Zawartość aktowa jednostek 1 dywizji rolno

Henryk Fabiański
ZAWARTOŚĆ AKTOWA JEDNOSTEK I DYWIZJI
ROLNO-GOSPODARCZEJ Z LAT 1945–1946
Zarys dziejów dywizji
Ludowe Wojsko Polskie od początku swego istnienia było głęboko związane
z życiem narodu i brało czynny udział w jego procesach rozwojowych. Obok zadania głównego, jakim była walka z okupantem, wykonywało szereg różnorodnych
funkcji natury politycznej, społecznej, administracyjnej i gospodarczej.
Żołnierze LWP stanęli w szeregu ogólnonarodowego frontu odbudowy kraju.
Oni właśnie jako pierwsi przystąpili do pracy przy zagospodarowaniu Ziem Zachodnich. Część z nich wzięła udział w rozwiązaniu palącego wówczas problemu
uruchomienia kilkuset majątków opuszczonych przez junkrów niemieckich. Pozostawione gospodarstwa objęto w posiadanie, otoczono właściwą opieką żywy inwentarz, zebrano plony, obsiano ziemię i zabezpieczono przed całkowitą dewastacją
wszelkiego typu zakłady przemysłowe.
Poważną rolę w zagospodarowaniu ziem Pomorza Zachodniego spełniła
1 dywizja rolno-gospodarcza, która została powołana do życia jeszcze w czasie działań wojennych, rozkazem NDWP nr 067 z dnia 13 kwietnia 1945 r. 1 Swoją działalnością objęła ona blisko 300 majątków o powierzchni około 112 000 ha, wraz
z inwentarzem żywym liczącym wówczas 58 000 sztuk koni, bydła, owiec i nierogacizny 2.
Majątki i zakłady przetwórcze administrowane przez jednostki wchodzące
w skład dywizji zgrupowane były na terenie od Piły do Szczecina w 8 rejonach rol1
2
CAW, III-2-336, k. 14.
CAW, III-472-48, k. 5.
157
no-gospodarczych, w pobliżu następujących miejscowości: I rejon – Człopa, Dworzysko, Jastrowie, Mirosławiec, Nadarzyce, Piła, Świerczyna; II rejon – Człopa,
Mirosławiec, Słowenkowo, Szczecin; III rejon – Czaplinek, Gawroniec, Kluczewo,
Łobez Machliny, Rynowo; IV rejon – Białogard, Czaplinek, Kołobrzeg, Kluczewo,
Machliny, Połczyn, Sypniewo, Szczecinek; V rejon – Białogard, Gawroniec, Kluczewo, Łobez, Nowe Worowo, Płoty, Połczyn, Resko, Rynowo; VI rejon – Golczewo, Płoty, Resko, Szczecin, Wolin; VII rejon – Jastrowie, Łobżenica, Okonek, Wiele; VII rejon – Golczewo, Kołobrzeg, Płoty, Wolin. Jak wykazują akta stan ilościowy majątków był zmienny, co wynikało z przekazywania ich władzom cywilnym
oraz przyjmowania nowych od różnych jednostek wojskowych 3.
Specyficzne zadania postawione przed dywizją spowodowały, że nadano jej
organizację odmienną od innych jednostek piechoty. W skład sformowanej dywizji
wchodziło sześć pułków rolno-gospodarczych (z numeracją od 1 do 6), Sąd Wojskowy Dywizji i Komenda Miasta Złocieniec. Z zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym źródeł wynika, iż zadaniem sformowanych jednostek było
zagospodarowanie terenów Pomorza Zachodniego w celu stworzenia własnej rolniczo-warzywnej bazy dla potrzeb wojska.
Na stanowisko dowódcy 1 dywizji rolno-gospodarczej wyznaczono pułkownika Konstantego Granowskiego, który przystąpił do pełnienia obowiązków w dniu
12 maja 1945 r. 4 Samo dowództwo dywizji, sformowane według etatu nr R-19/4,
obejmowało: Sztab (z wydziałami – liniowym i ewidencji oraz administracyjnogospodarczym), pluton ruchomych środków łączności, pluton ochrony i obsługi,
szefa służby zdrowia, szefa służby weterynaryjnej oraz oddział politycznowychowawczy. Kwatermistrzostwu podlegały natomiast wydziały: planowania,
ewidencji i wytwórczości, zakupów i przetwórni, finansowy oraz szefowie – zaopatrzenia mundurowego i zaopatrzenia żywnościowego5. Utworzony Sztab, który stacjonował w Złocieńcu 6, kierował całokształtem prac w zakresie gromadzenia płodów rolnych, planowania i statystyki. Ponadto organizował dostawy towaru dla innych jednostek wojskowych, rozmieszczonych w głębi kraju.
