dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych kresach północno

INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK
ZOFIA SAWANIEWSKA-MOCHOWA
ANNA ZIELIŃSKA
DZIEDZICTWO KULTURY SZLACHECKIEJ
NA BYŁYCH KRESACH
PÓŁNOCNO-WSCHODNICH
RZECZYPOSPOLITEJ
GINĄCA CZĘŚĆ KULTURY EUROPEJSKIEJ
Warszawa 2007
SPIS TREŚCI
Słowo od Autorek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Rozdział wstępny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.1. Szlachta litewska jako przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Kresy i pogranicze — pojęcia polisemiczne . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.1. Pojęcie Kresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2.2. Pojęcie pogranicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3. Charakterystyka pogranicza słowiańsko-bałtyckiego . . . . . . . . . .
1.3.1. Języki na pograniczu słowiańsko-bałtyckim . . . . . . . . . . . .
1.3.2. Badania nad sytuacją socjolingwistyczną przed II wojną światową
1.3.3. Lokalizacja wybranych skupisk szlacheckich na pograniczu . . .
1.4. Charakterystyka materiału i podejście metodologiczne . . . . . . . . .
1.4.1. Typy źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Korpus listów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Teksty mówione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Wspomnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.2. Uwagi o metodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Co wiemy o szlachcie litewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5.1. Pochodzenie i rozmieszczenie szlachty litewskiej, jej struktura
w ujęciach historiograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5.2. Językowy i kulturowy obraz szlachty litewskiej w tekstach literackich i dotychczasowe próby jego ujęcia z perspektywy lingwistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5.3. Związki szlacheckie na Litwie i Białorusi . . . . . . . . . . . . .
13
17
17
19
21
21
22
24
24
25
25
29
29
29
32
32
36
40
2. Charakterystyka ośrodków szlacheckich . . . . . . . . . . . . . . 48
2.1. Ośrodek grodzieński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Ośrodek kowieńsko-żmudzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.1. Podziały terytorialne — zasięg Żmudzi i Laudy . . . . . . .
– Kryterium historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Kryterium językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Kryterium świadomościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2.2. Historia i rozmieszczenie szlachty w krainach etnograficznych
– Żmudź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Lauda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
49
57
57
58
61
62
63
63
75
3. Dziedzictwo kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1. Podstawowe pojęcia zastosowane w pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.2. Tożsamość wspólnoty szlacheckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.2.1. Mity o pochodzeniu szlachty i historia wyobrażona . . . . . . . 90
8
Spis treści
3.2.2. Geografia wyobrażona . . . . . .
3.2.3. Mit krwi i kultura wyobrażona .
3.3. Dziedzictwo postaw i pamięci . . . . .
3.3.1. Dziedzictwo postaw — narracje
– Polskość . . . . . . . . . . . . .
– Religijność . . . . . . . . . . . .
– Szlachetność . . . . . . . . . . .
3.3.2. Dziedzictwo pamięci — obrazy .
– Opis rodzin . . . . . . . . . . .
Rodzina Sawickich . . . . . .
Rodzina Romanowskich . . .
Rodzina Römerów . . . . . .
– Sfera życia społecznego . . . . .
Obraz rodziny . . . . . . . .
Obraz wspólnoty szlacheckiej
Obraz dezintegracji . . . . . .
– Sfera codzienności . . . . . . . .
Obraz gospodarowania . . . .
Obraz poziomu życia . . . . .
Obraz domu . . . . . . . . . .
Obraz sadów i ogrodów . . .
Obraz dbałości o zdrowie . .
Obraz mody . . . . . . . . .
– Sfera duchowości . . . . . . . .
Obraz pobożności . . . . . .
Obraz edukacji . . . . . . . .
– Szlachecka symbolika . . . . . .
Dom . . . . . . . . . . . . . .
Ogród . . . . . . . . . . . . .
Drzewo . . . . . . . . . . . .
Rękawiczki i kapelusze . . . .
Książka . . . . . . . . . . . .
Koń . . . . . . . . . . . . . .
Pamiątki . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
101
104
109
112
113
121
121
124
124
124
126
126
132
132
144
149
155
155
158
163
168
172
176
178
178
182
189
189
190
191
192
192
192
193
4. Dziedzictwo języka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
4.1. Między tradycją a innowacyjnością. Etykieta językowa w korespondencji szlachty litewskiej (XIX–XX w.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.1. Analiza formuł grzecznościowych w listach (XIX i 1. połowa
XX w.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Listy oficjalne relacjonujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Listy prywatne relacjonujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Listy illokutywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
197
197
200
212
Spis treści
4.1.2. Formy grzecznościowe w listach współczesnych (tradycja i przemiany) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.3. Podstawowe elementy modelu grzeczności, stosowanego w epistolografii szlachty litewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Status polszczyzny szlacheckiej na terenie Litwy i Białorusi . . . . . .
4.3. Wybór cech uznawanych w literaturze przedmiotu za charakterystyczne dla socjolektu szlachty litewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Socjolekt szlachecki w korespondencji szlachty litewskiej (XIX–XX w.)
4.4.1. Analiza językowa listów XIX-wiecznych . . . . . . . . . . . . . .
– Listy anonimowej autorki z Grodzieńszczyzny . . . . . . . . . .
– List anonimowej autorki z obszaru kowieńsko-żmudzkiego . . . .
– Listy rodziny Sawickich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grafia i zjawiska z pogranicza pisowni i wymowy . . . . . . .
Zjawiska fonetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zjawiska z pogranicza fonetyki i fleksji . . . . . . . . . . . . .
Wybrane tendencje słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane cechy składniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.2. Analiza językowa listów XX-wiecznych . . . . . . . . . . . . . .
– Listy rodziny Romanowskich jako świadectwo języka drobnej
szlachty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Między grafią a wymową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zjawiska fonetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy fleksyjne i zmorfologizowane zjawiska fonetyczne . . .
Wybrane tendencje słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane tendencje składniowe . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
– Listy rodziny Römerów jako odzwierciedlenie polszczyzny szlachty zamożnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Między grafią a wymową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy fonetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy fleksyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane tendencje słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane cechy składniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Cechy socjolektu szlacheckiego zachowane w języku mówionym i tekstach folklorystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5.1. Ośrodek grodzieński (na podłożu białoruskim) . . . . . . . . . .
Cechy fonetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy fleksyjne i zmorfologizowane zjawiska fonetyczne . . .
Wybrane cechy słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane cechy składniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5.2. Ośrodek żmudzki (na podłożu litewskim) . . . . . . . . . . . . .
Cechy fonetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
214
215
215
218
222
223
223
228
231
231
238
243
245
246
247
254
254
255
261
265
267
268
269
269
270
271
272
273
274
275
280
280
280
283
286
288
290
296
299
10
Spis treści
Cechy fleksyjne i zmorfologizowane zjawiska fonetyczne . . .
Wybrane tendencje słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybrane cechy składniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.6. Zestawienie cech socjolektalnych kontynuowanych w wariancie szlacheckim w obu ośrodkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
302
303
305
306
311
5. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Aneks (wywiady) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Wykaz nazw miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Streszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Archiwum fotograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415