Przestępstwa trwałe i delikty trwałe

K. Banasik
Katarzyna Banasik
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
Streszczenie
W tytule artykułu autorka celowo umieściła w koniunkcji dwa pojęcia, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się synonimami. Autorka rozpoczęła
rozwaŜania od zasygnalizowania ujęcia przestępstw trwałych w polskiej literaturze. Następnie zaprezentowała interesujące ujęcie przestępstw trwałych
w doktrynie austriackiej. Pokazała przy tym, Ŝe termin „przestępstwo trwałe”
(Dauerstraftat) i termin „delikt trwały” (Dauerdelikt) mają róŜne znaczenia.
Termin „przestępstwo trwałe” jest pojęciem nadrzędnym (szerszym) wobec
terminu „delikt trwały”. Przenosząc analizę na grunt polskich przepisów, autorka podjęła próbę podania cech konstytutywnych przestępstwa trwałego.
RozwaŜania przeprowadziła na przykładach wybranych typów czynów zabronionych. Przedmiotem analizy uczyniła między innymi przestępstwo zniesławienia popełnione za pomocą Internetu (art. 212 § 2 k.k.). Autorka doszła
do wniosku, Ŝe przestępstwo to w pewnych sytuacjach moŜe być uznane za
trwałe. Autorka wskazała ponadto na praktyczną konsekwencję uznania danego przestępstwa za przestępstwo trwałe.
W polskiej nauce prawa karnego od lat funkcjonuje pojęcie „przestępstwo
trwałe”. Nie jest to termin prawny, lecz twór wypracowany przez doktrynę.
Brak jest legalnej definicji przestępstwa trwałego oraz katalogu przestępstw
naleŜących do tej kategorii. Definicja przestępstwa trwałego budziła i nadal
budzi kontrowersje. Spór o istotę przestępstwa trwałego nie ma znaczenia
tylko teoretycznego. Uznanie danego przestępstwa za trwałe ma powaŜne
reperkusje praktyczne. Główną z nich w dziedzinie prawa karnego materialnego jest właściwe wyznaczenie początku biegu terminu przedawnienia karalności przestępstwa. W doktrynie powszechnie przyjmuje się, Ŝe termin
przedawnienia karalności przestępstwa trwałego biegnie od ustania bezprawnego stanu1.
1
Tak m.in.: A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2010, s. 287; N. K ł ą c z y ń s k a, (w:) J. G i e z e k (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa
2012, s. 627; M. M o z g a w a, (w:) M. M o z g a w a (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Kraków 2006, s. 206; M. M o z g a w a, (w:) M. M o z g a w a (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2009, s. 482.
94
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
MoŜna odnieść wraŜenie, Ŝe w polskiej nauce prawa karnego próbuje się
niejako „na siłę” zakwalifikować dany typ przestępstwa jako przestępstwo
trwałe, bądź teŜ nie. Tymczasem takie definitywne rozgraniczenie in abstracto wszystkich typów czynów zabronionych nie jest moŜliwe do przeprowadzenia, a ponadto nie jest konieczne. Celowe jest natomiast wprowadzenie
zasygnalizowanego w tytule niniejszego opracowania rozróŜnienia na przestępstwa trwałe i delikty trwałe. Ta dywersyfikacja moŜe wywoływać zdziwienie, wszak prima vista wydawać się moŜe, Ŝe desygnaty pojęć umieszczonych w obu członach tytułu się pokrywają. Dalsze rozwaŜania wykaŜą,
Ŝe tak nie jest.
W polskiej doktrynie istoty przestępstwa trwałego upatruje się w wywołaniu bezprawnego stanu i utrzymywaniu go swoją wolą2. Przerwanie sprowadzonego stanu ma zatem pozostawać w gestii sprawcy3. Przestępstwo trwałe miałoby polegać na „rozciągłości czasowej pewnego stanu przestępczego
wywołanego jednym aktem woli i postępowania sprawcy”4. Przytaczając
słowa nestora polskich karnistów – Juliusza Makarewicza, przestępstwo
trwałe polega na „wytworzeniu sytuacji przestępnej, będącej następstwem
jednego działania: choć działanie ukończono, to sytuacja przestępna trwa”5.
We współczesnej literaturze jako przykłady przestępstw będących bezspornie trwałymi wymienia się pozbawienie człowieka wolności (art. 189 k.k.),
nielegalne posiadanie broni palnej (art. 263 k.k.) i dezercję (art. 339 k.k.)6.
W odniesieniu do art. 242 § 1 k.k. dominuje pogląd, Ŝe stypizowane w nim
przestępstwo samouwolnienia nie jest przestępstwem trwałym7. RóŜne poglądy wyraŜane są wobec przestępstwa niealimentacji (art. 209 k.k.)8.
W najnowszej literaturze rozwaŜano pod kątem przedmiotowej kwestii przestępstwo zniesławienia popełnione za pomocą Internetu (art. 212 § 2 k.k.)9.
2
Zob. J. K u l e s z a, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 29 czerwca 2010 r.,
sygn. I KZP 7/10, Prokuratura i Prawo 2011, nr 6, s. 166.
3
W. Ś w i d a, Prawo karne, Warszawa 1986, s. 245.
4
J. Ś l i w o w s k i, Prawo karne, Warszawa 1979, s. 116.
5
J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 151.
6
Zob. np.: L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa 2003, s. 65; A. M a r e k, Kodeks..., s. 434,
562, 692; A. Z o l l, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do
art. 117–277, t. II, Warszawa 2008, s. 503; Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks
karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117–277, t. II, Warszawa 2008, s. 1221; J. M a j e w s k i, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 278–363,
t. III, Warszawa 2008, s. 969.
7
Tak m.in.: M. M o z g a w a, (w:) M. M o z g a w a (red.), Kodeks..., s. 469; A. M a r e k, Kodeks..., s. 531; M. S z e w c z y k, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117–277, t. II, Warszawa 2008, s. 1090.
