Ryzyko w systemie pďatniczym

Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 2 (42): 111 – 123
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
Nadesïany: 06.05.13 | Zaakceptowany do druku: 16.05.13
Jakub Górka*
ZarzÈdzanie ryzykiem systemu pïatniczego wymaga skutecznego nadzoru. W Polsce peïniony jest on
przez Narodowy Bank Polski i KomisjÚ Nadzoru Finansowego. StabilnoĂÊ finansowa kraju zaleĝy m.in.
od sprawnie i bezpiecznie wykonywanych rozliczeñ pieniÚĝnych. Systematycznie roĂnie poziom obrotów
w systemach pïatnoĂci.
Jednym z celów artykuïu jest okreĂlenie, w relacji do rocznego PKB, wartoĂci strumienia pieniÈdza,
który w 2012 r. byï przedmiotem transferu w systemach pïatnoĂci uznanych w Polsce za systemowo
waĝne (SORBNET i ELIXIR). Analizowane sÈ równieĝ inne systemy pïatnoĂci, w tym kartowe, które z roku
na rok przetwarzajÈ coraz wiÚkszÈ liczbÚ i wartoĂÊ transakcji. Poruszono wÈtek zarzÈdzania pïynnoĂciÈ
przez polskie banki z punktu widzenia efektywnoĂci rozrachunku w pieniÈdzu banku centralnego. Ryzyka
wystÚpujÈce w systemie pïatniczym sÈ ze sobÈ silnie skorelowane. Waĝne zarówno z punktu widzenia
nadzorców, jak i samych dostawców usïug pïatniczych jest zwracanie uwagi na wzajemne zaleĝnoĂci
pomiÚdzy róĝnymi rodzajami ryzyka i Ăwiadome kontrolowanie ich poziomu.
Sïowa kluczowe: ryzyko, system pïatniczy.
Risk in the payment system
Submitted: 06.05.13 | Accepted: 16.05.13
Risk management in the payment system requires effective oversight and supervision functions, which in
Poland are performed by the National Bank of Poland and the Financial Services Authority respectively. The
country’s financial stability depends on smooth execution of payments, the level of which steadily grows.
One of the aims of the article is to measure in relation to the 2012 annual Poland’s GDP the value
of money flows, which was transferred in systemically important payment systems in Poland (SORBNET
and ELIXIR). Other payment systems, including card payment systems, which from one year to another
process bigger number and value of transactions, were also subject to analysis. A further issue addressed
is the liquidity management of Polish banks evaluated from the perspective of settlement efficiency in the
central bank’s money. The risks in the payment system are highly correlated. Important from both – the
viewpoint of supervisors and the payment service providers is to pay attention to the interdependence
of risks and the aware control of their level.
Keywords: risk, payment system.
JEL: E42, E58, G28
*
Jakub Górka – dr., Zakïad BankowoĂci i Rynków PieniÚĝnych, Katedra Systemów Finansowych
Gospodarki, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678
Warszawa, e-mail: [email protected].
Jakub Górka
1. Wprowadzenie
Artykuï skïada siÚ z dwóch czÚĂci. W pierwszej omówiono wpïyw systemu
pïatniczego i systemów pïatnoĂci na stabilnoĂÊ finansowÈ kraju. Wb drugiej
czÚĂci zdefiniowano rodzaje ryzyka towarzyszÈce rozliczeniom w systemach
pïatnoĂci – pïynnoĂci, kredytowe, operacyjne, prawne i systemowe – a nastÚpnie wskazano na wzajemne zaleĝnoĂci miÚdzy nimi. Wb obu czÚĂciach artykuïu wyeksponowano rolÚ nadzoru peïnionego przez Narodowy Bank Polski
ib KomisjÚ Nadzoru Finansowego, okreĂlajÈc róĝnice w celach, funkcjach
ibkompetencjach obu nadzorców. Relatywnie szeroko omawiane sÈ systemy
pïatnoĂci funkcjonujÈce wb Polsce oraz ich otoczenie prawne.
2. Wpïyw systemu pïatniczego i systemów pïatnoĂci
na stabilnoĂÊ finansowÈ kraju
Zgodnie z ogólnie przyjÚtÈ definicjÈ Banku Rozrachunków MiÚdzynarodowych (BIS) system pïatniczy to grupa instrumentów pïatniczych, zestaw
procedur bankowych oraz systemów miÚdzybankowego transferu funduszy,
które sÈ wykorzystywane do zapewnienia obiegu pieniÈdza na danym obszarze geograficznym, zazwyczaj jednego kraju (NBP, 2004a, S. 5).
System pïatniczy skïada siÚ z:
– instrumentów pïatniczych umoĝliwiajÈcych dokonywanie transakcji
(instrumentami takimi sÈ: banknoty i monety oraz bezgotówkowe formy
rozliczeñ pieniÚĝnych, w tym m.in. polecenie przelewu, karty pïatnicze,
czek rozrachunkowy, polecenie zapïaty),
– systemów pïatnoĂci, które umoĝliwiajÈ rozliczanie transakcji dokonanych
za pomocÈ wymienionych instrumentów pïatniczych.
Bezpieczeñstwo systemu pïatniczego jest warunkiem zachowania stabilnoĂci caïego systemu finansowego. Dlatego czÚsto porównuje siÚ system pïatniczy do krwiobiegu gospodarki. Znaczenie systemu pïatniczego roĂnie równieĝ
z powodu dynamicznego wzrostu liczby i wartoĂci transakcji finansowych,
które przekïadajÈ siÚ na poziom obrotów w systemach pïatnoĂci (Szczepañska, 2007, s. 65). Za utrzymanie stabilnoĂci finansowej odpowiadajÈ: bank
centralny, instytucje nadzoru finansowego, system gwarantowania depozytów
oraz rzÈd (Sotomska-Krzysztofik ib Szczepañska, 2006; Zaleska, KoleĂnik
ib Obal, 2007). Niezaleĝnie od roli regulatorów i instytucji wzmacniajÈcych
bezpieczeñstwo Ărodków pieniÚĝnych (np. Bankowy Fundusz Gwarancyjny)
sami dostawcy usïug pïatniczych, w tym banki, peïniÈ waĝnÈ funkcjÚ w budowie zaufania do systemu pïatniczego. Ponadto w transferze Ărodków istotna
jest caïa infrastruktura techniczna oraz powiÈzania pomiÚdzy uczestnikami
systemu (Senderowicz, 2003).
