyczące
zróŜnicowania regionalnego w sytuacji ludności wiejskiej na rynku pracy
Wskaźniki aktywności ekonomicznej ludności w wieku 15 lat i więcej na obszarach
wiejskich w 2007 roku według województw.
Wyszczególnienie
Współczynnik
aktywności
zawodowej
Wskaźnik
zatrudnienia
Stopa bezrobocia
w%
Polska
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
54,9
51,5
51,8
60,5
52,4
57,7
55,5
58,4
53,1
57,4
52,4
53,0
47,2
57,3
50,9
56,1
43,7
50,4
44,5
46,8
55,9
47,0
54,9
51,9
53,8
49,3
53,0
48,7
46,8
44,4
53,0
45,2
51,2
38,3
8,2
13,6
9,7
7,3
10,4
4,9
6,6
7,8
7,3
7,7
7,1
11,7
5,8
7,5
11,3
8,8
12,2
Źródło: na podstawie: GUS, Aktywność ekonomiczna ludności Polski, Warszawa 2008
Z zestawienia wskaźników charakteryzujących aktywność ekonomiczną mieszkańców
terenów wiejskich w poszczególnych województwach wynikało, Ŝe największą aktywnością
cechowała się ludność wiejska zamieszkała na obszarach o duŜych moŜliwościach
zatrudnienia najemnego (mazowieckie, łódzkie, śląskie, wielkopolskie).
Uznać zatem naleŜy iŜ poprawa sytuacji na rynku pracy, jaka zaznaczyła się w 2007
roku, oddziaływała przede wszystkim pośrednio na realizację SPO, poniewaŜ poprzez
zwiększenie dochodów ludności stwarzała korzystne warunki do rozszerzania skali
prowadzonej działalności gospodarczej. Zwiększało to zainteresowanie uzyskaniem wsparcia
68
zewnętrznego wspomagającego inwestycje. Podkreślić naleŜy, Ŝe odnosiło się to do wszelkich
kierunków aktywności ekonomicznej ludności, tj. nie tylko do rozbudowy wiejskich
podmiotów nierolniczych, ale równieŜ do umacniania pozycji rynkowej profesjonalnych
gospodarstw rolnych.
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Zmiany demograficzne w Polsce11
Przekształcenia w cechach demograficznych, poza szczególnymi okolicznościami
(kataklizmy dziejowe, exodus), zazwyczaj zachodzą ewolucyjnie i dopiero przy wieloletnich
jednokierunkowych trendach mogą stanowić istotny czynnik silnie oddziałujący na lokalny
rozwój, na przykład wpływać na skalę rozpowszechnienia inwestycji, skłonność do
podejmowania nowatorskich przedsięwzięć, w tym równieŜ na umiejętność korzystania z
moŜliwości jakie stwarzają programy WPR. Nie zmienia to faktu, Ŝe cechy demograficzne
wiejskiej populacji, a zwłaszcza terytorialne odmienności w tym zakresie, stymulują bądź
opóźniają procesy rozwojowe i w konsekwencji przyczyniają się do narastania nierówności
społeczno-ekonomicznych pomiędzy obszarami wiejskimi z poszczególnych regionów kraju.
Ogółem w 2007 roku 38,8% ludności Polski zamieszkiwało na wsi. W porównaniu z
poprzednimi latami ta wielkość nie uległa zasadniczym zmianom (w 2006 roku odsetek
mieszkańców wsi wynosił 38,7%, a w 2004 roku było to 38,5%). Obserwowany drobny
wzrost udziału ludności wiejskiej łączyć naleŜy z nieznacznym zwiększeniem liczebnym
wiejskiej populacji (o 0,6% od 2004 roku, w tym 0,2% w okresie 2006/2007).
Te tendencje nie były jednakowe w poszczególnych częściach kraju. W okresie
2006/2007 stosunkowo najwięcej przybyło ludności wiejskiej w województwach: pomorskim
(wzrost o 1%), wielkopolskim (0,7%) i kujawsko-pomorskim (O,5%). Ogółem liczebność
ludności wiejskiej uległa powiększeniu w dziewięciu województwach. W sześciu
województwach zmniejszyła się, a w jednym (dolnośląskim) pozostała bez zmian. Relatywnie
najbardziej ubyło ludności wiejskiej w województwie podlaskim (o 0,7%). Trendy
zaobserwowane w okresie 2006/2007 były kontynuacja wcześniejszych zmian, w efekcie
których od 2004 roku do 2007 roku najsilniejszemu powiększeniu uległa liczba ludności
wiejskiej na terenie województwa pomorskiego ( wzrost o 2%) natomiast najbardziej zmalała
w województwie podlaskim (- 2,2%).
11
PoniŜsza analiza statystyczno – porównawcza została oparta na materiałach źródłowych pochodzących z
Banku Danych Regionalnych GUS.
69
Przy interpretacji danych dotyczących zmian w liczbie mieszkańców wsi naleŜy brać
pod uwagę dynamicznie rozwijające się osiedla podmiejskie słuŜące za sypialnie dla duŜych
aglomeracji. Ten czynnik na wielu obszarach wiejskich przyczynił się nie tylko do
zwiększenia liczby mieszkańców, ale wpłynął równieŜ na przeobraŜenia w strukturach
społeczno-gospodarczych tych terenów.
Na przeobraŜenia demograficzne oddziałuje takŜe lokalny rozwój gospodarczy,
poniewaŜ zwiększenie inwestycji rolniczych i specjalizacji gospodarstw rolnych moŜe,
przynajmniej przejściowo, sprzyjać narastaniu zjawisk migracyjnych. Reorganizacja
produkcji rolnej uwalnia bowiem zbędną siłę roboczą, której na polskiej wsi ciągle jest
nadmiar, a poprawa sytuacji ekonomicznej rodzin zwiększa aspiracje Ŝyciowe w związku z
dostrzeganiem moŜliwości realizacji planów związanych ze zmianą statusu społecznego
(miejsca zamieszkania, zawodu itp.). Wpływ tych czynników zaznaczył się na przykład w
województwie podlaskim, gdzie w ostatnich latach obserwuje się narastanie polaryzacji w
strukturach indywidualnego rolnictwa oraz znaczny wzrost nakładów inwestycyjnych w
gospodarstwach wysokotowarowych (o 17% wyŜszy niŜ w skali kraju).
Z analizy danych wynika zatem, iŜ czynniki ludnościowe nie miały istotnego
ograniczającego wpływu na realizację SPO, a przeciwnie uznać naleŜy, Ŝe nieznaczne
tendencje do racjonalizacji ekonomicznej struktur ludnościowych sprzyjały zainteresowaniu
programami wsparcia działalności pobudzającej rozwój i inwestycje.
Zmiany w liczbie ludności zamieszkałej na wsi (rok poprzedni =100)
zmiana liczby ludności
2004/2007
2006/2007
POLSKA
0,5
DOLNOŚLĄSKIE
0,0
KUJAWSKO-POMORSKIE
1,5
LUBELSKIE
-0,7
LUBUSKIE
0,8
ŁÓDZKIE
-0,6
MAŁOPOLSKIE
1,3
MAZOWIECKIE
0,7
OPOLSKIE
-1,0
PODKARPACKIE
-0,2
PODLASKIE
-2,2
POMORSKIE
2,9
ŚLĄSKIE
0,7
ŚWIĘTOKRZYSKIE
-0,4
WARMIŃSKO-MAZURSKIE
0,3
WIELKOPOLSKIE
2,0
ZACHODNIOPOMORSKIE
1,2
Obliczenia na postawie Banku Danych Regionalnych GUS
Jednostka terytorialna
0,2
0,0
0,5
-0,2
0,3
-0,2
0,4
0,2
-0,3
-0,1
-0,7
1,0
0,2
-0,1
0,1
0,7
0,4
70
Jak juŜ zaznaczono, zmiany jakie zachodziły w liczebności wiejskiej populacji w
ostatnich kilku latach, w tym w okresie 2006-2007, w znikomym stopniu znalazły wyraz w
przeliczeniu wielkości udziału tej zbiorowości wśród ogółu mieszkańców kraju. Dotyczyło to
równieŜ sytuacji w ramach poszczególnych województw. Niewielkie róŜnice jakie, pomiędzy
2004 a 2007 rokiem, zaznaczyły się w wielkości odsetka ludności wiejskiej, przede
wszystkim przyczyniły się do pogłębienia róŜnic terytorialnych w tym zakresie
(współczynnik zmienności wzrósł z 47,28 do 47,77, przy czym obie wartości świadczą o
wysokim poziomie odmienności). Przestrzenne róŜnice w liczbie ludności wiejskiej mają
charakter wieloletni, łączyć je naleŜy przede wszystkim z uwarunkowaniami historycznymi, a
tempo zachodzących zmian jest dość powolne. W tym sensie zachodzące procesy
demograficzne nie mają istotnego wpływu na realizację SPO.