8
Przestępstwo uchylania się od alimentacji za trwałe uwaŜają m.in.: L. G a r d o c k i (Prawo...,
s. 260); M. S z e w c z y k, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do
art. 117–277, t. II, Warszawa 2008, s. 746–747. Przeciwny pogląd wyraził m.in. A. M a r e k,
Kodeks..., s. 475–476.
9
Zob. J. K u l e s z a, Glosa…, s. 164–173.
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
95
K. Banasik
Wyszczególnianie przestępstw trwałych nie jest cechą znamienną wyłącznie polskiej doktryny prawa karnego. Pojęciu „przestępstwo trwałe” odpowiada zakorzeniony w literaturze niemieckojęzycznej termin „Dauerdelikt”,
który w dosłownym tłumaczeniu oznacza „delikt trwały”. Przeciwstawia się
mu termin „Zustandsdelikt” („delikt stanu”)10, którym w dychotomicznym podziale obejmuje się wszystkie pozostałe delikty, niebędące trwałymi.
W przypadku „deliktu stanu” bezprawie czynu wyczerpuje się w sprowadzeniu stanu sprzecznego z prawem11, a utrzymywanie naruszenia dobra prawnego nie wypełnia znamion typu czynu zabronionego12. Przykładem „deliktu
stanu” jest bigamia (§ 192 öStGB – Bigamie)13. W polskiej nauce równieŜ
powszechnie przyjmuje się, Ŝe bigamia (art. 206 k.k.) nie jest przestępstwem
trwałym, lecz przestępstwem o skutkach trwałych14. Trafność tego poglądu
nie powinna budzić najmniejszych nawet wątpliwości. Wszak karalne zachowanie polega na zawarciu związku małŜeńskiego, czyli na złoŜeniu
oświadczeń woli, co jest czynnością jednorazową, a nie na pozostawaniu
w bigamicznym związku. Na marginesie moŜna odnotować, Ŝe w austriackiej
literaturze pojawił się głos, iŜ z pojęcia „Zustandsdelikt” moŜna by właściwie
zrezygnować15. W niniejszych rozwaŜaniach na określenie „przestępstwa
trwałego” w znaczeniu nadawanym mu w polskiej doktrynie będzie uŜywane
pojęcie „delikt trwały”.
Zarówno w niemieckiej, jak i w austriackiej doktrynie, charakteryzując delikty trwałe, mówi się o zaleŜnym od woli sprawcy utrzymywaniu bezprawnego stanu16. W tym względzie nie ma róŜnicy z polską doktryną w pojmowaniu deliktu trwałego. Ponadto podkreśla się, Ŝe znamiona typu czynu zabronionego urzeczywistnia nie tylko sprowadzenie bezprawnego stanu, ale
i „pozwolenie, aby ten stan trwał”17. Jednym z elementów konstytutywnych
deliktu trwałego jest zatem „utrzymywanie” bezprawnego stanu, co nie moŜe
mieć miejsca bez woli sprawcy. Podczas trwania bezprawnego stanu czyn
w pewnym stopniu stale się odnawia18. Poprzez utrzymywanie bezprawnego
10
J. W e s s e l s, W. B e u l k e, Strafrecht. Allgemeiner Teil. Die Straftat und ihr Aufbau, Heidelberg–Hamburg 2012, s. 9; D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss des Strafrechts. Allgemeiner Teil, Wien 2009, s. 40; H. F u c h s, Österreichisches Strafrecht. Allgemeiner Teil I.
Grundlagen und Lehre von der Straftat, wyd. 7, SpringerWienNewYork 2008, s. 90.
11
D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, ibidem, s. 41.
12
H. F u c h s, ibidem.
13
Zob. Ibidem.
14
Zob. K. B a n a s i k, Bigamia w polskim prawie karnym, Prokuratura i Prawo 2010, nr 9, s. 66.
15
Tak m.in.: D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…, s. 41; D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt und
Dauerstraftat am Beispiel der Begehungsformen der Hehlerei, JBl („Juristische Blätter”)
1991, s. 437.
16
J. W e s s e l s, W. B e u l k e, Strafrecht..., s. 9.
17
Ibidem.
18
Ibidem.
96
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
stanu naruszanie dobra prawnego jest dalej intensyfikowane19. Charakterystyczną cechą deliktu trwałego jest to, Ŝe im dłuŜej trwa czynność sprawcza,
tym większe jest bezprawie20. Bezprawie czynu rozpoczyna się z podjęciem
czynności, a kończy dopiero z jej ustaniem21. Wzrost bezprawia zaleŜy od
trwania karalnego zachowania22. Aspektu wzrostu bezprawia nie wolno
przeoczyć w charakterystyce deliktu trwałego. W niektórych przypadkach
sam ustawodawca wyciąga konsekwencje i przewiduje wyŜszą karę w zaleŜności od czasu trwania deliktu23. Tak uczynił ustawodawca niemiecki
w § 239 (3) 1 dStGB (deutsches Strafgesetzbuch – niemiecki kodeks karny),
penalizując pozbawienie człowieka wolności (Freiheitsberaubung) na dłuŜej
niŜ jeden tydzień, i ustawodawca austriacki w § 99 (2) öStGB (österreichisches Strafgesetzbuch – austriacki kodeks karny), penalizując pozbawienie człowieka wolności (Freiheitsentziehung) na dłuŜej niŜ jeden miesiąc, jak teŜ ustawodawca polski, przewidując w art. 189 § 2 k.k. wyŜszą karę za pozbawienie człowieka wolności trwające dłuŜej niŜ 7 dni.
Niemiecka i austriacka nauka prawa karnego odróŜniają formalne dokonanie (Vollendung) od materialnego zakończenia (Beendigung) deliktu.