Dowództwu dywizji podlegało sześć pułków rolno-gospodarczych, złożonych
3
Por. plan dyslokacji jednostek dywizji, III-472-48, k. 4.
CAW, III-472-7, k. 1.
5
Pełną strukturę organizacyjną dowództwa dywizji odtworzono na podstawie wspomnianego etatu nr R-19/4, znajdującego się w archiwum Sztabu Gen.
6
Por. CAW, III-472-13, k. 84.
4
158
z 15 kompanii każdy. Te z kolei rozmieszczone były w poszczególnych majątkach,
wykonywały prace rolne oraz zajmowały się hodowlą inwentarza żywego. Żołnierze
dywizji stanowili podstawową siłę roboczą ponieważ liczba stałych pracowników
cywilnych zatrudnionych w gospodarstwach była stosunkowo niewielka; jedynie
w okresie nasilenia prac rolnych urastała do ponad 15 000 osób 7.
W myśl rozkazu dowódcy 1 dywizji rolno-gospodarczej, już w połowie maja
1945 r. jednostki podległe przystąpiły do sporządzenia właściwego spisu inwentarza
żywego i stałego 8. Czynności te przebiegały równolegle z akcją przejmowania majątków za pośrednictwem Delegatury Naczelnego Dowództwa WP na Okręg Zachodnio-Pomorski i Poznański, która czuwała nad prawidłowym zagospodarowaniem tych obszarów rolnych przez odpowiednie jednostki wojskowe. Wszystkie
sporządzone wykazy inwentarza żywego i nieruchomości, z uwzględnieniem wartości użytkowej, przesyłano do dowództwa dywizji.
Oficjalne przejęcie majątków nastąpiło na podstawie rozkazów Głównego
Kwatermistrza WP oraz delegata NDWP na Okręg Pomorski i Poznański 9. Po zrealizowaniu tych zadań najbardziej palącym problemem było odżywienie zgłodniałego i chorego inwentarza żywego. Ponadto w okresie tym piętrzyły się wiosenne
prace rolne; w szczególności intensywnie wykonywano siew zboża jarego oraz sadzono rośliny okopowe. Mimo późnej pory, wiosenną akcją siewną objęto w zasadzie całość planowanych użytków rolnych. Stosunkowo niewielki procent ziemi
uprawnej pozostawiono ugorem i zajęto się przygotowaniem sprzętu do zbliżających
się sianokosów i żniw10. Po ich zakończeniu przystąpiono do akcji żniwnej, która
jednak przeciągała się do pierwszej dekady września 1945 r.
Równolegle z omłotami przeprowadzano zbiory okopowych i warzyw. Następnie starannie rozplanowano dla poszczególnych jednostek całą akcję siewną.
W tym zakresie było wiele do wykonania: dywizja miała obowiązek obsiać 45 000
hektarów ziemi uprawnej 11. Ponadto dokonano selekcji zwierząt, przeznaczając
7
CAW, III-472-32, k. 77.
Rozkaz nr 1 z dnia 13.05.1945 r. CAW, III-472-7, k. 1.
9
Rozkaz Gł. Kwat. WP nr 042 z dnia 8.05.1945 r. i 045 z dnia 16.05.1945 r. oraz delegata NDWP nr 33 z dnia 13.05.1945 r. CAW, III-472-48, k. 4.
10
Por.: sprawozdania z prac siewnych, III-472-35, k. 184 i nast.
11
Rozkaz dowódcy dywizji nr 280 z dnia 1.09.1945 r. CAW, III-472-32, k. 125. Ogółem pod zasiew żyta przeznaczono 38 200 ha, pszenicy – 3297 ha, jęczmienia – 2349 ha,
rzepaku – 1154 ha.
8
159
nienadające się do hodowli na ubój i odsyłano je transportami do jednostek stacjonujących w głębi kraju 12. Do jednostek wysyłano też transporty zboża, ziemniaków,
paszy oraz inne artykuły żywnościowe i przemysłowe 13. Jak wykazują źródła archiwalne w okresie od 13 maja 1945 do 10 lutego 1946 r. przesłano do poszczególnych
jednostek WP blisko 5000 sztuk krów oraz innych zwierząt hodowlanych.