Zakïócenia w funkcjonowaniu systemu pïatniczego mogÈ spowodowaÊ
problemy zwiÈzane z pïynnoĂciÈ u poszczególnych uczestników rozliczeñ ibna
zasadzie domina wywoïaÊ zaburzenia w systemie finansowym jednego kraju,
112
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
a nawet w skrajnie niesprzyjajÈcych okolicznoĂciach rozlaÊ siÚ na inne kraje,
dajÈc poczÈtek miÚdzynarodowemu kryzysowi finansowemu. Systemy pïatnicze porównuje siÚ do systemu naczyñ poïÈczonych, w którym zaburzenia
zb jednego rynku mogÈ przenosiÊ siÚ za poĂrednictwem instytucji finansowych na inne rynki (Harasim, 2011, s. 15). Problematyka bezpieczeñstwa
finansowego kraju i problematyka funkcjonowania systemu pïatniczego sÈ ze
sobÈ nierozerwalnie zwiÈzane (Borcuch, 2009, s. 120). SieÊ bezpieczeñstwa
finansowego tworzy siatka powiÈzañ instytucjonalno-organizacyjnych, która
– gdy dziaïa prawidïowo – pozwala zapobiec wystÈpieniu zaburzeñ systemu
rozliczeñ i poĂrednictwa finansowego (Solarz, 2005, s. 90).
System
płatności
System
płatności
System
płatności
System
płatności
System
płatności
System
płatności
transgranicznych
Krajowy
system płatniczy
System
płatności
System
płatności
Krajowy
system płatniczy
System
płatności
Krajowy
system płatniczy
System
płatności
Rys. 1. System pïatniczy i systemy pïatnoĂci. ½ródïo: NBP. (2003). Rynek kart pïatniczych
w Polsce. Warszawa: NBP, s. 5.
Architektura systemu pïatniczego w kaĝdym kraju moĝe byÊ inna. Na
krajowy system pïatniczy nie skïada siÚ jeden powszechny i uniwersalny
mechanizm dokonywania pïatnoĂci, obsïugujÈcy transakcje kaĝdego rodzaju
– zarówno pïatnoĂci hurtowe (wysokokwotowe), jak i detaliczne (niskokwotowe). W wiÚkszoĂci krajów dziaïa wiÚcej takich mechanizmów, wyodrÚbnionych w sposób instytucjonalny i prawny. Mechanizmy te nazywane sÈ
systemami pïatnoĂci. Przez pojÚcie systemu pïatnoĂci rozumie siÚ zatem
system rozliczajÈcy w okreĂlony sposób transakcje danego rodzaju, np. system rozliczeñ transakcji detalicznych lub system rozliczeñ transakcji kartami
pïatniczymi (NBP, 2003, s. 5). System pïatniczy skïada siÚ czÚsto z wielu
systemów pïatnoĂci (porównaj rysunek 1). Rozróĝnienie pomiÚdzy pojÚciami
„system pïatniczy” a „system pïatnoĂci” jest sïusznie zalecane przez polski
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
113
Jakub Górka
bank centralny. W jÚzyku angielskim istnieje jedno sïowo – payment system,
które mieĂci w sobie oba wymienione znaczenia, jednak w jÚzyku polskim
warto dokonywaÊ dystynkcji.
System pïatnoĂci od strony prawnej zdefiniowany jest w dwóch ustawach
– Ustawie o usïugach pïatniczych z dnia 19 sierpnia 2011 r. (uup) oraz
wbUstawie o ostatecznoĂci rozrachunku w systemach pïatnoĂci i systemach
rozrachunku papierów wartoĂciowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami z dnia 24 sierpnia 2001 r. (uor). W ustawie o usïugach pïatniczych
(art. 2, pkt 27) oznacza on system transferu Ărodków pieniÚĝnych oparty
na formalnych i znormalizowanych reguïach i wspólnych zasadach dotyczÈcych przetwarzania, rozliczeñ lub rozrachunku transakcji pïatniczych.
W ustawie o ostatecznoĂci rozrachunku (art. 1, ust. 1) system pïatnoĂci to
podlegajÈce prawu polskiemu prawne powiÈzania pomiÚdzy co najmniej
trzema instytucjami, z których co najmniej jedna jest bankiem centralnym,
bankiem komercyjnym (lub szerzej instytucjÈ kredytowÈ), firmÈ inwestycyjnÈ
lub organem wïadzy publicznej, w ramach których to powiÈzañ obowiÈzujÈ
wspólne dla tych uczestników zasady przeprowadzania rozliczeñ lub realizacji
ich zleceñ rozrachunku.
System pïatnoĂci pozwala na rozliczenie transakcji róĝnymi instrumentami pïatniczymi. SÈ nimi: gotówka, karta pïatnicza (debetowa, kredytowa,
przedpïacona), polecenie przelewu, polecenie zapïaty i pieniÈdz elektroniczny. Zgodnie z definicjÈ prawnÈ (uup, art. 2, pkt 10) mianem instrumentu
pïatniczego okreĂla siÚ zindywidualizowane urzÈdzenie lub uzgodniony przez
uĝytkownika i dostawcÚ zbiór procedur, wykorzystywane do zïoĝenia zlecenia pïatniczego. Przez zlecenie pïatnicze (uup, art. 2, pkt 36) rozumie siÚ
oĂwiadczenie pïatnika lub odbiorcy skierowane do jego dostawcy, zawierajÈce polecenie wykonania transakcji pïatniczej. Z kolei transakcja pïatnicza
zostaïa zdefiniowana w ustawie o usïugach pïatniczych jako zainicjowana
przez pïatnika lub odbiorcÚ wpïata, transfer lub wypïata Ărodków pieniÚĝnych (uup, art. 2, pkt 29).