W tym względzie stwierdza się, Ŝe delikt trwały jest dokonany (vollendet)
z momentem nastąpienia stanu sprzecznego z prawem, ale zakończony (beendet) wraz z usunięciem tego stanu24.
To, czy dane przestępstwo jest deliktem trwałym, wynika ze sformułowania znamion typu czynu zabronionego25. Kwestią wykładni jest, czy dany typ
obejmuje tylko sprowadzenie, czy teŜ utrzymywanie naruszenia dobra prawnego26. W literaturze niemieckojęzycznej zaznacza się, Ŝe czasem nie jest
łatwo odgraniczyć delikty trwałe od pozostałych deliktów27. Przykładem kontrowersji jest kwalifikowanie paserstwa polegającego na ukryciu rzeczy
(Hehlerei durch Verheimlichen – § 164 (1) öStGB w Austrii. Relewantne
znamię czynu określone jest podobnie jak w polskim kodeksie: paserem jest
między innymi ten, kto pomaga sprawcy w ukryciu rzeczy (den Täter (...) dabei unterstützt, eine Sache (...) zu verheimlichen). W praktyce austriackich
sądów od kilkudziesięciu lat panuje utrwalona linia orzecznicza, zgodnie z
19
H. F u c h s, Österreichisches Strafrecht…, s. 90.
D. K i e n a p f e l, Anmerkung zur Entscheidung des Obersten Gerichtshofes (5.6.1984, 9 Os
49/84), JBl (Juristische Blätter) 1987, s. 394; D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…,
s. 40–41.
21
D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, ibidem, s. 40.
22
D. K i e n a p f e l, Anmerkung..., s. 394.
23
Ibidem.
24
J. W e s s e l s, W. B e u l k e, Strafrecht..., s. 9; D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…,
s. 40.
25
H. F u c h s, Österreichisches Strafrecht…, s. 90.
26
Ibidem.
27
Tak D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, ibidem.
20
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
97
K. Banasik
którą paserstwo przez ukrycie rzeczy moŜe – przy pewnych sposobach popełnienia – być deliktem trwałym28. We współczesnym piśmiennictwie pojawiła się krytyka tej wykładni, połączona z konkluzją, Ŝe paserstwo nie jest
deliktem trwałym. Wywiedziono między innymi, Ŝe sprawca deliktu trwałego
powinien zostać tym surowiej ukarany, im dłuŜej trwa stan bezprawny, tymczasem w praktyce nigdy nie wyciągano takiej konsekwencji wobec pasera
ukrywającego rzecz29.
NaleŜy zaakcentować – zdaje się, Ŝe pomijany w polskiej literaturze –
aspekt sposobu popełnienia czynu. Niektóre typy czynów zabronionych, nawet określonych w jednym przepisie jako typy podstawowe o alternatywnie
określonych znamionach, mają taką budowę, Ŝe nie da się ich jako całości
zakwalifikować in abstracto do deliktów trwałych, bądź teŜ nie. Przykładem
takiego przestępstwa jest naruszenie miru domowego (art. 193 k.k.). Oczywiste jest, Ŝe czynność sprawcza polegająca na „wdarciu się” nie tworzy deliktu trwałego, natomiast zachowanie polegające na „nieopuszczeniu wbrew
Ŝądaniu” stanowi podstawę deliktu trwałego. Podobnie czynność sprawcza
jest ujęta w niemieckim przestępstwie naruszenia spokoju domowego [§ 123
(1) dStGB – Hausfriedensbruch). Ze względu na ujęcie czynności sprawczej
w austriackim kodeksie (§ 109 öStGB – Hausfriedensbruch) tamtejsze przestępstwo naruszenia spokoju domowego nigdy nie jest deliktem trwałym.
Jako prototyp i wzór deliktu trwałego zgodnie podaje się w literaturze austriackiej przestępstwo pozbawienia wolności (§ 99 öStGB – Freiheitsentziehung)30. Jako klasyczne przykłady deliktów trwałych wymienia się przestępstwa polegające na uprowadzeniu osoby (§ 100, § 101, § 102 öStGB – Entführung)31. Niektórzy jako delikty trwałe podają równieŜ, między innymi, następujące przestępstwa: uporczywe prześladowanie, czyli przestępstwo
znane w Polsce pod anglojęzyczną nazwą „stalking” (§ 107a öStGB – Beharrliche Verfolgung), nieuprawnione uŜycie pojazdów (§ 136 öStGB – Unbefugter Gebrauch von Fahrzeugen); piractwo lotnicze (§ 185 öStGB – Luftpiraterie); naruszenie obowiązku utrzymania (§ 198 öStGB – Verletzung der
Unterhaltspflicht)32. Warto poświęcić chwilę uwagi przestępstwu stypizowanemu w § 136 öStGB. Wykazuje ono pewne podobieństwo z przestępstwem
określonym w art. 289 k.k., a polegającym na zaborze cudzego pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego uŜycia. Bezspornie przestępstwo z art.
289 k.k. nie jest deliktem trwałym, jako Ŝe jego czynność sprawcza wyraŜa
28
Zob. np.: OGH 5.6.1984, 9 Os 49/84 (LG Linz 19.1.1984, 24 Vr 2409/82), JBl (Juristische
Blätter) 1987, s. 393; OGH 16.10.1990, 15 Os 71/90, JBl („Juristische Blätter“) 1991, s. 461.
29
D. K i e n a p f e l, Anmerkung..., s. 394. Zob. teŜ D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt..., s. 435 i n.
30
D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…, s. 41; H. F u c h s, Österreichisches Strafrecht…,
s. 90.
31
D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, ibidem.
32
Zob. ibidem.
98
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
się w zaborze, który z natury rzeczy nie moŜe rozciągać się na osi czasu.