Wnikliwe badania archiwaliów pozwalają stwierdzić, że były również słabsze
punkty w niektórych fazach prac wykonywanych przez jednostki dywizji. I tak np.
nie w pełni wykorzystaną była moc produkcyjna samych obiektów przemysłowych;
występowały też oznaki braku dyscypliny i z tym związane nadużycia oraz przejawy
niedbalstwa 14. Jednak te wypadki stanowiły margines głównego nurtu życia i pracy
jednostek. Natomiast na podkreślenie zasługuje szczególnie duży wkład jednostek
1 dywizji w zagospodarowanie ziem Pomorza Zachodniego; zabezpieczyły one zakłady przemysłowe przed dewastacją, otoczyły opieką opuszczone majątki rolne,
stworzyły własną bazę rolno-warzywną i, co bardzo ważne, przygotowały gospodarczo te tereny do osadnictwa cywilnego.
W miarę napływu samych osadników następowało stopniowe przekazywanie
majątków, a tym samym malała konieczność istnienia dywizji. Dlatego też ukazał
się rozkaz naczelnego dowódcy LWP nr 0233/org. z dnia 6 września 1945 r.
i III wiceministra ON nr 91/org. z dnia 13 listopada 1945 r. w sprawie stopniowej jej
likwidacji 15. Jednocześnie z rozformowaniem dywizji postępowało przekazywanie
majątków rolnych i wszelkich obiektów przemysłowych władzom cywilnym. Przed
ostatecznym rozwiązaniem ukazał się rozkaz dowódcy 1 dywizji rolnogospodarczej 16 polecający sformować samodzielny batalion ochrony mienia wojskowego, który w pewnym stopniu kontynuował pracę dywizji.
CHARAKTERYSTYKA ARCHIWALNA ZESPOŁÓW
Materiały archiwalne dowództwa 1 dywizji rolno-gospodarczej i podległych
jednostek tworzą macierzystą grupę zespołów. Najcenniejsze źródła zostały wytworzone przez samo dowództwo dywizji rolno-gospodarczej. Akta dowództwa
stanowią zespół złożony, zawierający 98 jednostek archiwalnych, wytworzonych
12
CAW, III-472-62, k. 12.
CAW, III-472-35, k. 528; III-472-30, k. 110 i 111; III-472-62, k. 21 i 39.
14
Sprawozdania i rozkazy dywizji: CAW, III-472-30, k. 21, 151, 154.
15
CAW, III-446-18, k. 311 oraz III-479-5, k. 39.
16
Rozkaz nr 91 z dnia 31.01.1946 r. CAW, III-474-2, k. 17.
13
160
w okresie od maja 1945 do kwietnia 1946 r.
Obok dowództwa 1 dywizji rolno-gospodarczej w grupie znajdują się inne zespoły, które zawierają następującą ilość akt: 1 pułk rolno-gospodarczy – 32 j.a.,
2 pułk rolno-gospodarczy – 34 j.a., 3 pułk rolno-gospodarczy – 41 j.a., 4 pułk rolnogospodarczy – 32 j.a., 5 pułk rolno-gospodarczy – 52 j.a., 6 pułk rolno-gospodarczy
– 68 j.a., Sąd Wojskowy – 10 j.a.
Łącznie więc ta macierzysta grupa zespołów zawiera 367 jednostek archiwalnych. Sam wytwór kancelaryjny był o wiele większy, o czym też świadczą zachowane spisy zniszczonych akt, w których jednak brak ścisłej informacji o ilości
i rodzaju zniszczonych dokumentów. W czasie prac porządkowych przeprowadzonych już w CAW, wydzielono do zniszczenia 28 jednostek archiwalnych oczywistej
makulatury.
W trakcie inwentaryzacji w wielu przypadkach zachodziła potrzeba rozszerzenia tytulatury poszczególnych jednostek archiwalnych w stosunku do nadanej
w kancelarii wytwórcy. Ponadto uległy korekcie daty krańcowe dla akt zgromadzonych w danej jednostce archiwalnej.
Akta sporządzone są maszynowo i ręcznie, częściowo w języku rosyjskim, na
dość różnorodnym jakościowo materiale. Część sporządzono niestarannie na lichym
papierze i cieniutkiej bibułce co powoduje, że odczytanie tekstu często jest utrudnione. W zespołach znajduje się stosunkowo duża ilość teczek oprawionych
w sztywne okładki, ksiąg zawierających ewidencję personalną, spisów inwentarza
żywego i martwego oraz protokółów przekazania majątków władzom cywilnym.