Oprócz systemów pïatnoĂci, w których przedmiotem transferu sÈ Ărodki
pieniÚĝne przekazywane zazwyczaj za jakiegoĂ rodzaju usïugÚ lub towar
nabyty na rynku realnym, istniejÈ równieĝ systemy rozrachunku papierów
wartoĂciowych, w których nastÚpuje zamiana pïynnoĂci na instrument finansowy. W systemach tych powszechnÈ zasadÈ jest delivery versus payment,
abwiÚc dostawa papieru wartoĂciowego uwarunkowana równoczesnym dokonaniem pïatnoĂci, czyli przekazaniem Ărodków pieniÚĝnych.
NBP prowadzi Rejestr Papierów WartoĂciowych (RPW), który jest obsïugiwany przez dwa systemy operacyjne – system SKARBNET (dla bonów
skarbowych) i SEBOP (dla bonów pieniÚĝnych). Te systemy sÈ kanaïem
technicznym transmisji impulsów pieniÚĝnych, sïuĝÈc w ramach operacji
otwartego rynku realizacji polityki pieniÚĝnej i wpïywajÈc bezpoĂrednio na
stabilnoĂÊ monetarno-finansowÈ kraju. RPW rzÈdzi siÚ procedurÈ rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym (Real Time Gross Settlement, RTGS).
114
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
Kupno i sprzedaĝ bonów skarbowych i pieniÚĝnych odbywa siÚ w pieniÈdzu banku centralnego, utrzymywanym na rachunkach bieĝÈcych banków
komercyjnych prowadzonych przez Departament Systemu Pïatniczego NBP.
Z kolei Krajowy Depozyt Papierów WartoĂciowych (KDPW) prowadzi
tzw. kdpw_stream, czyli system depozytowo-rozliczeniowy w zakresie obrotu
instrumentami finansowymi rynku regulowanego, a takĝe alternatywnego
systemu obrotu. KDPW zapewnia zarówno rozrachunek wielosesyjny, jak
i RTGS.
Transakcje we wszystkich systemach rozrachunku papierów wartoĂciowych rozliczane sÈ w papierach wartoĂciowych i Ărodkach pieniÚĝnych.
Rozrachunek pieniÚĝny odbywa siÚ w prowadzonych przez NBP systemach
wysokokwotowych (RTGS): SORBNET i TARGET2-NBP, który w styczniu
2012 r. zastÈpiï SORBNET-EURO. Potencjalne nieprawidïowoĂci w funkcjonowaniu systemów rozrachunku papierów wartoĂciowych mogÈ wpïynÈÊ
destabilizujÈco na dziaïanie systemu SORBNET, który jest rdzeniem caïego
systemu pïatniczego w Polsce.
System SORBNET (System Obsïugi Rachunków Bankowych), a od
czerwca 2013 r. jego nastÚpca SORBNET 2 umoĝliwia przetwarzanie zleceñ w zïotych pojedynczo, w drodze odrÚbnej realizacji kaĝdego zlecenia
pïatniczego (rozrachunek brutto), czyli bez wzajemnej kompensaty zleceñ
(rozrachunek netto) i w czasie rzeczywistym (na bieĝÈco w ciÈgu dnia operacyjnego niezwïocznie po zïoĝeniu zlecenia, a nie w sesjach). W ramach
SORBNET-u przetwarzane sÈ zlecenia miÚdzybankowe, klientów niebankowych (za poĂrednictwem banku prowadzÈcego rachunek rozliczeniowy),
NBP, Krajowej Izby Rozliczeniowej (KIR) i KDPW.
Znaczenie systemu pïatniczego w utrzymaniu stabilnoĂci finansowej
wyraĝa siÚ w koniecznoĂci staïego nadzoru peïnionego nad systemami pïatnoĂci przez banki centralne i inne upowaĝnione organy wïadzy pañstwowej.
Przy ocenie sprawnoĂci i bezpieczeñstwa systemów pïatnoĂci wykorzystywanymi przez NBP ěródïami standardów miÚdzynarodowych sÈ gïównie dwa
dokumenty (NBP, 2003, s. 13):
1. Raport Komitetu ds. Systemów PïatnoĂci i Systemów Rozrachunku przy
Banku Rozrachunków MiÚdzynarodowych z 2001 r. pt. „Podstawowe
zasady dla systemowo waĝnych systemów pïatnoĂci” (Core Principles for
Systemically Important Payment Systems.). Raport, bÚdÈcy rozszerzeniem
zaleceñ Lamfalussiego z lat 90., zawiera dziesiÚÊ podstawowych zasad,
które powinny byÊ speïnione przez systemy pïatnoĂci uznane przez krajowy bank centralny za systemowo waĝne, a takĝe cztery zasady dotyczÈce
odpowiedzialnoĂci i zadañ banków centralnych w odniesieniu do takich
systemów.
2. Raport Europejskiego Banku Centralnego z 2003 r. pt. „Standardy nadzoru nad detalicznymi systemami pïatnoĂci w euro” (Oversight Standards
for Euro Retail Payment Systems). Wprowadza on m.in. podziaï detalicznych systemów pïatnoĂci w euro na systemowo waĝne (Systemically
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
115
Jakub Górka
Important Payment Systems, SIPS), waĝne (Prominent Importance Payment Systems, PIPS) oraz pozostaïe, w przypadku których szczegóïowe
wymagania moĝe okreĂliÊ krajowy bank centralny.