Tymczasem, istotą austriackiego odpowiednika jest uŜycie pojazdu, a nie
jego zabór, na co wskazuje choćby sama legalna nazwa przestępstwa.
Czynność wykonawcza określona jest wprawdzie za pomocą znamienia „in
Gebrauch nimmt”, co, dosłownie tłumacząc, oznacza „w uŜycie bierze”, jednak gdy punkt cięŜkości zachowania sprawcy ma polegać na zaborze, to
ustawodawca posługuje się znamieniem „wegnimmt” (zabiera), jak uczynił
na przykład przy opisie przestępstwa kradzieŜy (§ 127 öStGB – Diebstahl).
W austriackiej literaturze wymieniono przestępstwo z § 136 öStGB jako delikt trwały, którego znamiona urzeczywistnia odjechanie i jechanie dalej
(„Wegfahren und Weiterfahren”)33.
Analizując relewantne wypowiedzi w literaturze polskiej i austriackiej,
moŜna dostrzec pewną róŜnicę w pojmowaniu istoty deliktu trwałego, czy teŜ
zespołu jego konstytutywnych elementów. Mianowicie, w polskiej doktrynie
tradycyjnie kładzie się zazwyczaj nacisk na wywołanie bezprawnego stanu
jednym aktem zachowania34. Mając tą cechę na względzie, naleŜałoby odmówić przymiotu deliktu trwałego takiemu przestępstwu, jak na przykład
niealimentacja. W polskiej literaturze głosy w tej mierze są wyraźnie podzielone35. W austriackiej literaturze, jak wyŜej wskazałam, wymienia się przestępstwo naruszenia obowiązku utrzymania, będące odpowiednikiem „polskiej” niealimentacji, jako delikt trwały36. Główny nacisk jest połoŜony na
utrzymywanie stanu bezprawnego, a nie na jego wywołanie jednym aktem,
gdyŜ – jak powszechnie wiadomo – dla dokonania tego typu przestępstwa
nie wystarczy jednorazowe zachowanie się sprawcy.
Mając na uwadze wymienione wyŜej przykłady przestępstw zaliczanych
do deliktów trwałych, nasuwa się spostrzeŜenie, Ŝe kategoria deliktów trwałych staje się coraz bardziej pojemna i obejmuje równieŜ te przestępstwa,
które ze swej istoty nie są deliktami trwałymi sensu stricto. Dlatego teŜ jako
interesujące jawi się dokonane w literaturze austriackiej rozróŜnienie na
„urodzone” delikty trwałe („geborene” Dauerdelikte) i „faktyczne” delikty trwałe („faktische” Dauerdelikte)37. „Urodzone” delikty trwałe (delikty trwałe sensu
stricto) są to delikty trwałe ze swej istoty (natury, charakteru). Innymi słowy,
delikty trwałe w wąskim znaczeniu są to te przestępstwa, których inherentne
cechy powodują, Ŝe one zawsze są deliktami trwałymi. Jako takie delikty
33
H. F u c h s, Österreichisches Strafrecht…, s. 90.
Zob. np.: J. M a k a r e w i c z, Kodeks..., s. 151; J. Ś l i w o w s k i, Prawo..., s. 116; A. M a r e k,
Kodeks..., s. 475. Inaczej m.in. L. G a r d o c k i (Prawo..., s. 65), akcentując utrzymywanie
pewnego stanu rzeczy.
35
Zob.: L. G a r d o c k i (ibidem, s. 260); M. S z e w c z y k, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny.
Część szczególna. Komentarz do art. 117–277, t. II, wyd. 3, Warszawa 2008, s. 746–747;
A. M a r e k, Kodeks..., s. 475–476.
36
Zob. D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…, s. 41.
37
D. K i e n a p f e l, Anmerkung..., s. 394.
34
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
99
K. Banasik
wymienia się bezspornie pozbawienie człowieka wolności i uprowadzenie
osoby38. Dla uznania przestępstwa za delikt trwały decydujący, oprócz charakteru tego przestępstwa, moŜe być konkretny sposób popełnienia danego
przestępstwa. Jako „faktyczne” delikty trwałe mogą być popełnione na przykład następujące przestępstwa: spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (§ 83
öStGB – Körperverletzung), zniewaŜenie i zniesławienie (§ 115 öStGB – Beleidigung), wykorzystanie seksualne (§ 207 öStGB – sexueller Mißbrauch).
Pierwsze z wymienionych przestępstw staje się „faktycznym” deliktem trwałym, jeŜeli czynność sprawcza polegająca na uderzaniu ofiary trwa dłuŜej39.
Poprzez przedłuŜenie czynności sprawczej deliktami trwałymi w szerokim
znaczeniu mogą stać się równieŜ na przykład takie przestępstwa, jak znęcanie się (§ 92 öStGB – Quälen), zgwałcenie (§ 201 öStGB – Vergewaltigung),
uŜycie podrobionego lub przerobionego dokumentu (§ 223 (2) öStGB – Gebrauch einer falschen oder verfälschten Urkunde), naduŜycie funkcji (§ 302
öStGB – Mißbrauch der Amtsgewalt)40.