Procent mieszkańców wsi wśród ogółu ludności w latach 2004-2007
Jednostka terytorialna
POLSKA
DOLNOŚLĄSKIE
KUJAWSKO-POMORSKIE
LUBELSKIE
LUBUSKIE
ŁÓDZKIE
MAŁOPOLSKIE
MAZOWIECKIE
OPOLSKIE
PODKARPACKIE
PODLASKIE
POMORSKIE
ŚLĄSKIE
ŚWIĘTOKRZYSKIE
WARMIŃSKO-MAZURSKIE
WIELKOPOLSKIE
ZACHODNIOPOMORSKIE
2004
38,5
29,0
38,3
53,3
35,8
35,3
50,3
35,3
47,3
59,5
40,9
32,5
21,2
54,5
39,9
42,7
30,7
2005
38,6
28,9
38,5
53,3
35,9
35,4
50,4
35,3
47,4
59,6
40,8
32,7
21,4
54,6
40,0
42,9
30,8
2006
38,7
29,1
38,7
53,4
36,0
35,4
50,5
35,3
47,4
59,5
40,5
33,0
21,5
54,7
40,0
43,1
31,0
2007
38,8
29,2
38,9
53,4
36,1
35,5
50,7
35,3
47,5
59,4
40,3
33,2
21,6
54,8
40,1
43,3
31,1
W 2007 roku, podobnie jak i w latach poprzednich, najwyŜszym udziałem ludności
wiejskiej charakteryzowały się województwa: podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie i
małopolskie. Na tych terenach społeczność wiejska stanowiła ponad połowę całej
zamieszkałej tam populacji. Na pozostałych terenach większość stanowili mieszkańcy miast.
NajwyŜszym poziomem zurbanizowania cechowało się województwo śląskie, w którym tylko
co dwudziesta osoba zamieszkiwała na terenach wiejskich. Znaczącą przewagą mieszkańców
miast cechowały się równieŜ województwa dolnośląskie i zachodnio-pomorskie. Tylko około
jedną trzecią stanowiła ludność wiejska wśród mieszkańców województwa pomorskiego.
71
Z porównania zmian w wysokości odsetka ludności wiejskiej wśród ogółu
mieszkańców wsi danego regionu w okresie 2004-2007 oraz 2006-2007 wynika, Ŝe w
większości województw udział ludności wiejskiej wykazywał minimalne tendencje
wzrastające. Jedynie w województwie podlaskim trwale zaznaczył się odmienny proces, ale i
w tym przypadku skala zjawiska była stosunkowo niewielka.
Relatywnie wysoki stopień zurbanizowania (tzn. wysoki udział mieszkańców miast)
nie zawsze jest równoznaczny z deprecjacją obszarów wiejskich jako miejsca zamieszkania.
Wręcz przeciwnie, na takich terenach, zwłaszcza tych o dobrze rozwiniętej infrastrukturze i
chłonnym lokalnym rynku pracy obszary wiejskie cechuje stosunkowo duŜa gęstość
zaludnienia. Przykładem takich uwarunkowań jest województwo śląskie, gdzie niskiemu
odsetkowi ludności wiejskiej odpowiada wysoki poziom zaludnienia wsi. Z zebranych
materiałów wynika, Ŝe był to jeden z nielicznych obszarów, w którym gęstość zaludnienia w
latach 2006-2007 uległa powiększeniu.
Gęstość zaludnienia na terenach wiejskich w latach 2004-2007 (ludność na 1 km*)
Jednostka terytorialna
Wieś ogółem
Dolnośląskie
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-Mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
2004
50
47
46
48
27
53
121
54
58
74
26
41
117
64
24
51
24
2005
51
47
46
48
27
53
122
54
57
75
25
42
117
63
24
51
24
2006
51
47
47
48
27
53
122
55
57
74
25
42
117
63
24
51
24
2007
51
47
47
48
27
53
123
55
57
74
25
43
118
63
24
52
24
Obok województwa śląskiego, w okresie ostatniego roku powiększeniu uległo równieŜ
zaludnienie obszarów wiejskich w województwach małopolskim (najwyŜszy w kraju
wskaźnik ludności na 1 km) oraz pomorskim i wielkopolskim. Pomiędzy 2005 rokiem, a 2006
trwale wzrosła gęstość zaludnienia na terenie wsi województw: mazowieckiego oraz
kujawsko-pomorskiego. Pomniejszeniu uległa gęstość zaludnienia w województwach:
podlaskim i opolskim (pomiędzy 2004 a 2005 rokiem), a pewnym wahaniom ulegała wartość
tego wskaźnika w województwie podkarpackim (po jego wzroście pomiędzy 2004 a 2005
rokiem, w następnym okresie obniŜył się on do poprzedniej wielkości).
72
Aczkolwiek wszystkie wymienione przekształcenia były niewielkie i nie powodowały
statystycznie istotnych zmian w wiejskich strukturach demograficznych oraz na ogół
utrwalały narosłe historycznie róŜnice pomiędzy poszczególnymi terenami Polski, to
równocześnie moŜna doszukiwać się w nich pewnego wpływu lokalnych uwarunkowań
gospodarczych oraz skłonności do migracji zarobkowej po przyjęciu Polski do Unii
Europejskiej.
Bezpośrednio przekształcenia demograficzne są efektem naturalnego ruchu ludności
wiejskiej (przyrostu naturalnego jako salda urodzeń Ŝywych i zgonów) oraz nasilenia zjawisk
migracyjnych.
Ruch naturalny ludności wiejskiej w latach 2004-2007 (na 1000 ludności)
urodzenia Ŝywe
zgony
Jednostka terytorialna 2004 2005 2006 2007 2004 2005 2006 2007
na 1000 ludności
Wieś ogółem
10,2 10,3 10,5 10,7 9,9 10,1 9,9 10,0
Dolnośląskie
9,8 9,8 10,2 10,4 9,9 10,2 9,9 9,9
Kujawsko-Pomorskie
11,1 11,4 11,6 12,0 9,2 9,5 9,4 9,6
Lubelskie
9,8 10,1 10,2 10,5 12,3 12,4 12,1 12,2
Lubuskie
10,4 10,5 11,0 11,4 9,3 9,5 9,5 9,7
Łódzkie
9,5 9,6
10 10,4 12,4 12,8 12,4 12,5
Małopolskie
10,9 10,9 10,8 10,8 8,6 8,8 8,6 8,6
Mazowieckie
9,7 9,8 10,2 10,5 10,7 10,8 10,8 10,9
Opolskie
7,7 8,1 8,0 8,1 9,2 9,5 9,3 9,4
Podkarpackie
10,4 10,2 10,1 10,0 9,3 9,3 9,0 9,0
Podlaskie
9,5 9,4 9,6 9,8 12,6 12,7 12,9 13,2
Pomorskie
12,5 12,9 13,1 13,3 7,4 7,4 7,4 7,5
Śląskie
8,9 9,0 9,0 9,1 9,5 9,6 9,4 9,3
Świętokrzyskie
9,3 9,6 9,4 9,5 11,4 11,6 11,7 12,0
Warmińsko-Mazurskie 11,6 11,6 12,0 12,4 9,0 8,8 9,0 9,1
Wielkopolskie
11,1 11,2 11,8 12,2 9,0 9,0 9,1 9,1
Zachodniopomorskie
11,1 10,9 11,2 11,4 9,1 9,0 9,1 9,1
przyrost naturalny
2004 2005 2006 2007
0,3
-0,1
1,9
-2,5
1,1
-2,9
2,2
-1,0
-1,4
1,1
-3,1
5,1
-0,6
-2,2
2,6
2,0
2,0
0,3
-0,4
1,9
-2,3
1,0
-3,2
2,1
-1,0
-1,4
0,9
-3,3
5,5
-0,5
-2,0
2,9
2,2
1,9
0,6
0,3
2,2
-1,9
1,5
-2,3
2,2
-0,6
-1,3
1,1
-3,3
5,6
-0,3
-2,4
3,0
2,7
2,2
0,7
0,5
2,4
-1,7
1,7
-2,1
2,2
-0,4
-1,3
1,0
-3,4
5,8
-0,2
-2,5
3,3
3,1
2,3
Ogólnie na obszarach wiejskich w kolejnych badanych latach systematycznie
zwiększała się liczba urodzeń, natomiast wskaźnik zgonów pomimo niewielkich wahań uznać
naleŜy za względnie stabilny. W efekcie przyrost naturalny wykazywał tendencję wzrostową i
chociaŜ w dalszym ciągu był on stosunkowo niewielki, wart odnotowania był fakt, Ŝe
pomiędzy 2005, a 2006 uległ dwukrotnemu powiększeniu. Te ogólne tendencje w róŜnym
nasileniu zaznaczyły się w poszczególnych województwach. W dalszym ciągu na terenie
siedmiu województw przyrost naturalny był ujemny, ale z kaŜdym rokiem jego wielkość była
zdecydowanie niŜsza niŜ poprzednio. Tylko w dwu województwach: podlaskim oraz
świętokrzyskim ujemny przyrost naturalny uległ utrwaleniu. Tym samym uznać naleŜy, Ŝe
pomimo zaznaczającej się od 2004 roku przewagi trendów wskazujących na powiększanie się
73
przyrostu naturalnego na wsi, równocześnie pogłębiały się dysproporcje w tym zakresie
pomiędzy poszczególnymi terenami. Najkorzystniejsza sytuacja pod względem przyrostu
naturalnego niezmiennie dotyczyła województwa pomorskiego. Na tym obszarze w 2007 roku
przybyło prawie 6 osób na 1000 ludności, natomiast we wspomnianym juŜ województwie
podlaskim był to ubytek o ponad 3 osoby.