W Polsce pod nadzorem NBP funkcjonujÈ nastÚpujÈce systemy pïatnoĂci:
– systemy pïatnoĂci wysokokwotowych: SORBNET, TARGET2-NBP;
– systemy pïatnoĂci detalicznych: ELIXIR, Euro ELIXIR, Express ELIXIR,
BlueCash;
– systemy pïatnoĂci kartowych: Krajowy System Rozliczeñ, EasyPay (pïatnoĂci kartowe) i SIM EasyPay (pïatnoĂci mobilne).
Systemowo waĝnymi systemami pïatnoĂci nie sÈ tylko systemy wysokokwotowe, lecz równieĝ za taki zostaï uznany system pïatnoĂci detalicznych
ELIXIR, prowadzony przez KrajowÈ IzbÚ RozliczeniowÈ (dziaïajÈcÈ od
1991b r., obecnie, zgodnie z art. 67 prawa bankowego z 1997 r., jej udziaïowcami sÈ polskie banki).
System
SORBNET
ELIXIR
WartoĂÊ zleceñ
¥rednie dzienne
obroty
¥rednia kwota
zlecenia
3 mln
67,7 bln zï
269 mld zï
22,9 mln zï
1462 mln
3,7 bln zï
15 mln zï
2,5 tys. zï
Liczba zleceñ
Tab. 1. Statystyki porównawcze systemów pïatnoĂci SORBNET i ELIXIR (za 2012 r.). ½ródïo:
opracowanie wïasne na podstawie NBP. (2013). Ocena funkcjonowania systemu pïatniczego
w II póïroczu 2012 r. Warszawa: NBP.
Detaliczny charakter systemu pïatnoĂci ELIXIR odzwierciedla liczba
zleceñ (prawie 1,5 mld w caïym 2012 r., z czego zdecydowana wiÚkszoĂÊ
wbtrybie uznaniowym, a tylko 1,5% w trybie obciÈĝeniowym) i Ărednia kwota
zlecenia (2,5 tys. zï). Zleceñ w systemie SORBNET w ciÈgu 2012b r. byïo
obwiele mniej (3 mln), jednak przeciÚtnie kaĝde na kwotÚ prawie 23 mlnbzï.
WartoĂÊ zleceñ w 2012 r. w systemie SORBNET przekroczyïa ponad 42 razy
roczne PKB naszego kraju, natomiast wartoĂÊ zleceñ w systemie ELIXIR
– ponad 2,3 razy. Te wyliczenia pokazujÈ skalÚ transferów pieniÈdza, które
majÈ miejsce przez systemy pïatnoĂci SORBNET (online brutto) ib ELIXIR
(offline netto) i dobrze tïumaczÈ, dlaczego te systemy sÈ uznawane za systemowo waĝne.
W systemach ELIXIR (rozliczenia w zïotych) i Euro ELIXIR (rozliczenia
krajowe i transgraniczne w euro) odbywajÈ siÚ w ciÈgu dnia trzy sesje rozliczeniowe na podstawie kompensaty wzajemnych zobowiÈzañ ib naleĝnoĂci
banków, po których nastÚpuje rozrachunek finalny w systemie SORBNET.
WiÚkszoĂÊ zleceñ w systemie ELIXIR ma miejsce na podstawie polecenia
przelewu, jednak zdarzajÈ siÚ teĝ zlecenia oparte na poleceniach zapïaty,
czekach rozrachunkowych i poleceniach zapïaty w systemie GOBI (Gospodarcze ObciÈĝenie BezpoĂrednie).
W 2012 r. pojawiïy siÚ na rynku polskim dwa innowacyjne systemy pïatnoĂci – Express ELIXIR, którego operatorem jest KIR, i Blue Cash, którego
116
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
operatorem jest firma Blue Media. PozwalajÈ one na dokonanie przelewu
w trybie natychmiastowym przez 7 dni w tygodniu i 24 godziny na dobÚ.
Wprawdzie ich funkcjonalnoĂÊ nie jest jeszcze peïna, ale systematycznie
wzrasta, co przejawia siÚ miÚdzy innymi w rosnÈcej liczbie obsïugiwanych
banków oraz wzrastajÈcej liczbie i wartoĂci zleceñ.
W 2012 r. wartoĂÊ transakcji dokonanych kartÈ pïatniczÈ wyniosïa
411b mldb zï, z czego transakcje bezgotówkowe opiewaïy na 120 mld zï.
Mimo ĝe nie sÈ to wartoĂci tak wysokie jak w przypadku obrotów systemu ELIXIR, nie wspominajÈc o systemie SORBNET, to jednak majÈ
duĝe znaczenie wb polskim systemie finansowym, ze wzglÚdu na swój Ăcisïy
zwiÈzek z transakcjami handlowymi na rynkach realnych. Krajowy System
Rozliczeñ, którego operatorem jest firma PolCard (od 2007 r. bÚdÈca wïasnoĂciÈ miÚdzynarodowej korporacji First Data), jako polski system pïatnoĂci
znajduje siÚ pod bezpoĂrednim nadzorem NBP, jednak systemy pïatnoĂci
Visa i MasterCard, przez które procesowana jest zdecydowana wiÚkszoĂÊ
transakcji, nie podlegajÈ bezpoĂredniemu nadzorowi polskiego banku centralnego, poniewaĝ nie sÈ zarejestrowane w Polsce i ĂwiadczÈ usïugi na
podstawie jednolitego paszportu europejskiego. Systemy pïatnoĂci kartowych
EasyPay, na których funkcjonowanie zgodÚ otrzymaïa Polska Wytwórnia
Papierów WartoĂciowych, w praktyce nie przetwarzajÈ ĝadnych transakcji.