W doktrynie austriackiej wyróŜniono delikty trwałe (Dauerdelikte) i przestępstwa trwałe (Dauerstraftaten)41. W tym ujęciu przestępstwo trwałe jest
pojęciem nadrzędnym, a delikt trwały jest szczególnym wariantem przestępstwa trwałego. Wiele deliktów, które ze swej istoty nie są deliktami trwałymi,
moŜe zostać popełnione – przy sposobie popełnienia prolongowanym lub
określonym przez trwanie – jako quasi-delikty trwałe, czyli jako „faktyczne”
delikty trwałe. W formie przestępstwa trwałego moŜe zostać popełnione na
przykład – nie będące deliktem trwałym – paserstwo polegające na zachowaniu trwającym wiele godzin. Podkreśla się, Ŝe przestępstwa trwałe i delikty trwałe „zerkają” w tym samym kierunku, mając „na celowniku” koniec
przestępstwa. Jest im wspólne, Ŝe zachowanie sprawcy jest określone przez
czas i wykracza poza czas dokonania. Istota zarówno przestępstwa trwałego, jak i deliktu trwałego polega na tym, Ŝe karalna czynność wykracza poza
czas dokonania czynu i zakończona jest dopiero wtedy, gdy ustanie bezprawne zachowanie42. Innymi słowy, przestępstwa trwałe i delikty trwałe są
prawnie dokonane juŜ z podjęciem czynności, ale rzeczywiście zakończone
dopiero, gdy czynność ustaje43. WyraŜono pogląd, Ŝe odgraniczenie przestępstw trwałych i deliktów trwałych moŜe pozostać otwarte, poniewaŜ ich
konsekwencje prawne są te same44.
38
D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt..., s. 436.
D. K i e n a p f e l, Anmerkung..., s. 394.
40
D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…, s. 41.
41
D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt..., s. 436.
42
Tak D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt..., s. 436–437.
43
Tak D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, ibidem.
44
Tak D. K i e n a p f e l, Dauerdelikt..., s. 437.
39
100
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
Biorąc pod uwagę klasyczny, dychotomiczny podział przestępstw na „delikty stanu” (Zustandsdelikte) i delikty trwałe (Dauerdelikte) moŜna wyciągnąć wniosek, Ŝe kategoria przestępstw trwałych (Dauerstraftaten) zawiera
w sobie wszystkie delikty trwałe i niektóre „delikty stanu”. Przedstawiając
rzecz obrazowo, do zbioru przestępstw trwałych naleŜą wszystkie desygnaty
pojęcia „delikt trwały” i wybrane desygnaty pojęcia „delikt stanu”.
Zaproponowana w austriackiej doktrynie systematyka przestępstw
w przedmiotowym aspekcie jest bardzo ciekawa, jednak nie ma dostatecznego powodu, aby przenieść ją na grunt polski. Zaprezentowane wyŜej rozróŜnienie moŜe natomiast stanowić tło dla rozwaŜań nad przestępstwami
trwałymi w Polsce, a przy tym cenną wskazówkę. Przetransponowaniu austriackiego pomysłu do polskich realiów prawa karnego stoi na przeszkodzie
w pierwszym rzędzie terminologia. Zakorzenione w polskiej nauce prawa
karnego pojęcie „przestępstwo trwałe” odpowiada w istocie austriackiemu
deliktowi trwałemu. Przenosząc analizę na grunt polski, moŜna by uczynić
punktem wyjścia wyróŜnienie przestępstw trwałych sensu stricto i przestępstw trwałych sensu largo. Przestępstwa trwałe sensu stricto odpowiadałyby austriackim deliktom trwałym, a przestępstwa trwałe sensu largo byłyby
zbliŜone treściowo do austriackich przestępstw trwałych.
PodąŜając zaproponowaną ścieŜką, trzeba na wstępie uzmysłowić, Ŝe do
przestępstw trwałych sensu stricto naleŜą tylko te przestępstwa, które ze
swej natury, na podstawie swych inherentnych cech, są trwałe. Przestępstwa trwałe sensu largo („potencjalne” przestępstwa trwałe) są to te przestępstwa, które z samej swej istoty nie są trwałe, ale mogą się takimi stać,
jeŜeli będą popełnione w relewantny sposób. Jako oczywiste przykłady
przestępstw trwałych sensu stricto moŜna podać przestępstwo pozbawienia
człowieka wolności (art. 189 § 1, § 2 i § 3 k.k.) i przestępstwo posiadania
bez wymaganego zezwolenia broni palnej lub amunicji (art. 263 § 2 k.k.).
Wbrew utartej opinii wydaje się, Ŝe takim bezsprzecznym przykładem nie
jest przestępstwo dezercji (art. 339 k.k.), albowiem moŜe ono zostać dokonane przez samo opuszczenie jednostki wojskowej lub wyznaczonego miejsca przebywania. Z opisu znamion tego przestępstwa jasno wynika, Ŝe
czynność sprawcza moŜe polegać na „opuszczeniu”, co jest przecieŜ aktem
jednorazowym, a nie trwającym w czasie. Z drugiej strony, Ŝołnierz po
opuszczeniu jednostki lub wyznaczonego miejsca w naturalny sposób „poza
nimi pozostaje”, a tym samym wypełnia drugie ze znamion określających
czynność wykonawczą. W rezultacie zatem opuszczenie jednostki jest czynnością współukaraną uprzednią, a karnoprawnie relewantne zachowanie
Ŝołnierza wyraŜa się w pozostawaniu poza jednostką, będąc przestępstwem
trwałym.
Na marginesie moŜna odnotować, Ŝe – podobnie jak „opuszczenie” –
„uwolnienie” się lub innej osoby jest czynnością jednorazową. Dlatego teŜ
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
101
K. Banasik
przestępstwa samouwolnienia (art. 242 § 1 k.k.) i uwolnienia innej osoby,
legalnie pozbawionej wolności (art. 243 k.k.), nie są przestępstwami trwałymi
ani sensu stricto, ani sensu largo. Przeciwny wniosek moŜe wypływać stąd,
Ŝe osoba bezprawnie uwolniona przebywa na wolności, co jest pewnym
trwającym stanem rzeczy. Nie wolno jednak przeoczyć, Ŝe przepis ustawowy
nie penalizuje nielegalnego przebywania na wolności, co wynika expressis
verbis z jego brzmienia.