Obok
trendów
związanych
z
naturalnym
ruchem
ludności
o
zmianach
demograficznych zachodzących na poszczególnych terenach decydują zjawiska migracyjne.
W odniesieniu do wsi obejmują one napływ i odpływ osób z miast i z zagranicy oraz
przemieszczenia wewnątrzwiejskie w ramach poszczególnych rejonów.
Ogólnie od 2004 roku następowało niewielkie narastanie ruchliwości przestrzennej
ludności wiejskiej. Tempo tego procesu, zwłaszcza w okresie 2006-2007 było silniejsze od
strony napływu niŜ odpływu i w dalszym ciągu ogólne saldo migracji było korzystne dla
obszarów wiejskich tj. nieco więcej ludności przybywało na wieś niŜ z niej ubywało.
Jednocześnie z kaŜdym rokiem ta tendencja wyraźnie słabła i naleŜy przewidywać, Ŝe w
stosunkowo niedługim okresie ulegnie ona odwróceniu.
Migracje na obszarach wiejskich w latach 2004-2007
Odpływ
Napływ
Jednostka
terytorialna
Rok
ogółem
z miast
ze wsi
Wieś ogółem
2004
2005
2006
2007
14,0
13,2
14,9
15,2
9,4
8,8
9,9
10,1
4,4
4,2
4,8
5,0
z zagraOgółem
nicy
do
miast
Saldo migracji
za
na wieś
granicę
ogółem
wewnętrznych
zagranicznych
na 1000 ludności
0,2
0,2
0,2
0,2
11,3
11,2
13,2
13,9
6,6
6,6
7,5
7,9
4,4
4,2
4,8
5,0
0,3
0,4
0,9
1,0
2,7
2,0
1,7
1,3
2,8
2,2
2,4
2,1
W ujęciu przestrzennym stosunkowo najbardziej oŜywione były przepływy pomiędzy
miastem a wsią i te tendencje utrzymywały się w całym badanym okresie, przy czym napływ
z miast przewyŜszał takie przeprowadzki. Z kolei napływ i odpływ zagranicę tylko w 2004
roku utrzymywał się na podobnym poziomie i od tego czasu skala emigracji za granicę stale
wzrastała, zwłaszcza pomiędzy 2005 a 2006 rokiem. W 2007 roku utrzymywała się ona juŜ na
podobnym poziomie co w 2006, przy czym w obu tych latach pięciokrotnie przewyŜszała
napływ na wieś osób przebywających poza granicami państwa.
Wszystkie powyŜsze tendencje w bardzo róŜnym stopniu zaznaczały się w
poszczególnych regionach kraju. Stosunkowo największy napływ ludności na tereny wiejskie
odnotowano w województwach dolnośląskim (4,1 na 1000 ludności), wielkopolskim (3,8),
pomorskim (3,4) i mazowieckim (3,4). Korzystne dla obszarów wiejskich saldo
74
-0,2
-0,2
-0,7
-0,8
przemieszczeń ludności na tych terenach naleŜy przede wszystkim tłumaczyć ekspansją
urbanizacji na obszary wsi, co szczególnie silnie zaznacza się na terenach skupionych wokół
duŜych aglomeracji oraz o rozwiniętej infrastrukturze komunikacyjnej pozwalającej na
alokację pracy poza miejscem zamieszkania. Ten trend w ostatnich latach coraz silniej się
rozpowszechnia i lokalnie oddziałuje na przekształcenia w obrębie wiejskich struktur
społeczno-ekonomicznych.
Ogółem w ośmiu województwach saldo migracji na 1000 ludności wykazywało
przewagę napływu nad ubytkiem ludności. Obok wcześniej wymienionych terenów były to
województwa: kujawsko-pomorskie (2,1), łódzkie (1,7), małopolskie (2,4), śląskie ( 2,4).
W dwu województwach uznać naleŜy, Ŝe skala przemieszczeń na oraz ze wsi była
zrównowaŜona. Dotyczyło to sytuacji w województwach: lubuskim (0,3) i zachodniopomorskim (0,2). W kolejnych dwu - podkarpackim oraz świętokrzyskim saldo migracji
wynosiło -0,5 na 1000 ludności, czyli ubytek był stosunkowo niewielki. W czterech
województwach odpływ ze wsi wyraźnie przewyŜszał skalę przychodźstwa. Stosunkowo
najsilniej taka tendencja zaznaczyła się w województwach: warmińsko-mazurskim (ubytek na
poziomie -4,4 osoby na 1000 ludności, opolskim(-3,9) podlaskim (-2,4) oraz lubelskim (-1,2).
Jedynie w województwie opolskim zaistniała sytuacja łączyła się z duŜym nasileniem
migracji zagranicznych. Na tym terenie ujemne saldo takich przemieszczeń w 2007 roku
wynosiło aŜ -5,0 na 1000 ludności i tym samym było pięciokrotnie wyŜsze niŜ w skali kraju.
Na pozostałych obszarach z ujemnym saldem migracji było to związane przede wszystkim z
przemieszczeniami pomiędzy miastem a wsią, które były niekorzystne dla obszarów
wiejskich. Zwraca uwagę, Ŝe chociaŜ opisywane procesy najsilniej zaznaczyły się pomiędzy
2005, a 2006 rokiem, w następnym okresie uległy dalszemu pogłębieniu.
Efektem zmian wynikających z trendów naturalnych ruchów ludności oraz zjawisk
migracyjnych są przekształcenia w strukturze demograficznej. Jak juŜ wcześniej zaznaczono
zazwyczaj uwidaczniają się one w dłuŜszych przedziałach czasowych i w duŜym stopniu
wiąŜą się z wymianą międzypokoleniową. Takie uwarunkowania znajdują równieŜ
odzwierciedlenie w tendencjach zachodzących w obrębie struktury demograficznej wiejskiej
społeczności.
Odpowiednio do wcześniej zaprezentowanych danych, w ujęciu całościowym w
strukturze ludności wiejskiej według wieku zaszły tylko znikome zmiany. Stosunkowo
najbardziej zauwaŜalny był spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym. ChociaŜ
pomiędzy 2006, a 2007 rokiem odsetek ludności z tej grupy wieku zmniejszył się tylko o 0,4
punktu procentowego, to w okresie od 2004 roku było to zmniejszenie z 24,5 do 22,9%. W
75
tym samym czasie względnemu powiększeniu uległa zbiorowość w wieku produkcyjnym, a
zwłaszcza w produkcyjnym niemobilnym tj. wśród osób będących w wieku od 45 do 60/65
lat. Podobnie jak w poprzednio opisanej grupie równieŜ w tej zbiorowości zmiany pomiędzy
poszczególnymi latami nie były znaczące (stosunkowo najsilniej zaznaczyły się pomiędzy
2004, a 2005 rokiem) i wyraźniejsze róŜnice zarysowały się dopiero przy porównaniu danych
z 2004 i 2007. W tym czasie odsetek ludności w wieku produkcyjnym (łącznie mobilnym i
niemobilnym) wzrósł z 60% do niespełna 62%. Udział osób w wieku poprodukcyjnym w
całym badanym okresie w zasadzie pozostał bez zmian.
Struktura ludności wiejskiej według wieku i płci (w %)
Lata
Ogółem
męŜczyźni
Kobiety
Ogółem
męŜczyźni
Kobiety
Ogółem
męŜczyźni
Kobiety
Ogółem
męŜczyźni
Kobiety
2004
2005
wiek przedprodukcyjny
24,5
23,8
25,2
24,5
23,8
23,1
wiek produkcyjny mobilny
39,3
39,6
41,2
41,3
37,6
37,8
wiek produkcyjny niemobilny
20,7
21,2
23,1
23,7
18,2
18,8
wiek poprodukcyjny
15,5
15,4
10,5
10,5
20,4
20,3
2006
2007
23,2
23,9
22,5
22,6
23,3
21,9
39,7
41,3
38,0
39,8
41,4
38,2
21,7
24,3
19,1
22,2
24,9
19,6
15,4
10,5
20,4
15,4
10,4
20,3
Opisywane wyŜej procesy zaznaczyły się we wszystkich regionach kraju, a róŜnice w
natęŜeniu skali zjawiska były stosunkowo niewielkie, co spowodowało, Ŝe utrzymały się juŜ
wcześniej odmienności w strukturze demograficznej ludności.