ZAWARTOŚĆ AKTOWA ZESPOŁÓW
Materiały archiwalne omawianej grupy zespołów stanowią bogate źródło
wiadomości o stanie ziem Zachodniego Pomorza w latach 1945–1946. Głównie
jednak pozwalają badaczowi poznać i ocenić wkład jednostek 1 dywizji rolnogospodarczej w zagospodarowanie tych obszarów rolnych. Tam też są dowody
czynnego udziału jednostek 1 dywizji rolno-gospodarczej w szerokim procesie integracji Ziem Zachodnich z centralnymi rejonami kraju.
Na czoło w zespołach tych wysuwają się akta obrazujące proces organizacyjny dywizji i jej podległych jednostek oraz materiały informujące o zadaniach, wykonywanych pracach rolnych, i działalności gospodarczo-administracyjnej jednostek
wojskowych na terenie poszczególnych rejonów. W rzędzie interesujących źródeł
161
wymienić należy: rozkazy o formowaniu oraz rozformowaniu dywizji i podległych
pułków, protokóły przyjęcia oraz przekazania majątków rolnych i zakładów przetwórczych, plany pracy, meldunki informujące o zrealizowaniu powierzonych zadań
w zakresie prac rolno-gospodarczych, szczegółowe wykazy inwentarza żywego
i martwego. Na uwagę zasługują ponadto sprawozdania o ilości obsianych pól, spisy
zakładów przetwórczych i meldunki o ich produkcji. O życiu wewnętrznym jednostek informowały rozkazy dzienne.
Zachowane w CAW akta 1 dywizji rolno-gospodarczej wskazują na stosunkowo wysoki poziom kultury rolnej w majątkach oddanych w administrację jej jednostek. Świadczy o tym wyposażenie, ilość sprzętu rolnego i urządzeń technicznych
w poszczególnych gospodarstwach oraz dość znaczna liczba zakładów przemysłu
rolnego. Część z nich, w wyniku działań wojennych, została w dużym stopniu zniszczona. Jednak drobniejsze usterki zdołano usunąć i szybko je uruchomić. W pierwszej kolejności starano się doprowadzić do używalności zakłady, których surowiec
ulegał zniszczeniu.
W okresie wczesnego lata szczególnie narażone na zepsucie były ziemniaki
przechowywane w poszczególnych majątkach. Aby temu zapobiec dowódca dywizji
polecił „[…] wszystkie posiadane ziemniaki [...] za wyjątkiem tej ilości, która przeznaczona jest do wysłania koleją oraz na gospodarcze potrzeby i sadzenie, natychmiast wywieźć do zakładów przetwórczych (gorzelni, krochmalni i suszarni) celem
otrzymania odpowiedniej produkcji” 17.
Uruchomiono więc gorzelnie oraz inne zakłady przemysłowe jak młyny, mleczarnie, masarnie itp. Obok tych przystąpiły do pracy warsztaty mechaniczne naprawy sprzętu rolniczego i ciągników, które – jak wynika z meldunków i sprawozdań – przyczyniły się w dużym stopniu do używalności różnego typu kosiarek,
młockarni, ciągników i innych niezbędnie potrzebnych urządzeń gospodarczych.
Rozkaz dowódcy dywizji polecał wprost „[…] w pierwszym rzędzie zorganizować
pracę dla remontowania traktorów i samochodów, jako niezbędnych dla zbiorów
zboża” 18.
Oczywiście, w początkowym okresie gospodarowania, nie od razu osiągnięto
większe sukcesy w produkcji przemysłowej. Składało się na to wiele przyczyn.
17
Rozkaz dowódcy 1 DR-G z dnia 18.06.1945 r. CAW, III-472-32, k. 252.
Rozkaz dowódcy 1 DR-G nr 281 z dnia 31.08.1945 r. CAW, III-472-32, k. 123.
W jednym z raportów kierownik warsztatów informował o ilości wyremontowanego sprzętu
rolniczego w okresie od 9.06 do 1.07.1945 r. CAW, III-472-1, k. 250.
18
162
Między innymi powodem było stopniowe wyczerpywanie się paliwa stałego i płynnego, brak odpowiednich fachowców oraz w dużym stopniu części zamiennych.