Jeszcze inaczej wygląda sytuacja w przypadku przestępstwa naruszenia
miru domowego (art. 193 k.k.). Znamię wykonawcze tego przestępstwa zostało określone alternatywnie („wdziera się” albo „nie opuszcza”). Zrealizowanie go w pierwszej alternatywie powoduje, Ŝe nie mamy do czynienia
z przestępstwem trwałym, gdyŜ wdarcie się, podobnie jak na przykład zabór,
naleŜy widzieć jako akt jednochwilowy, który nie musi pociągać za sobą wypełnienia drugiego znamienia alternatywnego (sprawca wdarł się, ale po
usłyszeniu Ŝądania pomieszczenie opuścił). Natomiast popełnienie przedmiotowego przestępstwa poprzez nieopuszczenie powoduje zawsze, Ŝe dochodzi do przestępstwa trwałego. Oceniając zatem w całości przestępstwo
zwane naruszeniem miru domowego, moŜna je uznać za przestępstwo trwałe sensu largo.
Wysoce aktualnym zagadnieniem, z uwagi na upowszechnienie się Internetu jako środka przekazu i stały wzrost liczby jego uŜytkowników, jest rozstrzygnięcie, czy zniesławienie popełnione za pomocą Internetu (art. 212 § 2
k.k.) jest przestępstwem trwałym, a co za tym idzie, od kiedy naleŜy liczyć
okres przedawnienia jego karalności. Analizy tego problemu podjęto się
w najnowszej literaturze, w interesującej glosie, której autor doszedł do
wniosku, Ŝe to przestępstwo nie moŜe zostać uznane za trwałe, bowiem nie
da się „w sposób nie budzący wątpliwości dowieść, Ŝe do zespołu znamion
tego typu rodzajowego naleŜy utrzymywanie bezprawnego stanu”45. W tym
stanie faktycznym zniesławiający wpis widniał na stronie internetowej przez
ponad cztery lata. Mając na względzie powyŜsze rozwaŜania, naleŜy stanąć
na stanowisku, Ŝe badane przestępstwo nie jest przestępstwem trwałym
sensu stricto, jest natomiast przestępstwem trwałym sensu largo (stosując
terminologię austriacką: nie jest ono deliktem trwałym, ale jest przestępstwem trwałym). Wydaje się, Ŝe ustawowy opis tego przestępstwa nie wyklucza realizowania czynności sprawczej przez utrzymywanie bezprawnego
stanu rzeczy. Decydujące znaczenie ma konkretny sposób popełnienia tego
przestępstwa. W tej sprawie Sąd NajwyŜszy przyjął, Ŝe chwilą popełnienia
tego przestępstwa jest chwila dokonania wpisu, a nie jego usunięcia46. Autor
45
46
J. K u l e s z a, Glosa…, s. 172.
Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 29 czerwca 2010 r., sygn. I KZP 7/10 – zob. tezę
przytoczoną przez J. K u l e s z ę, ibidem, s. 164.
102
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
wspomnianej glosy przyznał Sądowi rację47. ZauwaŜył przy tym istotny
aspekt, jakim jest moŜliwość usunięcia przez sprawcę wpisu48, jednak zdaje
się, Ŝe nie docenił jego roli. JeŜeli sprawca ma moŜliwość usunięcia zniesławiającego wpisu (bo na przykład umieścił go na stronie, którą sam administruje) i tego nie czyni, to swym zaniechaniem utrzymuje bezprawny stan.
Z kaŜdą odsłoną tej strony internetowej naruszenie dobra prawnego w postaci czci ofiary jest coraz bardziej intensyfikowane. Kluczowe znaczenie ma
przy tym wola sprawcy. Sprawca jednym aktem woli i postępowania sprowadził stan bezprawny, po czym swą wolą utrzymuje stale następujące zniesławianie innej osoby. Przywołując jeszcze jeden wyznacznik, akcentowany
w literaturze niemieckojęzycznej, uznać trzeba, sprawca dokonał przestępstwa juŜ w momencie umieszczenia wpisu (na stronie i w sposób dostępny
dla uŜytkowników sieci), ale zakończy je wraz z usunięciem wpisu. Inaczej
naleŜałoby ocenić sytuację, w której sprawca nie miałby moŜliwości usunięcia wpisu – wówczas nie dopuszczałby się przestępstwa kwalifikowanego
In concreto jako trwałe.
Podobnie rzecz się ma z przestępstwem polegającym na uporczywym
nękaniu innej osoby (art. 190a k.k.). Stalking moŜe zostać popełniony w róŜny sposób49. Odmiana stalkingu określona w § 2 moŜe zostać zrealizowana,
na przykład, poprzez umieszczenie na ogólnodostępnej stronie internetowej
fotografii koleŜanki (w jej imieniu) wraz z jej adresem domowym i tekstem
pod zdjęciem o treści „Zapraszam!” lub podobnej, w celu spowodowania,
Ŝeby męŜczyźni nachodzili ją w domu. Stalking moŜe być zatem uznany za
przestępstwo trwałe sensu largo.
Podsumowując, z powyŜszych przykładów wynika, Ŝe kategoria „przestępstwo trwałe sensu largo” obejmuje przestępstwa dalece zróŜnicowane
pod względem ustawowej budowy. Przymiot takiego przestępstwa moŜna
przyznać zarówno przestępstwu o alternatywnie określonych znamionach
czynności sprawczej, przy czym realizacja jednego z nich nigdy nie wywołuje przestępstwa trwałego, a z realizacją drugiego zawsze wiąŜe się taki efekt
(na przykład art. 193 k.k.), jak i przestępstwu o jednolitej budowie czynności
sprawczej, z której realizacją – w zaleŜności od sposobu popełnienia i woli
sprawcy – moŜe wiązać się zaistnienie przestępstwa trwałego (na przykład
art. 212 k.k.), jak równieŜ przestępstwu wieloodmianowemu, w przypadku którego realizacja którejś odmiany – w zaleŜności od sposobu popełnienia i woli
sprawcy – moŜe wykreować przestępstwo trwałe (na przykład art. 190a k.k.).