Z punktu widzenia aktywności ekonomicznej ludności, skłonności do inwestowania
oraz podejmowania nowych wyzwań mających na celu poprawę sytuacji ekonomicznej
najbardziej pręŜną grupę stanowi zbiorowość osób w wieku produkcyjnym mobilnym (18-44
lata). Równocześnie jest to kategoria najbardziej mobilna pod względem ruchliwości
przestrzennej oraz zmiany statusu ekonomicznego. Z przeprowadzonej analizy wynika, Ŝe na
terenach, które ze względu na uwarunkowania historyczne cechowały się stosunkowo
wyŜszym poziomem rozwoju gospodarczego, struktura demograficzna ludności była bardziej
korzystna niŜ na terenach o względnie niŜszym poziomie rozwoju. W konsekwencji
społeczności zamieszkujące takie tereny, jak województwa: wielkopolskie, mazowieckie i
76
pomorskie szanse jakie stwarzała integracja z Unią Europejską w duŜym zakresie
wykorzystywała na rzecz lokalnego rozwoju, co sprzyjało wywoływaniu efektu
mnoŜnikowego. Daleko słabiej ten proces zaznaczał się na terenach opóźnionych (głównie
województwa wschodnie), gdzie pozytywne konsekwencje programów wsparcia WPR
realizowanych w ramach SPO odnosiły się tylko do części jednostek, a ich dynamiczny
rozwój, aczkolwiek wpływał na ogólną poprawę lokalnej sytuacji ekonomicznej poprzez
naśladownictwo „dobrych przykładów”, to równocześnie potęgował procesy polaryzacji.
Znalazło to wyraz między innymi w skali zjawisk migracyjnych, tym bardziej, Ŝe lokalny
wzrost gospodarczy oraz doinwestowanie części gospodarstw sprzyjał uwalnianiu zbędnej
siły roboczej, a poprawiająca się sytuacja na rynku pracy oraz moŜliwości migracji
zarobkowej stwarzały szansę na zmianę statusu zawodowego.
NaleŜy uznać, Ŝe w 2007 roku zarówno w ujęciu całościowym, jak i w regionalnym
cechy społeczno-demograficzne mieszkańców wsi, stanowiły potencjał, który powinien
sprzyjać rozwojowi obszarów wiejskich. Szczególnie zaznaczyć naleŜy stosunkowo duŜy
udział osób w wieku produkcyjnym, a zwłaszcza produkcyjnym mobilnym. (do 44 lat). Takie
cechy
demograficznej
ludności
wiejskiej
niewątpliwie
sprzyjały
zainteresowaniu
korzystaniem z programów wsparcia i realizacji działalności podejmowanej w ramach SPO.
Równocześnie uwarunkowania lokalne, a przede wszystkim specyfika i poziom ogólnego
rozwoju gospodarczego, renta połoŜenia i struktura agrarna w decydującym stopniu
oddziałują na postawy i ukierunkowanie aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej, w tym
równieŜ wpływają na dobór i skalę korzystania z poszczególnych dostępnych w ramach SPO
działań wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich.
Sformatowane: Punktory i
numeracja
Przestrzenne zróŜnicowanie wybranych warunków Ŝycia na wsi
Historyczne uwarunkowania w rozwoju społeczno - ekonomicznym poszczególnych
regionów kraju od wielu lat uzewnętrzniają się nie tylko odmiennościami w cechach struktur
gospodarczych, ale przyczyniają się takŜe do dysproporcji w warunkach bytowych
mieszkańców poszczególnych terenów. Według Diagnozy Społecznej województwami o
najwyŜszym poziomie warunków Ŝycia w 2007 roku były województwa opolskie i
pomorskie, a o najniŜszym warmińsko mazurskie, świętokrzyskie i łódzkie12. Taką ocenę
wydano na podstawie syntetycznego wskaźnika, który uwzględniał kilka róŜnych obszarów
12
Panek Tomasz : Porównanie warunków Ŝycia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim, w: Diagnoza
Społeczna 2007 Warunki i jakość Ŝycia Polaków, red. J. Czapliński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego
Warszawa 2007.
77
Ŝycia ludności. W obrębie poszczególnych zmiennych hierarchia województw ze względu na
poziom zaspokojenia potrzeb była zróŜnicowana. Na przykład pod względem wysokości
dochodów w najlepszej sytuacji znajdowali się mieszkańcy województw: wielkopolskiego,
mazowieckiego i pomorskiego, natomiast w najgorszej świętokrzyskiego i kujawskopomorskiego. Z kolei najwyŜszy poziom zaspokojenia potrzeb w zakresie warunków
mieszkaniowych dotyczył terenów: pomorskiego i opolskiego, natomiast najtrudniejsza
sytuacja występowała w województwach: podlaskim i łódzkim. Odnośnie wyŜywienia
najwyŜszym
poziomem
zaspokojenia
potrzeb
charakteryzowały
się
województwa
mazowieckie i pomorskie, a najniŜszym zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie.
NajdłuŜej i najczęściej kształcono dzieci w województwie pomorskim, najrzadziej natomiast
w lubuskim.
Analiza danych zawartych w Diagnozie Społecznej dotyczących przemian w poziomie
Ŝycia ludności z poszczególnych województw wskazywała, Ŝe coraz silniej były one
powiązane z rozwojem lokalnej przedsiębiorczości, aktywnością ekonomiczną ludności i
rozbudową nowoczesnej infrastruktury, natomiast na znaczeniu traciły dawne determinanty,
często pozostałe w spadku po poprzednim ustroju będące materialnymi konsekwencjami
ówczesnej polityki społecznej i modelu zbiorowego uczestnictwa w konsumpcji. Ten proces
najlepiej ilustruje zestawienie województw według syntetycznego wskaźnika poziomu Ŝycia
w roku 2005 i 2007. Przykładem zgodności pomiędzy rozwojem ekonomicznym, a poziomem
Ŝycia ludności jest wysoka i stabilna pozycja w rankingu województw pomorskiego,
mazowieckiego i wielkopolskiego. Równocześnie zwraca uwagę znaczący spadek rangi
takich województw, jak lubuskie czy zachodniopomorskie. W przeszłości o relatywnie
wysokiej ocenie warunków Ŝycia ludności zamieszkałej na tamtych terenach decydowały
przede wszystkim: relatywnie dobry standard mieszkań oraz infrastruktura techniczna. Z racji
inwestycji poczynionych w tym zakresie w pozostałych województwach przestał być to
czynnik w tak duŜym stopniu jak w latach ubiegłych decydujący o ocenie w ogólnych
warunkach Ŝycia na danym terenie. Dotyczy to zwłaszcza obszarów wiejskich, które mogły
korzystać z wielu form pomocy na rzecz poprawy lokalnych warunków Ŝycia, zwłaszcza
celem inwestowania w urządzenia infrastruktury technicznej wsi. Takim zamierzeniom
między innymi bezpośrednio słuŜyło działanie 2.6 SPO skierowane na rozwój i ulepszanie
infrastruktury związanej z funkcjonowaniem gospodarstw rolnych.
78
Poziom Ŝycia gospodarstw domowych w 2005 i 2007 roku według województw
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
12
13
14
15
16
17
Pozycja województwa wg wielkości syntetycznego wskaźnika poziomu Ŝycia
gospodarstw domowych w latach:
2005
2007
Pomorskie
Opolskie
Lubuskie
Pomorskie
Opolskie
Dolnośląskie
Śląskie
Mazowieckie
Mazowieckie
Śląskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Wielkopolskie
Wielkopolskie
Łódzkie
Lubelskie
Podkarpackie
Lubuskie
Małopolskie
Podkarpackie
Dolnośląskie
Zachodniopomorskie
Lubelskie
Kujawsko-pomorskie
Warmińsko-mazurskie
Małopolskie
Kujawsko-pomorskie
Łódzkie
Podlaskie
Świętokrzyskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Źródło: Opracowanie na podstawie: Diagnozy Społecznej 2007- Warunki i jakość Ŝycia Polaków, pod red. J.
Czapiński i T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 10.09. 2007 oraz Diagnozy Społecznej 2005 Warunki i jakość Ŝycia Polaków, pod red. J. Czapiński i T. Panek, WyŜsza Szkoła Finansów i Zarządzania,
Warszawa 10.01. 2006
W konsekwencji o poziomie Ŝycia ludności coraz silniej decydują dochody
poszczególnych gospodarstw domowych, które są uwarunkowane przede wszystkim
rozwojem gospodarczym i zróŜnicowanej aktywności ekonomicznej ludności. Niemniej
zestawienie województw według syntetycznego wskaźnika poziomu Ŝycia ludności z
poszczególnych województw wskazuje, Ŝe obok wymienionych bezpośrednich czynników,
istotną rolę odgrywają takŜe przekształcenia zachodzące w obrębie wiejskich struktur.
Przykład stanowi tu przede wszystkim województwo podlaskie, którego pozycja uległa
przesunięciu z jednego z najniŜszych poziomów w rankingu w 2006 roku do wysokiej
(szóstej) pozycji w 2007 roku. Istotną poprawę, acz nie tak spektakularną, jak w odniesieniu
do województwa podlaskiego, odnotowano takŜe w warunkach Ŝycia ludności z województwa
lubelskiego. Na obu tych terenach, które jeszcze w niedalekiej przeszłości uchodziły za
skupiska najbardziej tradycyjnego i niskodochodowego rolnictwa, w ostatnich latach coraz
silniej zaznaczała się aktywizacja w przebudowie struktur rolniczych i wydzielaniu się grupy
silnych ekonomicznie gospodarstw indywidualnych o cechach rozwojowych. Te procesy
znalazły równieŜ wyraz w skali korzystania z programów wsparcia na rzecz rolnictwa. W
ramach SPO w przeliczeniu na 1000 mieszkańców stosunkowo najwięcej, bo prawie 12
wniosków o dofinansowanie działalności złoŜono w województwie podlaskim (w skali kraju
ten wskaźnik wynosił 5 wniosków na 1000 ludności wiejskiej), a kwoty zrealizowanych
79
płatności na 1000 ludności stanowiły tam średnio 773 zł, to jest ponad dwukrotnie więcej niŜ
przeciętnie w skali kraju (290 zł).