Również dopływ energii elektrycznej – jako siły napędowej wielu zakładów – był
poważnie ograniczony. Sieć elektryczna wysokiego napięcia w dużym stopniu była
zniszczona lub poważnie uszkodzona. W jednym z meldunków zachowanym w zespole, dowódca 1 pułku rolno-gospodarczego pisał, że „uruchomienie dotychczas
nieczynnych zakładów przetwórczych, jak również maszyn znajdujących się w poszczególnych majątkach jest uzależnione wyłącznie od naprawy sieci elektrycznej
wysokiego napięcia” 19. Ponadto pracę utrudniał brak środków łączności. Z tych
i wielu innych powodów, w zakresie produkcji przemysłowej jednostki dywizji nie
miały większych sukcesów. Wykorzystaniem pełnego potencjału produkcyjnego
zakładów przemysłowych zajęły się w późniejszym okresie władze cywilne, które
przejęły je wraz z gospodarstwami rolnymi od jednostek dywizji.
Uzupełnieniem wspomnianych źródeł archiwalnych są różnego rodzaju zestawienia statystyczne oraz wykazy informujące o stanie ilościowym i jakościowym poszczególnych urządzeń będących w dyspozycji jednostek. Na uwagę zasługuje wykaz
obrazujący stan ilościowy zakładów przemysłowych przyjętych przez dywizję.
W początkowym okresie z 90 przyjętych zakładów uruchomiono 30 (III-472-48, k. 14).
Podobne zestawienia informują również o stanie maszyn i narzędzi rolniczych20.
Interesującymi źródłami, które odnoszą się do zadań jednostek dywizji są plany zbioru zbóż i zasiewów jesiennych, sprawozdania o stanie omłotów i zasobach
paszowych. Z akt wynika, że plan zasiewu ozimych w pułkach 1 dywizji rolnogospodarczej jesienią roku 1945 wynosił ogółem 51.000 ha; a obszar ziemi obsianej
trawami wieloletnimi i jednorocznymi – 12.321 ha. (III-472-32, k. 171). Zainteresować mogą też zestawienia ilościowe przyjętych i przekazanych zwierząt hodowlanych, z których wynika, że ogólna ilość inwentarza żywego (według danych na
dzień 15 maja 1945 r.) wynosiła 52.800 sztuk (III-472-35, k. 11).
Na uwagę zasługują także materiały dotyczące samej hodowli zwierząt. Gospodarka hodowlana na terenach administrowanych przez dywizję była rozwinięta
Meldunek dowódcy 1 pułku rolno-gospodarczego z dnia 14.07.1945 r. CAW, III472-1, k. 189.
20
Zachował się pełny protokół przejęcia przez dywizję rolno-gospodarczą całego stanu majątkowego (III-472-48). Tego rodzaju źródła występują też w innych jednostkach archiwalnych ujętych w inwentarzu, których tytuły dość wiernie odzwierciedlają zawartość
aktową.
19
163
dość dobrze. Oczywiście, nie były to pełne stany inwentarza żywego, ponieważ
zwierzęta hodowlane były dotkliwie narażone na działania wojenne i znaczna ich
część uległa wyniszczeniu. W czasie przyjmowania majątków przez jednostki dywizji, wiele zwierząt hodowlanych w dużym stopniu osłabionych głodem i chorobami
szukało pożywienia na polach i w lasach, co w okresie zimy stwarzało poważne
trudności. Informacje na ten temat dostarczają znajdujące się w zespołach meldunki
dywizji, w których dowódca, oceniając stan przyrostu zwierząt hodowlanych, pisał:
„Po przejściu działań wojennych przez tereny jakie zajmuje 1 dywizja rolnogospodarcza, gospodarstwa rolne zostały porzucone przez właścicieli, tak że inwentarz żywy znalazł się w trudnych warunkach, bez opieki i dozoru. Okres ten przypadł podczas zimy nic też dziwnego, że warunki bytowania dla zwierząt były szczególnie ciężkie – oprócz głodu cierpiały chłód, co wybitnie odbiło się na ich zdrowotności i produktywności” 21. Dalsze meldunki znajdujące się w zespole dywizji
obrazują stan zwierząt chorych. Ponadto zachował się też rozkaz omawiający sytuację weterynaryjną w jednostkach 22.