Systemy pïatnoĂci bazujÈ na procedurze rozliczenia i rozrachunku. Rozliczenie poprzedza rozrachunek. Rozliczenie moĝe byÊ zdefiniowane jako
proces przekazywania, uzgadniania i potwierdzania zleceñ pïatniczych prowadzÈcy do wyliczenia ostatecznej pozycji netto banków, ewentualnie innych
dostawców usïug pïatniczych (EBC, 2006, s. 24). Natomiast rozrachunek to
przekazanie pïynnoĂci miÚdzy bankiem pïatnika i odbiorcy, któremu towarzyszy z reguïy wczeĂniejsze obciÈĝenie rachunku pïatnika i póěniejsze uznanie
rachunku odbiorcy w ich bankach. ZwiÚkszanie liczby sesji rozliczeniowych
wbsystemach offline netto oraz przechodzenie na systemy rozrachunku online
brutto skutkuje zmniejszeniem opóěnieñ w transferach i redukcjÈ wartoĂci pieniÈdza w drodze. Moĝe siÚ jednak niekiedy wiÈzaÊ z koniecznoĂciÈ
ponoszenia wyĝszych kosztów operacyjnych systemu i wymagaÊ nakïadów
inwestycyjnych zwiÈzanych z rozbudowÈ jego moĝliwoĂci technicznych.
Rozrachunek odbywa siÚ w pieniÈdzu banku centralnego, banków komercyjnych lub w pieniÈdzu prywatnym niebankowym (np. system waluty wirtualnej BitCoin). W Polsce w praktyce rozrachunek finalny pomiÚdzy bankami
realizowany jest w systemie SORBNET.
Problematyka zarzÈdzania pïynnoĂciÈ w systemach pïatnoĂci o znaczeniu
systemowym i jej wpïyw na stabilnoĂÊ finansowÈ jest szeroko omawiana
wb literaturze (np. Afonso i Shin, 2011; Galbiati i Soramäki, 2011; Leinonen i Soramäki, 2005). W kontekĂcie Polski ciekawych wniosków dostarcza
badanie A. GrÈt-Osiñskiej i M. Pawliszyna (2007, s. 61 i 65), w którym
wykorzystano symulator systemu pïatniczego opracowany przez bank centralny Finlandii BoF-PSS2:
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
117
Jakub Górka
– banki mogïyby utrzymywaÊ ponad dwukrotnie niĝszy poziom pïynnoĂci
Ăróddziennej (salda poczÈtkowe dnia + kredyt Ăróddzienny) na potrzeby
rozrachunku, niĝ robiÈ to faktycznie, jednak na poziom utrzymywanej
pïynnoĂci banków wpïywa wymóg posiadania w okreĂlonej wysokoĂci na
rachunkach w banku centralnym rezerwy obowiÈzkowej;
– pojawianie siÚ wiÚkszych opóěnieñ dopiero przy znacznym ograniczeniu
pïynnoĂci banków Ăwiadczy o wysokiej efektywnoĂci dziaïania systemu
pïatnoĂci prowadzonego przez NBP.
3. Ryzyko w systemie pïatniczym
i nadzór nad systemem pïatniczym
Rodzaje ryzyka wystÚpujÈce w systemie pïatniczym sÈ ze sobÈ powiÈzane.
Istnieje miÚdzy nimi zaleĝnoĂÊ przyczynowo-skutkowa. Na wzajemne relacje
i oddziaïywanie poszczególnych rodzajów ryzyka finansowego zwraca uwagÚ
miÚdzy innymi M. Górski (2009, s. 218). Podobnie jest w przypadku kategorii ryzyka towarzyszÈcych systemowi pïatniczemu. Materializacja jednego
rodzaju ryzyka moĝe wywoïaÊ powaĝniejsze straty z tytuïu innego rodzaju
ryzyka. W przypadku systemu pïatniczego mówi siÚ o nastÚpujÈcych rodzajach ryzyka (NBP, 2003, s. 7):
– ryzyku pïynnoĂci,
– ryzyku kredytowym,
– ryzyku operacyjnym,
– ryzyku prawnym,
– ryzyku systemowym.
Niektórzy autorzy wyróĝniajÈ jeszcze ryzyko rozrachunku – zawierajÈce
w sobie ryzyko pïynnoĂci i kredytowe – oraz ryzyko kontrahenta (Iwañczuk,
2011, s. 48–49).
Przez ryzyko pïynnoĂci rozumie siÚ brak moĝliwoĂci wywiÈzania siÚ wbdanym
momencie przez uczestnika systemu pïatnoĂci ze swojego zobowiÈzania. Rodzi
to niepoĝÈdane skutki dla przeciwnej strony (beneficjenta pïatnoĂci), który miaï
prawo oczekiwaÊ wpïywu Ărodków pieniÚĝnych. Nie otrzymujÈc ich, kontrahent
pïatnika moĝe potencjalnie zostaÊ zmuszony do poniesienia dodatkowych kosztów zwiÈzanych z refinansowaniem swoich zobowiÈzañ.
Ryzyko kredytowe pojawia siÚ wówczas, gdy dïuĝnik nie jest w stanie
wypeïniÊ swojego zobowiÈzania pïatniczego nie tylko w terminie wymagalnoĂci, ale takĝe w dïuĝszym okresie. Ryzyko kredytowe moĝe prowadziÊ do
niewypïacalnoĂci dïuĝnika.
Ryzyko operacyjne ma swoje ěródïo w zawodnoĂci osób i systemów
informatycznych, w bïÚdach oprogramowania, w awariach urzÈdzeñ, wbniewystarczajÈcych zabezpieczeniach technicznych. Moĝe byÊ teĝ zwiÈzanie
zb dziaïaniami ludzkimi, z jednej strony wynikajÈcymi z braku kompetencji lub nieumyĂlnych bïÚdów personelu, z drugiej zaĂ z umyĂlnych dziaïañ
ob charakterze przestÚpczym.
118
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
Ryzyko prawne wiÈĝe siÚ z sytuacjÈ, w której niewïaĂciwa interpretacja
i zastosowanie przepisów prawnych prowadzi do realnych strat uczestników
systemu pïatniczego.