Uwzględniając, Ŝe lokalny rozwój gospodarczy i zwiększenie moŜliwości aktywności
ekonomicznej jest niezbędnym warunkiem poprawy bytu ludności, uznać naleŜy, Ŝe wszelkie
działania, które stymulują procesy budowania coraz bardziej efektywnych struktur rolniczych
oraz wspomagają przedsięwzięcia inwestycyjne na obszarach wiejskich są bardzo istotne.
Taką rolę pełni program wsparcia realizowany w ramach SPO „Restrukturyzacja i
modernizacja Sektora śywnościowego oraz Rozwój obszarów wiejskich” zatem naleŜy
uznać, Ŝe w sposób bezpośredni i pośredni ma on wpływ na podniesienie poziomu Ŝycia na
wsi, co w pełni potwierdził analizowany materiał. Odnośnie natęŜenia opisywanych zjawisk
w ujęciu regionalnym, podkreślić naleŜy widoczny efekt mnoŜnikowy w narastaniu
korzystnych zjawisk na terenach, które z racji uwarunkowań historycznych i renty połoŜenia
od wielu lat cechowały się względnie wysokim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego
(wielkopolskie,
pomorskie,
mazowieckie).
Jednocześnie
na
obszarach
tradycyjnie
opóźnionych, zwraca uwagę coraz większa aktywność społeczności lokalnych w budowaniu
nowoczesnych struktur ekonomicznych przy wykorzystaniu dostępnych programów wsparcia
takich procesów.
5. Inne programy bądź instrumenty wsparcia na rzecz
rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich
Przystępując w roku 2004 do Unii Europejskiej Polska uzyskała moŜliwość
skorzystania z ponad 12,8 mld euro na realizację celów zapisanych w Narodowym Planie
Rozwoju 2004-2006, w tym: 8,6 mld euro – fundusze unijne na realizację siedmiu programów
operacyjnych i dwóch Inicjatyw Wspólnotowych (EQUAL i INTERREG III) oraz 4,2 mld
euro na realizację zadań Funduszu Spójności. W okresie do końca 2007 roku w ramach NPR
na etapie wdraŜania było ponad 80 tys. projektów o łącznej wartości blisko 100 mld zł., z tego
ok. 50 tys. juŜ zakończono. Najwięcej z nich (ponad 80%) dotyczy sektora produkcyjnego,
zaś największą wartość mają projekty z zakresu infrastruktury (ok. 55%). Szczególnie pod
koniec
2007
r.
odnotowano
znaczący
wzrost
płatności
z
tytułu
programów
współfinansowanych z funduszy unijnych w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006.
Ze względu na stosunkowo nieduŜe wydatki w początkowym okresie implementacji
funduszy UE (lata 2004-2006), ich wpływ na podstawowe kategorie ekonomiczne był jeszcze
80
ograniczony, jednak większe i rosnące efekty będą pojawiały się stopniowo i utrzymają się w
długim okresie. Łącznie do końca 2007 r. w obszarze 7 programów operacyjnych i
programów dwóch Inicjatyw Wspólnotowych wypłacono ze środków funduszy strukturalnych
na rzecz beneficjentów prawie 21,9 mld zł, tj. blisko 70% alokacji na lata 2004-2006, wobec
33,8% wypłaconych do końca 2006 r. NajwyŜszy stopień realizacji płatności notowano w
przypadku Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (77,1%) oraz
SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora śywnościowego oraz Rozwój Obszarów
Wiejskich (74,2%), a najniŜszy – w przypadku SPO Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb
(51,1%) oraz SPO Pomoc Techniczna (56,9%). Fakt, iŜ ponad 38% projektów (wg wartości)
realizują jednostki samorządu terytorialnego, świadczy o duŜej ich aktywności w
zaspokajaniu potrzeb lokalnych.
Płatności w poszczególnych programach operacyjnych (stan w końcu 2007 r.)
Program Operacyjny
Mln zł
% alokacji
Ogółem
21857,7
69,8
SPO WKP
2603,8
57,1
ZPORR
8346,1
77,1
SPO Transport
2774,2
65,4
SPO RZL
3806,5
71,0
SPO Restrukturyzacja
3225,8
74,2
SPO Rybołówstwo
376,3
51,1
PO PT
58,7
56,9
IW EQUAL
282,2
57,8
IW INTERREG
384,0
59,5
Źródło: MRR - IZPWW
W ramach Funduszu Spójności wartość płatności otrzymanych z KE do końca 2007 r.
wyniosła prawie 2,1 mld EUR, tj. 37% alokacji, wobec 23,9% wypłaconych do końca 2006 r.
Bardziej zaawansowane były płatności w zakresie transportu (1223,7 mln Euro) tj. 44%
alokacji, a mniej – w zakresie środowiska (862,3 mln Euro) tj. 30% alokacji.
Realizacja programów współfinansowanych ze środków unijnych przynosi coraz
bardziej widoczne efekty w sferze gospodarczej i społecznej. Wprawdzie pomiędzy
realizowanymi programami nie ma bezpośrednich związków przyczynowo-skutkowych,
następuje jednak swoisty efekt synergii i wzajemnego przenikania się rezultatów programów
strukturalnych i polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich. W roku 2007, podobnie jak w
latach poprzednich trudno doszukiwać się bezpośredniego związku pomiędzy realizacją
programu SPO „Restrukturyzacja…” a pozostałymi programami NPR, tym niemniej
podejmując decyzję o realizacji działań współfinansowanych z SPO „Restrukturyzacja…”,
81
jego beneficjenci zwracali uwagę na efekt „demonstracyjny”, zwiększenie przychodów
rolników, czy teŜ przyspieszenie rozwoju infrastruktury obszarów wiejskich.
Wejście Polski w struktury UE przyspieszyło procesy polaryzacji aktywności
gospodarczej mieszkańców obszarów wiejskich. Fundusze przedakcesyjne typu SAPARD
oraz działania SPO „Rolnictwo…” wsparte instrumentami WPR kierowane bezpośrednio do
rolników
przyspieszyły
tworzenie
towarowych
gospodarstw
rolnych
i
kreowanie
konkurencyjnego sektora gospodarki narodowej. Podobny skutek przyniosły działania których
adresatem jest przemysł rolno-spoŜywczy. W latach 2004-2007 dokonywała się niezwykle
dynamiczna przebudowa sektora Ŝywnościowego w Polsce. Jej wyrazem jest choćby poprawa
salda bilansu handlu zagranicznego Ŝywnością z wysoce ujemnego przez cały okres lat 90tych na dodatni począwszy od 2003 roku (w 2006 r. nadwyŜka ta wyniosła 2,1 mld Euro, a w
2007 r. 1,7 mld Euro). Z drugiej strony środki finansowe skierowane do drobnych
gospodarstw rolnych w postaci np. wsparcia dla gospodarstw niskotowarowych,
współfinansowanie zmian pokoleniowych kierowników gospodarstw rolnych czy dopłat
bezpośrednich przyczyniło się do przekazania rolnikom znaczących środków pienięŜnych,
głównie na cele socjalne. Fundusze te przeznaczane wielokrotnie na cele bytowe przyczyniały
się do kreowania dodatkowego popytu konsumpcyjnego na obszarach wiejskich. Dodatkowy
strumień pieniędzy powodował powstawanie nowych miejsce pracy choćby w drobnym
handlu czy usługach. Powstawanie nowych, nie związanych z rolnictwem miejsc pracy
wymagało uruchomienia m.in. takich programów jak SPO „Restrukturyzacja…” (czy
wcześniej SAPARD) kierowanymi do rolników. „Głód” środków inwestycyjnych czy nowych
miejsc pracy na obszarach wiejskich stoi za sukcesem wdraŜania program SPO
„Restrukturyzacja…” w zakresie dywersyfikacji działalności gospodarczej w rolnictwie czy
wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich.
Pomiędzy programami z zakresu ochrony środowiska (SPO „Środowisko”) a SPO
„Restrukturyzacja…” zachodzi efekt synergii. Lepszy stan środowiska naturalnego (uzyskany
w wyniku inwestycji prośrodowiskowych czy inwestycji infrastrukturalnych podejmowanych
przez
gminy)
stymulował
bowiem
rolników,
beneficjentów
programu
SPO
„Restrukturyzacja…” do inwestycji m.in. z zakresu turystyki. Dzięki realizacji programu SPO
„Restrukturyzacja…” efekt ochrony środowiska naturalnego osiągany jest albo przez
działania bezpośrednio nakierowane na te właśnie cele (np. programy rolno-środowiskowe,
zalesienia), bądź pośrednio w działaniach inwestycyjnych rolników (np. płyty gnojowe,
zbiorniki na gnojowicę, nowoczesne maszyny i urządzenia) lub przedsiębiorców (np.
82
zagospodarowanie odpadów, ograniczenie emisji zanieczyszczeń, dobrostan zwierząt).