Dużym nakładem sił i środków dowództwo dywizji zorganizowało leczenie
zwierząt w ambulansach weterynaryjnych. Zwiększono częstotliwość kontroli
mających na celu wykrycie chorób zakaźnych u zwierząt hodowlanych w majątkach dywizji. Podjęte środki zdrowotne i profilaktyczne wpłynęły na znaczną ich
poprawę. Świadczy o tym notatka dowódcy dywizji (III-472-32, k. 66). Czytamy
w niej, że „[…] po wielkich trudach i staraniach poszczególnych kierowników
majątków i dobrym zrozumieniu tej sprawy – cel osiągnięto, albowiem pogłowie
zwierzęce odżywiono, a zdrowotność jego wyraźnie poprawiono”. Zorganizowano
też, w ramach dywizji, specjalne kursy weterynaryjne (III-472-34, k. 203). Fachową opiekę pod względem zdrowotności zwierząt w dywizji sprawowało sześciu
lekarzy weterynarii i kilku felczerów. Praktycznie każdy z nich sprawował nadzór
weterynaryjny nad 50 majątkami rolno-gospodarczymi, zlokalizowanymi w proCAW, III-472-32, k. 66. W Innej notatce czytamy, że ,,inwentarz żywy w tym także
konie w czasie formowania dywizji rolno-gospodarczej zbierane były z pól i lasów, z opuszczonych zagród” (III-472-23, k. 122).
22
Według danych na dzień 25.05.1945 r. stan zwierząt chorych przedstawiał się następująco: 1) pryszczyca – 20% do 30% całego pogłowia bydła (z tendencją do obniżenia się
ilości zachorowań); 2) różyca – do 30% ogólnego stanu trzody chlewnej, przebieg ostry,
śmiertelność wielka; 3) pomór świń – do 10%; 4) zołza u koni – do 10% (przebieg łagodny);
świerzb koni – 5 do 10%. Meldunek dowódcy dywizji do szefa służby weterynaryjnej WP.
CAW, III-472-34, k. 71. Rozkaz o sytuacji weterynaryjnej: III-472-31, k. 90.
21
164
mieniu do 100 km 23.
Wśród interesujących akt są też rozkazy oraz zarządzenia dotyczące utrzymania właściwego porządku w administrowanych majątkach, meldunki o stanie zdrowotności inwentarza żywego i zwalczaniu chorób, protokóły uboju i badania mięsa
oraz akty zejścia zwierząt.
W zespole akt dowództwa dywizji stosunkowo mało źródeł dotyczy pracy
aparatu polityczno-wychowawczego. Jednak te skromne informacje zawarte
w rozkazach wskazują na fakt, że oficerowie polityczni w dużym stopniu przyczynili się do realizacji zadań, jakie stały przed dywizją. Szczególnie rozwijali oni
pracę kulturalno-oświatową w jednostkach podległych. Rozkaz dowódcy dywizji
polecał wprost „[…] prowadzić wychowawczą robotę wśród oficerów i żołnierzy
w kierunku uświadamiania ich o ważności wykonywanej przez nich pracy z punktu widzenia interesów obrony Państwa Polskiego” 24. Realizując plan działania
aparat polityczny prowadził pracę propagandową, w ramach której wyjaśniano
wagę wykonywanych czynności oraz mobilizowano do ofiarnej i uczciwej pracy
na roli.
O życiu wewnętrznym dość szczegółowo informują rozkazy dzienne dowództwa dywizji i poszczególnych pułków. Zachowały się one niemal w komplecie i również w pewnym stopniu mogą być źródłem dla tych, którzy interesują się
dziejami jedynej w swoim rodzaju dywizji ludowego Wojska Polskiego.
Dla badacza źródłem poznawczym mogą być też akta o charakterze ewidencyjno-personalnym, wśród których na uwagę zasługują imienne wykazy składu
oficerskiego, spisy stanowisk etatowych, karty ewidencyjne stanu osobowego,
zawierające m.in. szczegółowe dane personalne o podoficerach i szeregowcach 25.
W grupie tej zachowały się też wykazy awansowanych i odznaczonych oraz listy
żołnierzy skierowanych do innych jednostek. Na uwagę zasługują ponadto: ewidencja nadzwyczajnych wypadków oraz korespondencja w sprawach personalnych.
Omawiane zespoły posiadają również niewielką, ale interesującą ilość akt
sądowych, informujących o pracy sądu wojskowego oraz charakterze dokonywaW pojedynczych wypadkach odległości wynosiły do 200 km. Praktykę służby weterynaryjnej wykonywano zaprzęgiem konnym. CAW, III-472-23, k. 122.
24
Rozkaz nr 5 z dnia 23.05.1945 r. CAW, III-472-32, k. 265.