Ryzyko systemowe, opisane w poprzednim punkcie rozdziaïu w kontekĂcie
stabilnoĂci finansowej, materializuje siÚ wtedy, gdy niewypïacalnoĂÊ ib brak
uregulowania zobowiÈzañ jednego z uczestników systemu pïatnoĂci ob znaczeniu systemowym (np. SORBNET lub ELIXIR) powoduje niezdolnoĂÊ
do uregulowania zobowiÈzañ po stronie innych uczestników. Reakcja ïañcuchowa prowadzi do „zaraĝenia” kolejnych instytucji finansowych. PojawiajÈ
siÚ zatory pïatnicze, maleje zaufanie miÚdzy uczestnikami rynków. Firmy
zaczynajÈ bankrutowaÊ, wywoïujÈc powaĝne perturbacje w gospodarce.
ZaleĝnoĂci miÚdzy opisanymi rodzajami ryzyka prezentuje rysunek 2.
Ryzyko prawne
Ryzyko płynności
Ryzyko kredytowe
Ryzyko systemowe
Ryzyko operacyjne
Rys. 2. Wzajemne zaleĝnoĂci miÚdzy rodzajami ryzyka w systemie pïatniczym. ½ródïo:
opracowanie wïasne.
ZarzÈdzanie ryzykiem w systemie pïatniczym polega na jego ciÈgïym
monitorowaniu i stosowaniu odpowiednich zabezpieczeñ. Warto pamiÚtaÊ,
ĝe nie da siÚ caïkowicie wyeliminowaÊ ryzyka, jednak moĝna nim Ăwiadomie zarzÈdzaÊ i zmniejszaÊ skalÚ negatywnych konsekwencji o charakterze
systemowym. W Polsce z jednej strony nad systemami pïatnoĂci nadzór
ob charakterze systemowym (oversight) sprawuje Narodowy Bank Polski.
Zb drugiej strony nad dostawcami usïug pïatniczych nadzór ostroĝnoĂciowy
(supervision) sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego.
Zarówno nadzór nad systemami pïatnoĂci peïniony przez NBP, jak i nadzór ostroĝnoĂciowy peïniony przez KNF majÈ na celu zapewnienie stabilnoĂci
finansowej w kraju, w tym sprawnego i niezakïóconego przeprowadzania
rozliczeñ pieniÚĝnych. Nadzór banku centralnego tym jednak róĝni siÚ od
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
119
Jakub Górka
nadzoru ostroĝnoĂciowego, ĝe polega na nadzorowaniu systemów, nie zaĂ
operatorów lub uczestników systemu.
Natomiast KNF ma prawo nadzorowania poszczególnych banków i pozostaïych dostawców usïug pïatniczych (instytucji i biur usïug pïatniczych,
spóïdzielczych kas oszczÚdnoĂciowo-kredytowych, instytucji pieniÈdza elektronicznego itp. (art. 4 ustawy o usïugach pïatniczych). KNF czuwa nad
bezpieczeñstwem Ărodków pieniÚĝnych konsumentów i chroni ich prawa.
Kontroluje ryzyko w nadzorowanych instytucjach, weryfikuje wysokoĂÊ utrzymywanych przez nie funduszy wïasnych i prowadzonÈ gospodarkÚ finansowÈ. KNF peïni funkcje licencyjne wobec dostawców usïug pïatniczych.
Jest uprawniona do audytów w siedzibie jednostki, kontroli dokumentów
finansowych, moĝe teĝ nakïadaÊ dotkliwe kary finansowe (nawet do 5 mln zï).
NBP sprawuje nadzór nad systemami pïatnoĂci poprzez (NBP, 2004b,
s. 2):
– dokonywanie oceny zasad funkcjonowania systemów pïatnoĂci,
– bieĝÈcÈ wspóïpracÚ z operatorami i uczestnikami systemów,
– zbieranie danych statystycznych i informacji,
– sprawowanie funkcji inicjatora dziaïañ na rzecz rozwoju bezpiecznych
ib efektywnych systemów pïatnoĂci.
Instrumentarium NBP w zakresie nadzoru nad systemami pïatnoĂci jest
skromniejsze niĝ KNF. Wynika to jednak z charakteru nadzoru sprawowanego przez bank centralny. NBP nie ma prawa bezpoĂredniej ingerencji
w dziaïalnoĂÊ podmiotów prowadzÈcych systemy pïatnoĂci, moĝe jednak
stosowaÊ perswazjÚ moralnÈ i oĂwiadczenia publiczne. W okreĂlonych
przypadkach, np. w stosunku do KDPW lub KIR, posiada uprawnienia
wïaĂcicielskie, poniewaĝ jest wïaĂcicielem czÚĂci kapitaïu akcyjnego tych
spóïek. NBP wspóïpracuje ĂciĂle z KNF, przez co nadzór systemowy i nadzór
ostroĝnoĂciowy wzajemnie siÚ uzupeïniajÈ.
WaĝnÈ rolÚ w polskim systemie pïatniczym peïni Rada ds. Systemu Pïatniczego – organ opiniodawczo-doradczy ZarzÈdu NBP. DziaïajÈca od 1998br.
Rada zajmuje siÚ bieĝÈcÈ analizÈ ib ocenÈ polskiego systemu pïatniczego
orazb uregulowañ prawnych dotyczÈcych tego systemu. Rada spotyka siÚ
cyklicznie, cztery razy do roku. Stanowi forum wymiany poglÈdów i koordynacji dziaïañ, na którym majÈ okazjÚ zetknÈÊ siÚ róĝni interesariusze
pïatnoĂci (przedstawiciele administracji publicznej, banków, KIR, KDPW,
organizacji pïatniczych, agentów rozliczeniowych, akceptantów itp.). Rada
wpisuje siÚ w dziaïalnoĂÊ nadzorczo-regulacyjnÈ w Polsce, chociaĝ formalnie nie posiada szerokich uprawnieñ. JednÈ z waĝniejszych inicjatyw, które
wywarïy pewien wpïyw na polski system pïatniczy byïo powoïanie przez
RadÚ w drugiej poïowie 2011 r. Zespoïu Roboczego ds. Opïaty Interchange.