Programy rolne odnoszą się takŜe do drobnej infrastruktury technicznej gospodarstw rolnych i
na obszarach wiejskich. Ogromne zaległości na obszarach wiejskich w tych dziedzinach
ułatwiały w 2007 roku wykorzystanie środków programu SPO „Restrukturyzacja…”
W okresie maj 2004 – grudzień 2007 roku nastąpiło istotne zwiększenie stopy
subwencjonowania wsi, rolnictwa i całej gospodarki Ŝywnościowej za pośrednictwem takich
instrumentów jak: płatności bezpośrednie (łącznie z ONW wypłacono w tym okresie blisko
29 mld zł), pomoc krajową (14,7 mld zł), PROW 2004-2006 (6,9 mld zł bez płatności ONW),
Sektorowych Programów Operacyjnych (5,3 mld zł), SAPARD (4,5 mld zł), wydatki na
realizację mechanizmów WPR na poszczególnych rynkach rolnych (4,0 mld zł), Wspólna
Organizacja Rynku Owoców i Warzyw oraz Organizacja Wspólnego Rynku Produktów
Rybnych (0,1 mld zł). Łączne transfery środków publicznych (unijnych i krajowych) do tej
części naszej gospodarki po wejściu do UE przekroczyły 62 mld zł, w tym w 2007 roku 14,3
mld zł (większość płatności bezpośrednich oraz ONW za rok 2007 zostanie wypłacana
dopiero w połowie 2008 roku). Tak potęŜna skala interwencji pozostaje w bezpośrednim
związku z przyspieszeniem rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich. Bezdyskusyjną
wydaje się zatem kwestia, Ŝe chociaŜby poprzez tak duŜe wsparcie finansowe, łatwość jak i
powszechność korzystania programów pomocowych działania programów rolnych I filaru
WPR (głównie płatności bezpośrednie oraz płatności ONW) nastąpiły dopływ duŜych
środków finansowych do gospodarstw rolnych, który w duŜym zakresie zostały wykorzystane
do współfinansowania inwestycji w gospodarstwach rolnych w ramach programu SPO
„Restrukturyzacja…” Warto zwrócić takŜe uwagę na kilka szczególnie waŜnych z punktu
widzenia rozwoju zrównowaŜonego, a takŜe poprawy konkurencyjności gospodarki (w tym
takŜe
obszarów
wiejskich)
działań
programu
SPO
„Wzrost
konkurencyjności
przedsiębiorstw”. Inwestycje o podobnych charakterze wspierane są takŜe za pośrednictwem
programu SPO ”Restrukturyzacja…”, a ich efekty wzajemnie się uzupełniają. Wydaje się, Ŝe
w obszarze rozwoju zrównowaŜonego niezwykle istotnym jest wsparcie udzielane podmiotom
gospodarczym w zakresie dostosowywania ich do wymogów ochrony środowiska. W
stosunku do potrzeb środki finansowe przeznaczone na tego typu inwestycje są znikome.
Jeszcze mniejsze środki przeznaczono na inwestycje o charakterze innowacyjnym czy
wspierające współpracę pomiędzy sferą badawczo-rozwojową a gospodarką. DuŜe koncerny
dysponują własnym zapleczem badawczo-labolatoryjnym, jednak w przypadku małych firm,
w których innowacyjność jest często motorem sukcesu gospodarczego, związek pomiędzy
83
konkurencyjnością a innowacyjnością jest bezpośredni. Wsparcie udzielane MSP na cele
inwestycyjne, w szczególności o charakterze innowacyjnym, a takŜe na badania i rozwój
powinno być priorytetem rozwoju gospodarczego regionów, tworzenie zaś korzystnych
warunków dla rozwoju firm nie powinno być celem programów operacyjnych, a celem
polityki makroekonomicznej, stabilności i przejrzystości przepisów, norm i uregulowań
prawnych. Pomiędzy programami NPR a programem SPO „Restrukturyzacja…” związek w
tych obszarach jest zbyt mały w stosunku do potrzeb.
Rozwój i wpływ instytucji otoczenia biznesu na realizację programu SPO
„Restrukturyzacja…” był w 2007 roku, podobnie jak w latach poprzednich niewielki.
Niewielki zainteresowanie przedsiębiorców tworzeniem tzw. inkubatorów przedsiębiorczości
czy centrów innowacji na obszarach wiejskich jest ogromne, choć niewystarczająco
uświadomione. Tym samym wpływ programów typu SPO „Konkurencyjność…” na
aktywizację gospodarczą i rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, a w
szczególności na rozwój działalności okołorolniczej był znikomy. Jedynie działalność
regionalnych biur ARiMR, czy nielicznych biur d/s wykorzystania funduszy UE
organizowanych przy samorządach lokalnych, miała praktyczny wpływ na sukces realizacji i
wykorzystania w 2007 roku środków programu SPO „Restrukturyzacja…”..
Obszarem, w którym interwencja Funduszy Strukturalnych miała jak dotąd
największy pozytywny rezultat była infrastruktura (przede wszystkim techniczna). Z punktu
widzenia przyrostu nowych obiektów i urządzeń w dziedzinie infrastruktury technicznej
osiągnięcia są dość duŜe. Dotyczy to m.in. podtrzymania dynamiki rozwoju infrastruktury,
zwłaszcza wodno – kanalizacyjnej. Wpływ znacznej skali inwestycji prośrodowiskowych
finansowanych z FS będzie obserwowany w przeciągu najbliŜszych lat, zwłaszcza poprzez
wzrost atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej gmin. Działania takie mają bezpośredni
związek z wykorzystaniem funduszy programu SPO „Restrukturyzacja…” przez rolników i
przedsiębiorców. Inwestycje tego typu ułatwiają bowiem dywersyfikację źródeł zarobkowania
w gospodarstwie rolnym poprzez m.in. rozwijanie działalności turystycznej, działalności
przechowalniczej czy przetwórczej czy innej działalności usługowo-produkcyjnej na
obszarach wiejskich.
Wśród innych działań, mających takŜe związek z gospodarczym rozwojem regionów
wiejskich wymienić naleŜy interwencje słuŜące wsparciu rozwoju zasobów ludzkich czy
wyrównywaniu szans edukacyjnych, podniesieniu jakości świadczeń zdrowotnych oraz
zwiększeniu dostępu do opieki zdrowotnej, uczestnictwa w kulturze i sporcie. Ich efekt
84
wydaje się jednak na razie bardzo niewielki. MoŜe to być spowodowane tym, Ŝe w sferze
usług edukacyjnych i opieki zdrowotnej obserwowane rezultaty interwencji mają charakter
jakościowy, nie poddający się ocenom statystycznym. Zmiany w sferze społecznej, w
szczególności w zakresie poziomu wykształcenia ludności, podobnie jak procesy
demograficzne mogą być analizowane w dłuŜszym horyzoncie czasowym. Krótkoterminowe
oddziaływanie w sferze społecznej ma przede wszystkim wymiar ekonomiczny i mentalny.
Zatem wpływ tego typu programów NPR na realizację i wykorzystanie funduszy programu
SPO „Restrukturyzacja…” w 2007 roku był znikomy.
6. Podsumowanie i wnioski
I. Począwszy od 2004 r. Polska naleŜy do najszybciej rozwijających się krajów Unii
Europejskiej. W 2007 roku rozwijała się ona w tempie najwyŜszym od dziesięciu lat.
Motorem wzrostu PKB w Polsce był popyt krajowy. Sprzyjały temu wysoka dynamika
realnych wynagrodzeń i dochodów gospodarstw domowych, napływ środków w wyniku
transferów zagranicznych oraz wysoki poziom optymizmu konsumentów, wynikający
m.in. z oczekiwanej dalszej poprawy na rynku pracy. Wysokie tempo rozwoju
gospodarczego oraz wzrost dochodów były czynnikami pozytywnie wpływającymi na
ocenę
koniunktury
gospodarczej
przez
beneficjentów
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”. Tym samym czynniki makroekonomiczne sprzyjały realizacji
programu.
II. Rolnictwo naleŜy do gałęzi najbardziej wraŜliwych na sytuację budŜetu państwa. W
2007 roku obciąŜenia budŜetu, obsługą długu publicznego oraz wysoki deficyt
ubezpieczeń ograniczały wzrost środków na restrukturyzację rolnictwa. Z drugiej strony
Państwo partycypowało jedynie w części wydatków związanych z tzw. dofinansowanie
krajowym do programu SPO „Restrukturyzacja…”. Środki na ten cel zostały
zagwarantowane w roku poprzednim. W tej sytuacji głównym czynnikiem
rozluźniającym niekorzystne ograniczenia dla rolnictwa był wzrost gospodarczy.
Dynamika rozwojowa warunkowała wzrost popytu na produkty rolne i wiejską siłę
roboczą. Szanse rozwojowe rolnictwa i związane z tym wysokie wykorzystanie w 2007
roku funduszy programu SPO „Restrukturyzacja…” naleŜy łączyć z wysoką dynamiką
rozwoju gospodarczego.
85
III. Polska gospodarka Ŝywnościowa jest beneficjentem integracji z UE. Rolnik korzysta
przede wszystkim ze Wspólnej Polityki Rolnej, a szczególnie z dopłat bezpośrednich.