25
Najwięcej tego rodzaju materiału zgromadzono w teczkach: III-474-1, III-476-1,
III-478–1.
23
165
nych przestępstw. Wśród tych źródeł wymienić należy zarządzenia, instrukcje oraz
okólniki traktujące o pracy i kompetencjach sądów polowych, czy też rozkazy
własne. Ponadto materiałem poznawczym są protokóły z posiedzeń sądu (III-47311) i przesłuchań świadków (III-477-31), wyroki sądu polowego (III-474-2) i szereg meldunków o ukaraniu. Na szczególną uwagę zasługują sprawozdania z działalności sądu, których uzupełnieniem jest korespondencja w sprawach dyscyplinarnych (III-473-11).
W zasadzie sprawozdań nie zachowało się wiele; jednak treść tych, które są,
pozwala badaczowi szczegółowo prześledzić działalność służby sprawiedliwości
oraz problematykę jej pracy. Na czoło zagadnień, obrazujących sytuację w dywizji,
wysuwają się sprawy związane z likwidacją przestępstw natury gospodarczej. Prowadzono otwartą walkę z tymi, którzy dopuszczali się kradzieży mienia społecznego. Tego rodzaju wypadki miały miejsce przede wszystkim w początkowym okresie
organizowania jednostek dywizji. Wówczas dał się zauważyć brak właściwej kontroli ze strony odpowiednich czynników, co sprzyjało stosowaniu nielegalnej praktyki. Stosowana przez służbę sprawiedliwości dywizji profilaktyka karna dodatnio
wpływała na uzdrowienie sytuacji. Czynnikiem pozytywnym było też porządkowanie samych spraw administracyjnych, a przede wszystkim wprowadzenie ściślej
kontroli finansowej.
Z akt wytworzonych przez kancelarię sądu dywizji wynika, że zwrócona też
była uwaga na samą dyscyplinę wojskową. Jeżeli chodzi o szeroką działalność profilaktyczno-wychowawczą, to stwierdza się w sprawozdaniach – natrafiała ona na
poważne trudności z uwagi na rozproszenie dywizji w terenie po wielu majątkach.
Wśród wielu dokumentów prawnych stanowiących o samym procesie osadnictwa na Ziemiach Północnych i Zachodnich na uwagę badacza zasługuje ważny
rozkaz nr 141 Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z dnia 5 lipca 1945 r. Nakazywał on wszystkim dowódcom jednostek ożywić i szeroko rozwinąć akcję osiedlania się rodzin wojskowych. Zgodnie z założeniami władz naczelnych do końca
lipca każda jednostka, do pułku włącznie, miała zabezpieczyć własnymi środkami
zamieszkanie kilkudziesięciu rodzin i objęcie pozostawionych gospodarstw rolnych.
Rozkaz ujmował ogólne zasady nadania kierunku akcji osadnictwa wśród rodzin
wojskowych. Naczelne Dowództwo WP przywiązywało duże znaczenie do tej akcji,
wymagającej „[…] wytężenia woli, pomysłowości, inicjatywy, a szczególnie doboru
odpowiednich kierowników-organizatorów”. (III-475-1, k. 32). Działalność jedno-
166
stek wojskowych w kierunku prowadzenia osadnictwa miała szczególne znaczenie,
gdyż realizowana była jako „przykładowa i przełomowa akcja”.
Dalsze archiwalia wskazują na ustawiczne zainteresowanie władz wojskowych
sprawami zagospodarowania ziem powracających do Macierzy. Wykładnikiem troski
o efektywny proces osadnictwa był rozkaz nr 220 NDWP z dnia 21 września 1945 r.
nakazujący dowódcom okręgów, aby w porozumieniu z odpowiednimi władzami
terenowymi zorganizowali komórki do spraw osadnictwa wojskowego. Ponadto polecono otoczyć właściwą opieką działające już zespoły osadnictwa przy poszczególnych
jednostkach. Dla nadania osadnictwu szczególnego znaczenia oraz związania go
z działalnością społeczną wystąpiono wówczas z inicjatywą utworzenia Związku
Osadnictwa Wojskowego na Zachodzie (III-479-8, k. 43).
Jak wynika z materiałów źródłowych przechowywanych w tej grupie zespołów, ukazujące się rozkazy Naczelnego Dowództwa WP miały swój bezpośredni
związek z normatywami władz administracji państwowej. Nawiązywały one do
zarządzeń Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych, w których omawiane były zagadnienia osadnictwa w tym i wojskowego, stanowiącego podstawę przy zagospodarowywaniu Ziem Zachodnich i Północnych 26.