47
J. K u l e s z a, ibidem, s. 171–172.
J. K u l e s z a, Glosa..., s. 169.
49
Szerzej na temat moŜliwych zachowań stalkera zob. K. B a n a s i k, Stalking w austriackim
prawie karnym, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały, pod red. J. W i d a c k i e g o, Kraków
2012, nr 1 (10), s. 99–127.
48
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
103
K. Banasik
Prima vista mogłoby się wydawać, Ŝe tak samo jak stalking naleŜy potraktować przestępstwo znęcania się (art. 207 k.k.) czy przestępstwo niealimentacji (art. 209 k.k.). Wszak jedno z klasycznych zachowań stalkera polega na wysyłaniu do ofiary mnóstwa SMS-ów lub e–maili, a zatem na podejmowaniu wielu jednostkowych czynności. Wysłanie tylko jednego lub kilku
SMS-ów nie stanowi jeszcze dokonania przestępstwa uporczywego nękania.
Podobnie jednorazowe lub kilkukrotne uderzenie lub zelŜenie nie stanowi
dokonania przestępstwa znęcania się, jak i jednorazowe niezapłacenie raty
alimentacyjnej nie stanowi dokonania przestępstwa niealimentacji. Porównywane przestępstwa mają jednak zróŜnicowany charakter. O ile dokonanie
stalkingu w pewnej odmianie moŜe wyczerpać się w jednorazowym działaniu
sprawcy, o tyle jednorazowe działanie albo zaniechanie sprawcy nigdy nie
prowadzi do przyjęcia dokonania znęcania się albo niealimentacji. Przestępstwa określone art. 207 k.k. i art. 209 k.k. są ze swej natury przestępstwami
wieloczynnościowymi. Nie wyklucza to trwania dokonanego stanu przestępnego. JeŜeli dojdzie juŜ do dokonania przestępstwa znęcania się i sprawca
będzie nadal znęcał się nad ofiarą, to będziemy nadal mieć do czynienia
z jednym i tym samym przestępstwem. Dokonane juŜ naruszenie dobra
prawnego będzie z kaŜdym kolejnym aktem sprawcy intensyfikowane.
Sprawca swoją wolą (i zachowaniem) będzie zatem utrzymywał (podtrzymywał) stan bezprawny. Wnioskując, przestępstwa wieloczynnościowe
moŜna by kwalifikować jednocześnie jako przestępstwa trwałe sensu largo,
gdyby zrezygnować z – stawianego zwykle w polskiej doktrynie – warunku
wywołania dokonanego stanu bezprawnego jednym zachowaniem sprawcy.
Jak juŜ wyŜej była mowa, takiego warunku nie stawia się w doktrynie austriackiej, co pozwala na uznanie znęcania się i uchylania się od alimentów
za przestępstwa trwałe (ale nie za delikty trwałe). Z drugiej strony warto zauwaŜyć, Ŝe w niemieckiej i austriackiej nauce prawa karnego nie wyszczególnia się odrębnej kategorii przestępstw wieloczynnościowych. W pewnym
stopniu moŜe to tłumaczyć dosyć szerokie pojmowanie kategorii przestępstw
trwałych i dopuszczanie uznania za takie, na przykład, przestępstwa określonego w § 83 öStGB, to jest spowodowania uszczerbku na zdrowiu. Przez
prolongowanie czynności sprawczej, na przykład wielokrotne uderzanie ofiary, przestępstwo to moŜe stać się przestępstwem trwałym50. W polskiej doktrynie nie uznaje się przestępstwa określonego w art. 156 k.k. i art. 157 k.k.
za trwałe. Nie zalicza się do nich równieŜ przestępstw wieloczynnościowych,
poniewaŜ do ich dokonania nie jest niezbędne nastąpienie kilku czynności
sprawcy. Przestępstwa te moŜna by ewentualnie określić jako przestępstwa
wieloczynnościowe sensu largo (przyjmując, Ŝe te klasyczne przestępstwa
wieloczynnościowe są przestępstwami wieloczynnościowymi sensu stricto),
50
Zob. D. K i e n a p f e l, F. H ö p f e l, Grundriss…, s. 41.
104
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
czyli przestępstwa nie będące ze swej istoty wieloczynnościowymi, ale mogące się takimi stać in concreto. Jako przykład moŜna podać spowodowanie
cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu poprzez podawanie trucizny w dawkach,
w tygodniowych odstępach czasu. Za takie przestępstwo naleŜałoby równieŜ
uznać uporczywe nękanie innej osoby. Jak widać, stalking jest przestępstwem o bogatej konstrukcji, mającym szeroki wachlarz zachowań mogących realizować jego znamiona. Stalking jest zatem jednocześnie przestępstwem trwałym sensu largo i przestępstwem wieloczynnościowym sensu
largo. Świadczy to o braku rozłączności obu tych kategorii przestępstw.
Mając na względzie wnioski wypływające z przeprowadzonych rozwaŜań,
moŜna pokusić się o próbę podania cech konstytutywnych przestępstwa
trwałego w takim znaczeniu, w jakim powszechnie uŜywa się tego pojęcia
w polskiej doktrynie. Nietrudno zauwaŜyć, Ŝe zrezygnowanie z warunku wywołania dokonanego stanu bezprawnego jednym czynem sprawcy skutkowałoby wchłonięciem przestępstw wieloczynnościowych przez przestępstwa
trwałe. Przestępstwa wieloczynnościowe są rozciągnięte w czasie. MoŜna
by je określić jako przestępstwa „trwające”, ale nie „trwałe”. Za zachowaniem
tego warunku przemawia chęć zachowania bogactwa doktrynalnych form
i terminów, a w szczególności brak uzasadnienia dla wyeliminowania zakorzenionego juŜ terminu „przestępstwa wieloczynnościowe” jako terminu samodzielnego, a nie subkategorii „przestępstwa trwałego”. NaleŜy podkreślić,
Ŝe z punktu widzenia praktycznych konsekwencji włączenie tego warunku do
katalogu cech przestępstwa trwałego – a tym samym wyznaczenie wyraźnej
granicy pomiędzy przestępstwami trwałymi i przestępstwami wieloczynnościowymi – nie ma wielkiego znaczenia, co zostanie poniŜej wskazane.