Jest on takŜe – podobnie jak wieś i infrastruktura obszarów wiejskich – beneficjentem
funduszy strukturalnych. Dopływ do rolnictwa środków finansowych za pośrednictwem
WPR korzystnie wpływał na sytuację dochodową rolnictwa, a co za tym idzie skłonność
do
inwestowania,
równieŜ
z
wykorzystaniem
środków
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”
IV. Przemysł spoŜywczy, który pośrednio korzysta ze wsparcia w ramach WPR, a
bezpośrednio ze wsparcia w ramach SPO „Restrukturyzacja…”, jest przede wszystkim
beneficjentem poszerzenia rynków zbytu i korzysta z efektów przyspieszenia rozwoju
gospodarczego kraju. Największy wpływ na korzystanie przez przedsiębiorców z
środków programu SPO „Restrukturyzacja…” ma zatem rozwój rynków. ZagroŜenie dla
dalszego inwestowania stwarzają procesy integracji regionalnej i globalizacji gospodarki
światowej. NaleŜą do nich takŜe stale wzmacniająca się waluta krajowa w relacji nie
tylko do USD, lecz takŜe do euro, co powoduje zmniejszanie naszych przewag cenowokosztowych, spadek opłacalności eksportu oraz stały wzrost wartości opłaty pracy.
V. Skłonność rolników do inwestowania zaleŜy od ich sytuacji dochodowej, a takŜe
struktury gospodarstwa. Przystąpienie Polski do UE nie przyspieszyło znacząco
procesów przemian struktury agrarnej rolnictwa. Zmiany te mają charakter
pokoleniowy, zachodzą powoli, co nie oznacza, Ŝe nie zachodzi i nie pogłębia się proces
polaryzacji gospodarstw. Struktura agrarna miała jednak duŜy wpływ na realizację SPO
„Restrukturyzacja…”. Z pomocy inwestycyjnej korzystali bowiem głównie rolnicy
prowadzący gospodarstwa rolne o większej powierzchni i potencjale ekonomicznym.
VI. Tendencje rozwojowe polskiego rolnictwa w 2007 roku podobnie jak i w kilku ostatnich
latach nie uległy zasadniczym zmianom. Cechuje je powolny wzrost produkcji globalnej
średnio w tempie 0,8% rocznie, przy czym szybszy i bardziej stabilny jest rozwój
produkcji zwierzęcej. Sytuacja produkcyjno-podaŜowa w 2007 roku była jednak bardzo
zróŜnicowana w poszczególnych działach. Nie miało to jednak wpływu na realizację
SPO „Restrukturyzacja…”
VII. Czynnikami hamującymi przemiany agrarne jest stały wzrost cen ziemi oraz poprawa
sytuacji dochodowej rolników, osiągnięte głównie w wyniku stale rosnących dopłat
bezpośrednich. Dynamiczny wzrost dochodów w rolnictwie polskim w całym okresie
poakcesyjnym jest ściśle powiązany ze wsparciem publicznym. Wzrost dochodów w
rolnictwie stymulował do podejmowania inwestycji współfinansowanych ze środków
86
programu SPO „Restrukturyzacja…” przede wszystkim gospodarstwa towarowe. W
drobnych gospodarstwach, przewaŜających w strukturze rolnictwa polskiego, nie
następował zaś w 2007 r. zauwaŜalny na szeroką skalę proces odtwarzania majątku
produkcyjnego. Tendencjom wzrostu nakładów inwestycyjnych w gospodarstwach
duŜych sprzyjają środki finansowe programu SPO „Restrukturyzacja…”.
VIII. Znaczenie przemysłu spoŜywczego dla polskiej gospodarki jest większe niŜ wielu
krajach „starej” UE. Wartość obrotów tego sektora w Polsce wynosiła w 2007 około
13% wartości wytworzonego PKB, zaś struktura polskiego przemysłu spoŜywczego
zbliŜona jest do struktury tego sektora w Unii. W Polsce w strukturze produkcji ogółem
dominują (około 60%) sektory w których inwestycje wspierane są z SPO
„Restrukturyzacja…”. Tym samym struktura produkcji przemysłu spoŜywczego
determinowała główne kanały dopływu środków publicznych do sektora.
IX. Istotną cechą przetwórstwa rolno-spoŜywczego jest słaby związek jego rozwoju z
procesami zachodzącymi w sferze rolnictwa. Dynamika wzrostu produkcji rolnej była
kilkakrotnie mniejsza niŜ produkcji przemysłu spoŜywczego, co oznacza, Ŝe stałym
źródłem rozwoju tego sektora jest pogłębianie przetwórstwa Ŝywności. Słabe procesy
integracji poziomej pomiędzy przemysłem a rolnictwem nie miały wpływu na
wykorzystanie przez beneficjentów środków SPO „Restrukturyzacja…”.
X. Przetwórstwo spoŜywcze charakteryzuje się duŜym rozproszeniem i małym poziomem
koncentracji. Wynika to przede wszystkim z niŜszego poziomu rozwoju technicznego
tego działu i charakteru przedmiotu pracy, określanego przez zmienność przetwarzanych
produktów rolnictwa. W latach 2004-2007 w przemyśle spoŜywczym ujawniły się
jednak procesy koncentracji produkcji. Procesom tym sprzyja udzielane firmom
wsparcie publiczne, w tym takŜe w ramach SPO „Restrukturyzacja…” oraz zachodzące
procesy globalne. Zachodzące procesy koncentracji, szczególnie wśród firm małych i
średnich sprzyjały większej skłonności do inwestowania w nowe maszyny i urządzenia,
a tym samym i korzystania ze środków SPO „Restrukturyzacja…”. Proces ten nie był
jednak zjawiskiem powszechnym.
XI. Trwająca od momentu integracji Polski z UE dobra koniunktura na runku wewnętrznym
i rynkach zagranicznych spowodowały oŜywienie produkcyjne w przemyśle
spoŜywczym.
Wzrost
wartości
produkcji
i
eksportu
są
efektem
poprawy
konkurencyjności produkcji wywołanej m.in. wzrostem nakładów inwestycyjnych
przeznaczonych na modernizację potencjału produkcyjnego. Dobra koniunktura w
przemyśle jest głównym motorem napędowym inwestycji, a w 2007 roku była takŜe
87
głównym
powodem
ubiegania
się
przez
firmy
spoŜywcze
o
środki
SPO
„Restrukturyzacja…”.
XII. Ocena stanu ekonomiczno-finansowego przemysłu spoŜywczego w ostatnich latach
wskazuje, Ŝe nie występują większe zagroŜenia zarówno działalności operacyjnej, jak i
inwestycyjnej producentów Ŝywności, napojów i wyrobów tytoniowych. Dobra jest
sytuacja ekonomiczna większości branŜ, a stan finansowy bezpieczny. Tylko w
niektórych branŜach mała jest stabilność sytuacji ekonomiczno-finansowej. Sytuacja
taka sprzyja inwestycjom i korzystaniu ze środków publicznych programu SPO
„Restrukturyzacja…”
XIII. Nierolniczą
działalność
gospodarczą
prowadzoną
przez
mieszkańców
wsi
charakteryzowało przestrzenne zróŜnicowanie. Stosunkowo najwięcej takich podmiotów
było połoŜonych w województwach: mazowieckim oraz wielkopolskim, a najmniej na
obszarach województw: podlaskiego, lubuskiego oraz opolskiego i warmińsko
mazurskiego. Z punktu widzenia realizacji SPO, a zwłaszcza działania 2.4
najkorzystniejsza sytuacja występowała na terenach, gdzie lokalne firmy miały juŜ
pewną renomę i doświadczenie. Wywoływało to efekt mnoŜnikowy poprzez
naśladownictwo korzystnych wzorów. Jednocześnie w 2007 roku zaobserwowano
nieznaczne zwiększenie zainteresowania podejmowaniem nierolniczej działalności
gospodarczej w niektórych z rejonów, gdzie wcześniej taka tendencja była stosunkowo
słaba (województwo warmińsko-mazurskie), co sprzyjało zwiększeniu potencjalnych
beneficjentów SPO
XIV. Warunkiem funkcjonowania przedsiębiorstw, a zwłaszcza rozwoju małych firm, a takie
dominują na wsi, jest przede wszystkim ich kondycja finansowa. W Polsce
najpopularniejszym źródłem finansowania działalności, w tym inwestycji, są kapitały
własne, jednak rola kapitału zewnętrznego systematycznie rośnie. Jednym z czynników
oddziałujących na ten proces jest akcesja do UE, która umoŜliwiła dostęp do znacznych
środków z funduszy strukturalnych. Zainteresowanie korzystaniem z moŜliwości
dofinansowania inwestycji w ramach SPO wzrastało takŜe wraz z obserwowanym w
2007 roku umacnianiem się pozycji ekonomicznej działających firm. Motywowało to do
rozszerzania działalności gospodarczej, a korzystne prognozy ekonomiczne zmniejszały
poczucie ryzyka i sprzyjały decyzjom do ubiegania się o pozyskiwanie środków
zewnętrznych.