Zespóï peïniï funkcjÚ okrÈgïego stoïu, przy którym spotkaïy siÚ podmioty
reprezentujÈce róĝne strony rynku pïatnoĂci. Miaï on za zadanie doprowadziÊ do rozwiÈzania problemu nadmiernie wysokich opïat interchange
w Polsce. Odbyïy siÚ cztery spotkania Zespoïu, ostatnie w marcu 2012 r.
120
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
Mimo ĝe efekt pracy Zespoïu nie przeïoĝyï siÚ bezpoĂrednio na redukcjÚ
opïat, to jednak jego dziaïalnoĂÊ naleĝy oceniÊ pozytywnie.
Zgodnie z ustawÈ o ostatecznoĂci rozrachunku w systemach pïatnoĂci prowadzenie i zmiana zasad funkcjonowania systemu pïatnoĂci wymaga zgody
prezesa NBP. Z kolei na mocy Ustawy o elektronicznych instrumentach
pïatniczych z dnia 12 wrzeĂnia 2002 r. prezes NBP wydaje równieĝ zgodÚ na
funkcjonowanie systemów autoryzacji i rozliczeñ, prowadzonych przez agentów rozliczeniowych, którzy nie sÈ bankami. Zgodnie z art. 2 pkt 17 ustawy
systemem autoryzacji i rozliczeñ sÈ podlegajÈce prawu polskiemu prawne
powiÈzania pomiÚdzy agentem rozliczeniowym, akceptantami ibwydawcami
elektronicznych instrumentów pïatniczych, w ramach których okreĂla siÚ
wspólne zasady przyjmowania zapïaty przy uĝyciu elektronicznych instrumentów pïatniczych i rozliczeñ z tego tytuïu.
W I kwartale 2013 r. na rynku polskim funkcjonowaïo 15 niebankowych
agentów rozliczeniowych, którym zgodÚ na prowadzenie systemu autoryzacji
i rozliczeñ wydaï prezes NBP.
W 2013 r., przy okazji planowanej nowelizacji ustawy o usïugach pïatniczych, na skutek której zostanie m.in. uchylona ustawa o elektronicznych instrumentach (czÚĂÊ z jej przepisów bÚdzie przeniesiona do ustawy
o usïugach pïatniczych), ustawodawca podejmuje próbÚ eliminacji z prawa
polskiego instytucji systemu autoryzacji i rozliczeñ, a takĝe wprowadzenia
terminu acquiring (w polskiej ustawie prawdopodobnie zostanie zachowane
sïowo angielskie), który ma siÚ odnosiÊ wyïÈcznie do czynnoĂci autoryzacyjnych z pominiÚciem usïug rozliczenia i rozrachunku (wykonywanych
wb systemach pïatnoĂci).
Nadzór nad systemami pïatnoĂci, systemami autoryzacji i rozliczeñ oraz
dostawcami usïug pïatniczych prowadzony przez NBP i KNF niewÈtpliwie wpïywa na zwiÚkszenie bezpieczeñstwa finansowego w kraju, niemniej
wywoïuje teĝ pewne ryzyka biznesowe.
Podmioty ĂwiadczÈce usïugi pïatnicze mogÈ jednoczeĂnie prowadziÊ systemy pïatnoĂci i systemy autoryzacji i rozliczeñ. Dlatego zwïaszcza rozpoczÚcie dziaïalnoĂci wiÈĝe siÚ z koniecznoĂciÈ pokonania doĂÊ znacznych barier
wejĂcia, wynikajÈcych z nakazu speïnienia szeregu obowiÈzków formalnoprawnych wobec polskiego banku centralnego i urzÚdu nadzoru ostroĝnoĂciowego. Instytucja zamierzajÈca rozpoczÈÊ funkcjonowanie na polskim
rynku w standardowy sposób (nie posïugujÈc siÚ paszportem europejskim)
musi ponieĂÊ relatywnie wysokie koszty poczÈtkowe, a nastÚpnie operacyjne
– na bieĝÈco sprawozdajÈc ze swojej dziaïalnoĂci, chociaĝ nieco wbodmiennym zakresie, do dwóch instytucji nadzorczych. Opóěnienia wb wydawaniu
zezwoleñ mogÈ utrudniÊ prowadzenie dziaïalnoĂci. Podmioty pragnÈce
wb Polsce rozpoczÈÊ dziaïalnoĂÊ w formie instytucji pïatniczych, nowej formie poĂrednika finansowego, narzekaïy na wolny proces udzielania zezwoleñ
przez KNF. Po wejĂciu w ĝycie ustawy o usïugach pïatniczych w paědzierniku 2011 r. pierwsza instytucja (PayU), która uzyskaïa zezwolenie, musiaïa
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
121
Jakub Górka
na nie czekaÊ do listopada 2012 r. Dïuga zwïoka w wydawaniu zezwoleñ,
mimo stosunkowo szybko zïoĝonych wniosków, wynikaïa z wnikliwej analizy
prowadzonej przez polskiego nadzorcÚ, koniecznoĂci uzupeïniania wniosków
ob dodatkowe informacje i potrzeby wypracowania standardów oceny.
4. Zakoñczenie
O skali transferów pieniÈdza w polskim systemie pïatniczym Ăwiadczy
fakt, ĝe wartoĂÊ zleceñ w 2012 r. w systemie SORBNET przekroczyïa ponad
42 razy roczne PKB naszego kraju, natomiast wartoĂÊ zleceñ w systemie
ELIXIR – ponad 2,3 razy. Zgodnie z kryteriami EBC i BIS oba systemy
sÈ uznawane za systemowo waĝne.