Z uwagi na określoną funkcjonalność dywizji zachowało się stosunkowo dużo
akt finansowych. Wymienić można przede wszystkim rozkazy i zarządzenia organów nadrzędnych i własne, określające postępowanie w zakresie prowadzenia całokształtu gospodarki finansowej, zapotrzebowania i rozliczenia kredytowe oraz protokóły kontroli. Do rzędu interesujących należą też księgi budżetowe, sprawozdania
finansowe – a wśród nich sporządzone w chwili likwidacji jednostek dywizji – zapotrzebowania pieniężne i listy płacy (III-476-41). Z tymi archiwaliami łączy się również korespondencja dość licznie występująca w komórkach kwatermistrzowskich.
Ponadto zachowały się akta obrazujące działalność jednostek podległych dywizji
w zakresie gospodarki rybnej i leśnej, sadownictwa, pszczelarstwa, przetworów
W zasadzie bezpośredni udział jednostek 1 dywizji rolno-gospodarczej w akcji
osadniczej był stosunkowo mały. Powodem tego był nawał prac rolnych. Ponadto głównym
zadaniem jednostek rolno-gospodarczych była uprawa i zbiór płodów rolnych oraz hodowla
zwierząt. Po wykonaniu tych czynności dywizja została rozwiązana. Problemy związane
z osadnictwem omawia J. M a l c z e w s k i, Udział ludowego Wojska Polskiego w zasiedlaniu i zagospodarowaniu Ziem Północnych i Zachodnich Polski w latach 1945–1947. Polska
Ludowa, t. 7, 1968, s. 121 i nast. Ponadto: M. W r z o s e k, Udział jednostek 1 dywizji rolnogospodarczej w zagospodarowaniu Pomorza Zachodniego w 1945 r. Przegląd Historyczny
t. 49, z. 4, 1958, s. 738 i nast.
26
167
mlecznych, konserwacji skór itp. (III-472-30).
Obok wymienionych materiałów w zespołach znajdują się rozkazy Naczelnego Dowództwa WP – wydawane z okazji rocznic oraz innych ważnych wydarzeń
życia państwowego i wojskowego, w sprawie utrzymania dyscypliny wojskowej
i naruszania tajemnicy służbowej. Materiały te mają jednak charakter ogólnowojskowy i nie wnoszą nowych wiadomości o organizacji dywizji czy pracach rolnych, które wykonywały podległe jednostki.
Zachowały się także dowody świadczące o działalności jednostek dywizji
w dziedzinie zabezpieczenia i ochrony przedmiotów kultury. Badacza zainteresować
może jednostka archiwalna zawierająca korespondencję z tym związaną, a przede
wszystkim zachowane wśród wytworu kancelarii dowództwa 5 pułku rolnogospodarczego pismo Dyrekcji Biblioteki Uniwersytetu w Poznaniu, potwierdzające
odbiór księgozbioru złożonego z 6000 tomów, który zabezpieczyła przed ostateczną
zagładą właśnie ta jednostka wojskowa (III-478-39).
*
*
*
Z akt zachowanych w CAW wynika, że obok zadań gospodarczych jednostki
dywizji spełniały ważną rolę w procesie odradzania się polskości oraz integracji
Ziem Zachodnich z Macierzą. W początkowym okresie pionierskiej pracy, w wielu
miejscowościach jednostki dywizji brały bezpośredni udział w tworzeniu ogniw
administracji terenowej oraz organizacji społecznych i politycznych. Udzielały też
skutecznej pomocy nielicznym rodzinom polskim osiadłym na tych terenach.
Do największych osiągnięć jednostek dywizji działających na Pomorzu Zachodnim należy zaliczyć zebranie plonów, stworzenie własnej rolno-warzywnej
bazy dla Wojska Polskiego, zagospodarowanie opuszczonych majątków, a tym samym przygotowanie korzystnych warunków dla osadnictwa, które rozwinęło się już
w późniejszym okresie.
Wszystkie te fakty, mające swoje odbicie w archiwaliach, świadczą dobitnie
o tym, że wojsko swoją służbę dla Ojczyzny pojmowało i pojmuje nie tylko jako
obowiązek jej obrony, ale również obowiązek niesienia społeczeństwu pomocy
w każdej potrzebie.
168