Podsumowując, przestępstwo trwałe polega na wywołaniu jednym czynem (jednorazowym zachowaniem się sprawcy) bezprawnego stanu i utrzymywaniu go wolą sprawcy, przy czym: samo wywołanie tego stanu stanowi
juŜ dokonanie przestępstwa; wraz z trwaniem stanu sprzecznego z prawem
następuje intensyfikacja naruszenia dobra prawnego; ustawowe znamię
określające czynność sprawczą realizowane jest zarówno przez sprowadzenie, jak i przez utrzymywanie bezprawnego stanu przez sprawcę. Celowo
nie uczyniłam odniesienia do typu czynu zabronionego mającego być przestępstwem trwałym. Wydaje się, Ŝe niekiedy w polskiej literaturze51 zbyt
mocno akcentuje się konieczność nadania etykiety „przestępstwo trwałe”
określonemu typowi czynu zabronionego. Kierując się tym wyznacznikiem,
przyporządkowanie danego przestępstwa do kategorii przestępstwa trwałego odbywa się na wysoce abstrakcyjnej płaszczyźnie typu rodzajowego czy51
Zob. np. L. T y s z k i e w i c z, O przestępstwie trwałym i jego desygnatach, (w:) L. L e s z c z y ń s k i, E. S k r ę t o w i c z, Z. H o ł d a (red.), W kręgu teorii i praktyki prawa karnego.
Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Lublin 2005, s. 365 – podano za:
J. K u l e s z a, Glosa..., s. 171 i 172.
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
105
K. Banasik
nu zabronionego, a w oderwaniu od indywidualnych cech popełnionego
przestępstwa. W rezultacie, „czystych” przestępstw trwałych jest bardzo
niewiele. Przestępstwa na pozór, choćby wedle samej nazwy, będące takimi, okazują się nimi nie być po zbadaniu całości znamion typu przestępstwa.
Jak wyŜej wskazałam, budowa poszczególnych typów czynów zabronionych, a w szczególności skonstruowanie ich czynności sprawczej, powoduje, Ŝe dany typ rodzajowy przestępstwa jako całość nie spełnia cech przestępstwa trwałego. A nie będziemy przecieŜ mówić, Ŝe dany typ rodzajowy
przestępstwa jest w połowie (albo w jakiejś innej części) przestępstwem
trwałym. Wydaje się, Ŝe nadanie przymiotu przestępstwa trwałego, mające
wiązać się z dalszymi konsekwencjami prawnymi (problematyka przestępnego współdziałania lub przedawnienia karalności), moŜe odbyć się tylko na
płaszczyźnie o większym stopniu konkretyzacji, to jest po uwzględnieniu
sposobu popełnienia zaistniałego czynu. Przemawia za tym, między innymi,
przeanalizowany wyŜej przykład przestępstwa z art. 212 § 2 k.k.
Uznanie popełnionego przestępstwa za trwałe bądź wieloczynnościowe
implikuje pewną wspólną konsekwencję prawną w zakresie przedawnienia
karalności. W tej mierze kwestia przyporządkowania danego przestępstwa
do którejś z tych kategorii traci na praktycznej waŜności, albowiem dla obu
tych kategorii przestępstw początkowy moment biegu terminu przedawnienia
karalności zdeterminowany jest przez ostatni karnoprawnie istotny moment
działania lub zaniechania sprawcy. Ta teza, będąca owocem rozwaŜań na
temat przestępstw trwałych i deliktów trwałych, ukazuje konieczność zweryfikowania rozpowszechnionego i głęboko zakorzenionego poglądu, którego
trafność prima facie wydaje się oczywista i niepodwaŜalna, Ŝe termin
przedawnienia karalności przestępstwa trwałego biegnie od ustania bezprawnego stanu. Przykład zniesławienia poprzez wpis na stronie Internetowej obrazuje, Ŝe bezprawny stan moŜe trwać dłuŜej aniŜeli bezprawne postępowanie jego twórcy (jeŜeli dokonujący wpisu nie ma moŜliwości jego
usunięcia, czyli z wolą swą nie zaniechuje usunięcia, to eo ipso nie utrzymuje on bezprawnego stanu). Konkludując, termin przedawnienia karalności
przestępstwa trwałego biegnie nie od ustania bezprawnego stanu, ale od
ustania karnoprawnie relewantnego zachowania się sprawcy.
Continuing offences vs. permanent violations
Abstract
As used in the title hereof, continuing offences and permanent violations
seem to be synonymous terms at first sight. The paper begins with refer-
106
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
Przestępstwa trwałe i delikty trwałe
ences given to continuing offences in Polish literature. Then, an interesting
approach is presented to continuing offences among Austrian legal commentators. At the same time proven is different meaning for ‘continuing offence’ (Dauerstraftat) and ‘permanent violation’ (Dauerdelikt) or, more specifically, ‘Continuing offence’ is ascertained as being broader and including
‘permanent violation’. The discussion is then continued with consideration
given to Polish regulations of law. An attempt is made to indicate constitutive
properties of a continuing crime. Serving as examples are some selected
offences, including online defamation (Penal Code, Article 212, § 2). The
conclusion is that such defamation may be considered a continuing offence
in certain circumstances. Moreover, practical consequences are enumerated
of recognizing a given offence as a continuing one.
Prokuratura
i Prawo 7−8, 2013
107