Nadzór systemowy nad systemami pïatnoĂci (oversight) peïni NBP, natomiast nadzór ostroĝnoĂciowy nad dostawcami usïug pïatniczych (supervision)
– Komisja Nadzoru Finansowego. Nadzorcy zarzÈdzajÈ ryzykiem caïego
systemu pïatniczego, w którym powaĝniejsze zakïócenia mogÈ zagroziÊ stabilnoĂci finansowej kraju. Ryzyka towarzyszÈce rozliczeniom w systemie
pïatniczym powodujÈ teĝ koniecznoĂÊ zarzÈdzania na poziomie mikro, czyli
poszczególnych dostawców usïug pïatniczych, w tym banków. Ryzyka sÈ ze
sobÈ wzajemnie powiÈzane. Materializacja jednego rodzaju ryzyka wb systemie pïatniczym (np. pïynnoĂci lub operacyjnego) moĝe wywoïaÊ powaĝniejsze ryzyko kredytowe, a skrajnie – poprzez reakcjÚ ïañcuchowÈ – takĝe
ryzyko systemowe.
Przepisy prawa, ich zmiany i sposób sprawowania nadzoru przez NBP
i KNF sÈ ponadto ěródïem ryzyka biznesowego dla dostawców usïug pïatniczych.
Bibliografia
Afonso, G. i Shin, H. (2011). Precautionary Demand and Liquidity in Payment Systems. Journal of Money, Credit and Banking, 43 (October), 589–619, http://dx.doi.
org/10.1111/j.1538-4616.2011.00454.x.
BIS. (2001). Core Principles for Systemically Important Payment Systems. Basel: Bank
for International Settlements.
Borcuch, A. (2009). Globalny system pieniÚĝny. Warszawa: CeDeWu.
EBC. (2003). Oversight Standards for Euro Retail Payment Systems. Frankfurt: European Central Bank.
EBC. (2006). Jednolity Obszar PïatnoĂci w Euro. Zintegrowany Rynek PïatnoĂci Detalicznych. Frankfurt: Europejski Bank Centralny.
Galbiati, M. i Soramäki, K. (2011). An agent-based model of payment systems. Journal of Economic Dynamics and Control, 35 (6), 859–875, http://dx.doi.org/10.1016/j.
jedc.2010.11.001.
Górski, M. (2009). Rynkowy system finansowy, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
GrÈt-Osiñska, A. i Pawliszyn, M. (2007). Poziomy pïynnoĂci i opóěnienia w rozrachunku
w systemie SORBNET – podejĂcie symulacyjne przy uĝyciu symulatora systemów
pïatnoĂci BoF-PSS2. Bank i Kredyt, 38 (5), 53–66.
122
DOI 10.7172/1644-9584.42.7
Ryzyko w systemie pïatniczym
Harasim, J. (2011). Uwarunkowania rozwoju rynku pïatnoĂci detalicznych. W: J. Harasim,
B. FrÈczek, G. Szustak, M. Klimontowicz (red.), Europejski rynek pïatnoĂci detalicznych
(s. 15–34). Warszawa: CeDeWu.
Iwañczuk, A. (2011). Systemy pïatnicze i rynek pïatnoĂci w Unii Europejskiej. Warszawa:
CeDeWu.
Leinonen, H. i Soramäki, K. (2005). Simulating interbank payment and securities settlement mechanisms with the BoFPSS2 simulator. W: H. Leinonen (red.), Liquidity,
risks and speed in payment and settlement systems – a simulation approach (s. 17–71).
Bank of Finland Studies.
NBP. (2003). Rynek kart pïatniczych. Warszawa: Narodowy Bank Polski.
NBP. (2004a). Rola NBP w zakresie nadzoru nad systemami pïatnoĂci. Warszawa: Narodowy Bank Polski.
NBP. (2004b). Polityka Narodowego Banku Polskiego w dziedzinie nadzoru nad systemami
pïatnoĂci. Warszawa: Narodowy Bank Polski.
NBP. (2013). Ocena funkcjonowania systemu pïatniczego w II póïroczu 2012 r. Warszawa:
Narodowy Bank Polski.
Senderowicz, K. (2003). Wymogi Unii Europejskiej oraz standardy miÚdzynarodowe ibich
wpïyw na rozwój systemów pïatnoĂci w Polsce. W: Euro od A do Z (s. 80–104).
Warszawa: Narodowy Bank Polski.
Solarz, J. (2005). ZarzÈdzanie ryzykiem systemu finansowego. Warszawa: Wydawnictwo
Wyĝszej Szkoïy Ubezpieczeñ i BankowoĂci w Warszawie.
Sotomska-Krzysztofik, P. i Szczepañska, O. (2006). PrzejrzystoĂÊ banków centralnych we
wspieraniu stabilnoĂci finansowej. Bank i Kredyt, 37 (11–12), 12–26.
Szczepañska, O. (2007). Rola banku centralnego w sieci bezpieczeñstwa finansowego.
Bezpieczny Bank, 35 (2–3), 61–79.
Zaleska, M., KoleĂnik, J. i Obal, T. (2007). Budowa zintegrowanego systemu ochrony
klientów instytucji finansowych. Bezpieczny Bank, 35 (2–3), 98–115.
Ustawa prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. Dz.U. 1997 r. Nr 140, poz. 939.
Ustawa o ostatecznoĂci rozrachunku w systemach pïatnoĂci i systemach rozrachunku
papierów wartoĂciowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami z dnia 24 sierpnia
2001 r. Dz.U. 2001 r. Nr 123, poz. 1351.
Ustawa o elektronicznych instrumentach pïatniczych z dnia 12 wrzeĂnia 2002 r. Dz.U.
2002 r. Nr 169, poz. 1385.
Ustawa o usïugach pïatniczych z dnia 19 sierpnia 2011 r. Dz.U. 2011 r. Nr 199, poz. 1175.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013
123