XV. Zmiany demograficzne, poza szczególnymi okolicznościami (kataklizmy, exodus),
zazwyczaj zachodzą ewolucyjnie i dopiero przy wieloletnich jednokierunkowych
88
trendach mogą stanowić istotny czynnik silnie oddziałujący na lokalny rozwój. Nie
zmienia to faktu, Ŝe cechy demograficzne wiejskiej populacji, a zwłaszcza terytorialne
odmienności w tym zakresie, stymulują bądź opóźniają procesy rozwojowe i w
konsekwencji przyczyniają się do narastania nierówności społeczno-ekonomicznych
pomiędzy obszarami wiejskimi z poszczególnych regionów kraju. W 2007 roku nie
odnotowano statystycznie istotnych zmian w strukturze demograficznej ludności
wiejskiej, co oznacza, Ŝe w tej płaszczyźnie nie pojawiły się nowe czynniki oddziałujące
na realizację SPO „Restrukturyzacja…”.
XVI. Cechy społeczno-demograficzne mieszkańców wsi stanowią potencjał, który powinien
sprzyjać rozwojowi obszarów wiejskich. Równocześnie, w 2007 roku, niezmiennie
uwarunkowania lokalne, a przede wszystkim specyfika i poziom ogólnego rozwoju
gospodarczego, renta połoŜenia i struktura agrarna w decydującym stopniu
oddziaływały na postawy i ukierunkowanie aktywności ekonomicznej ludności
wiejskiej, w tym równieŜ wpływały na dobór i skalę korzystania z poszczególnych
dostępnych w ramach SPO działań wspierających rolnictwo i obszary wiejskie.
XVII. O poziomie Ŝycia ludności coraz silniej decydują dochody gospodarstw domowych,
które uzaleŜnione są od tempa rozwoju gospodarczego i zróŜnicowanej aktywności
ekonomicznej ludności. Zestawienie województw według syntetycznego wskaźnika
poziomu Ŝycia ludności wskazuje, Ŝe obok bezpośrednich czynników, istotną rolę
odgrywają takŜe przekształcenia zachodzące w obrębie wiejskich struktur. Ich
postępująca racjonalizacja wywiera korzystny wpływ na poprawę warunków bytowych
ludności, co przekłada się na zwiększenie popytu na dobra i usługi, a to z kolei sprzyja
rozwojowi lokalnej przedsiębiorczości. W tym sensie obserwowana w 2007 roku
poprawa sytuacji ekonomicznej mieszkańców wsi oddziaływała pośrednio na lokalne
uaktywnienie w poszukiwaniu dodatkowych źródeł wspierania inwestycji, w tym
korzystania
z
projektów
wspierania
wsi
i
rolnictwa
w
ramach
SPO
„Restrukturyzacja…”.
XVIII. Rozwój i wpływ instytucji otoczenia biznesu na realizację programu SPO
„Restrukturyzacja…” był w 2007 roku, podobnie jak w latach poprzednich niewielki.
Niewielki
zainteresowanie
przedsiębiorców
tworzeniem
tzw.
inkubatorów
przedsiębiorczości czy centrów innowacji na obszarach wiejskich jest ogromne, choć
niewystarczająco uświadomione.
XIX. Pomiędzy wdraŜanymi programami NPR w krótkim okresie nie zachodzą bezpośrednio
silne związki przyczynowo-skutkowe. Występuje jednak pomiędzy nimi swoisty efekt
89
synergii i wzajemnego przenikania się rezultatów programów strukturalnych i polityki
wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, obserwowany jednak silniej dopiero po upływie
dłuŜszego czasu. Dotyczy to m.in. rozwoju infrastruktury i rozwoju przedsiębiorczości
na obszarach wiejskich, czy teŜ poprawy stany środowiska naturalnego i rozwoju
działalności turystycznej. Rozwój infrastruktury na terenach wiejskich miał zatem
potencjalnie pozytywny wpływ na wzrost atrakcyjności tych terenów. Odnosząc ten
potencjalny wpływ do liczby zrealizowanych w tym zakresie przez rolników inwestycji
za pośrednictwem SPO „Restrukturyzacja…” moŜemy stwierdzić, Ŝe efekt ten był
minimalny.
XX. W okresie maj 2004 – grudzień 2007 roku nastąpiło istotne zwiększenie stopy
subwencjonowania wsi, rolnictwa i całej gospodarki Ŝywnościowej. Łączne transfery
środków publicznych (unijnych i krajowych) do tej części naszej gospodarki po wejściu
do UE przekroczyły 62 mld zł, w tym w 2007 roku 14,3 mld zł (większość płatności
bezpośrednich oraz ONW za rok 2007 zostanie wypłacona dopiero w połowie 2008
roku). Dopływ tych środków finansowych przyspieszył procesy polaryzacji gospodarstw
rolnych. Tym samym fundusze te przyczyniły się takŜe do naturalnego podziału
beneficjentów programu SPO „Restrukturyzacja…” na tych którzy dysponują wolnymi
środkami na inwestycję i drugą, znacznie większą grupę tzw. „gospodarstw socjalnych”.
XXI. Sytuacja makroekonomiczna w 2007 roku sprzyjała duŜemu zainteresowaniu
wszystkich
grup
beneficjentów
wykorzystywaniem
środków
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”. W roku tym umocniły się pozytywne tendencje obserwowane w
roku 2006. Produkt krajowy brutto (PKB) zwiększył się w skali nie notowanej od 1997
roku. We wszystkich głównych sektorach gospodarki (przemyśle, budownictwie,
transporcie czy handlu detalicznym) obserwowano wysoką aktywność gospodarczą,
towarzyszyła temu dalsza poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw, nastąpiło dalsze
przyspieszenie wysokiej dynamiki inwestowania. Nadal, szybciej niŜ przed rokiem,
rosło zatrudnienie i malała stopa bezrobocia, czemu towarzyszył znaczący realny wzrost
wynagrodzeń, a w rezultacie i dochodów ludności. Spowodowało to przyspieszenie
dynamiki spoŜycia. Stabilna była dynamika podaŜy pieniądza, w wyniku szybszego
wzrostu dochodów niŜ wydatków deficyt budŜetu państwa był relatywnie niski.
XXII. ZagroŜeniem dla realizacji inwestycji były pojawiające się w gospodarce napięcia.
Coraz szybciej rosła inflacja, co skłoniło Radę Polityki PienięŜnej do zacieśnienia
polityki monetarnej. Wynagrodzenia zaczęły rosnąć szybciej od wydajności pracy.
OŜywienie popytu krajowego wywołało dalszy wzrost zapotrzebowania na import, który
90
rósł szybciej od eksportu, co spowodowało pogłębienie deficytu w obrotach
towarowych, przyczyniając się do dalszego wzrostu nierównowagi zewnętrznej.
Generalnie jednak opisane uwarunkowania makroekonomiczne nie spowodowały
zahamowania, wśród beneficjentów programu SPO „Restrukturyzacja…” procesów
inwestycyjnych.
XXIII. Utrzymująca się w Polsce relatywnie wysoka elastyczność dochodowa popytu na
Ŝywność, przewidywany dalszy wzrost zamoŜności społeczeństwa i ograniczanie sfery
ubóstwa pozwalają zakładać, Ŝe realizowane w sektorze Ŝywnościowym inwestycje są
celowe. Przy realistycznym załoŜeniu utrzymania obecnej ścieŜki wzrostu PKB wzrost
podaŜy Ŝywności w wyniku ich realizacji nie powinien spotkać się z barierą popytu przy
załoŜeniu utrzymania dotychczasowej struktury i poziomu innych czynników
kształtujących popyt na Ŝywność. Tym samym stwarza to przesłanki dla kontynuowania
procesów inwestycyjnych przez beneficjentów programu SPO „Restrukturyzacja…”.
XXIV. W latach 2004-2006 efekty oddziaływania funduszy UE na gospodarkę były jeszcze
nieznaczne, co wynika z ograniczonego zaangaŜowania środków finansowych w tym
okresie. Zwiększenie tego wpływu moŜna było zaobserwować w roku 2007. Ocenia się,
Ŝe w 2007 r. poziom PKB był wyŜszy od 0,9% do 3,3% (w zaleŜności od przyjętego do
badań modelu ekonometrycznego) w stosunku do poziomu braku interwencji w ramach
NPR. Środki dostępne z ramach programów operacyjnych przyczyniły się w latach
2004-2007 do poprawy podstawowych kategorii makroekonomicznych związanych z
realizacją priorytetów Strategii Lizbońskiej (wzrost gospodarczy, zatrudnienie, stopa
inwestycji) w kilku lub kilkunastu procentach. Przyspieszenie tempa wzrostu
gospodarczego w wyniku realizacji polityki strukturalnej, polityki regionalnej i polityki
spójności
wpływało
takŜe
pozytywnie
na
realizację
programu
SPO
„Restrukturyzacja…”
XXV.
Z przeprowadzonych badań wykorzystania środków w ramach NPR wynika, Ŝe
relatywnie więcej środków pozyskują regiony bogatsze niŜ biedniejsze. Kontynuacja
tego zjawiska moŜe oznaczać zwiększanie zróŜnicowania poziomu rozwoju między
regionami. Regionalna polaryzacja gospodarki ma takŜe wpływ na realizację programu
SPO „Restrukturyzacja…”. Z danych ARiMR wynika, Ŝe więcej projektów i o większej
wartości realizowane jest w regionach bogatszych, w których gospodarstwa są większe i
samorządy bogatsze.
91