SPIS TREŚCI Przedmowa.........................................................

SPIS TREŚCI
Przedmowa..................................................................................................... 7
I. Szansę i wzory karier zawodowych
Maria Nietyksza, Ramy prawne zarobkowania kobiet w Królestwie
Polskim w XIX i na początku XX w. na tle porównawczym ...................... 15
Anna Żarnowska, Praca zarobkowa kobiet i ich aspiracje
zawodowe w środowisku robotniczym i inteligenckim
na przełomie XIX i XX wieku ................................................................. 29
Michal Kopczyński, Służba domowa jako grupa zawodowa w Europie
XV-XXw ....................................................................................... 53
Agnieszka Janiak-Jasińska, Pracownice i pracownicy handlu na rynku pracy
w Królestwie Polskim przełomu XIX i XX w. ............................................ 77
Bożena Urbanek, Kształtowanie się statusu zawodu pielęgniarskiego
na ziemiach polskich w latach 1830-1938. ............................................ 103
Janusz Zarnowski, Praca zawodowa kobiet w Polsce międzywojennej ...........119
Regina Renz, Praca zawodowa i pozycja społeczna kobiety
w środowisku inteligencji prowincjonalnej w latach
międzywojennych (na przykładzie Kielecczyzny) ..................................... 141
Grażyna Kempa, Szansę kobiet na rynku pracy na Śląsku ............................ 153
Anna Glimos-Nadgórska, Nauczyciele i nauczycielki: zróżnicowanie
szans w zawodzie w województwie śląskim w okresie
międzywojennym ..................................................................................169
Wlodzimierz Mędrzecki, Praca kobiety w chłopskim
gospodarstwie rodzinnym między uwłaszczeniem
a wybuchem II woj ný światowej .............................................................179
Adam Kurzynowski, Przemiany wzorów karier zawodowych
kobiet w latach 1950-1989................................................................... 189
Dariusz Jarosz, Kobiety a praca zawodowa w Polsce w latach 1944-1956
(główne problemy w świetle nowych badań źródłowych) ....................... 217
II. Kobieta pracująca w opinii społecznej
Jadwiga Hoff, Kobieta aktywna zawodowo w kodeksach
savoir-vivre'u XIX i pierwszej polowy XX wieku .................................... 245
4 Spis treści
Pavla Vošahlíková, Pozycja społeczna i prestiż kobiety pracującej
zawodowo w Czechach na przełomie XIX i XX wieku ............................ 255
Jadwiga Zacharska, Nauczycielka w literaturze przełomu XIX i XX w. ......... 267
Katarzyna Sierakowska, Aspiracje zawodowe kobiety zamężnej
w rodzinach inteligenckich lat międzywojennych w opinii
prasy kobiecej i poradników dla kobiet................................................. 291
Magdalena Gawin, Głosy krytyczne w sprawie zawodowej
pracy kobiet 1918-1939 (w świetle publicystyki)..................................... 303
Dobrochna Kalwa, Model kobiety aktywnej zawodowo
w Polsce międzywojennej ..................................................................... 317
Anna Landau-Czajka, Kobiety a praca zawodowa w podręcznikach
szkolnych dla dzieci............................................................................. 337
Renata Ewa Hryciuk, Idealna pracownica? — czyli
„stara panna " a praca zawodowa ......................................................... 353
Anna Sieradzka, Przedstawienia kobiet pracujących
w polskim malarstwie i grafice doby pozytywizmu ................................... 365
Summary ..................................................................................................... 373
Indeks nazwisk ............................................................................................ 379
Indeks organizacji ....................................................................................... 389
Informacje o Autorach ................................................................................ 395
Przedmowa
Stosunek do pracy zawodowej kobiet należał do najistotniejszych kwestii w dyskusjach na temat ich roli i miejsca w modernizujących się społeczeństwach drugiej polowy XIX i początków XX w. Obok dążenia do równości z mężczyzną w obliczu prawa i zrównania dostępu do szkól wszystkich
szczebli hasło dopuszczenia kobiet do różnych warsztatów pracy miało
ogromne znaczenie dla kształtowania się ruchów emancypacyjnych i feministycznych. Niezależnie od przełamywania tradycyjnych barier i zakazów
o charakterze obyczajowym (przeważnie zresztą uwarunkowanych ekonomicznie), które utrudniały kobietom z „warstw oświeconych" podejmowanie pracy poza domem, występowała też obawa przed pracą jako symbolem
pauperyzacji. W rzeczywistości społecznej od dawna przecież można było
obserwować zjawisko aktywizacji zawodowej przedstawicielek warstw
uboższych i niewykształconych. We wczesnej fazie industrializacji ziem polskich, terytorialnie ograniczonej i przypadającej na pierwszą połowę
XIX stulecia, kobiety pojawiły się, jak wiadomo, w manufakturach i fabrykach, zwłaszcza włókienniczych. W następnych dziesięcioleciach zwiększyła się zarówno ich liczba, jak i odsetek wśród robotników. Tylko w niewielkim stopniu przyciągnęło to uwagę obrońców tradycyjnego modelu rodziny
i „naturalnej" pozycji społecznej kobiety.
Początek XX w. przyniósł stopniowe „zdobywanie" przez kobiety kolejnych placówek zawodowych. Zdaniem większości badaczy, proces ten uległ
znacznemu przyspieszeniu w czasie I wojny światowej, gdy trzeba było zastąpić miliony mężczyzn walczących na frontach. Zaczęły się też otwierać
przed kobietami kariery zawodowe wymagające wysokich kwalifikacji, co
było związane z już wcześniej uzyskanymi przez nie możliwościami ukończenia studiów. U progu kolejnej wojny zaznaczyła się już nawet feminizacja niektórych zawodów, np. związanych z oświatą czy ochroną zdrowia.
Jest rzeczą charakterystyczną, że nie objęła ona prac uznawanych za typo-
8 Anna Żarnowska i Andrzej Szwarc
wo męskie oraz wyższych i lepiej płatnych stanowisk — co chyba najlepiej
było widoczne w biurach.
W XX w. aktywizacja zawodowa kobiet zaznaczyła się wyraźnie zarówno w państwach demokratycznych, o ekonomice wolnorynkowej, jak
i w krajach o ustroju totalitarnym, preferujących różne formy etatyzmu.
Pierwsze z nich odczuwały niekiedy brak siły roboczej, zwłaszcza taniej,
umożliwiającej sprostanie rosnącej konkurencji. Drugie stawiały na mobilizację i produktywizację wszystkich członków społeczeństwa. Chętnie szermowały ideami egalitaryzmu, odnosząc je także do relacji między płciami.
W praktyce jednak okazywało się, że kolektywistyczne projekty społeczne
nie mogą być zrealizowane, a dyskryminacja, przejawiająca się np. w niższych płacach kobiet za tę samą pracę, trwa nadal. W obydwu systemach
pozostały ograniczenia możliwości awansu, ochrony macierzyństwa itp. Nie
zniknęły też wszystkie uprzedzenia i stereotypy, zakreślające kobietom
ciasny krąg domowych obowiązków jako jedyny właściwy sposób życia.
Sprzyjały im okresy kryzysów ekonomicznych i wysokiego bezrobocia.
W badaniach nad dziejami kobiet, inspirowanych przez zespół działający w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, sprawy aspiracji zawodowych i kultury pracy kobiet nie były dotychczas wysuwane na
plan pierwszy i formułowane w postaci usystematyzowanej grupy tematów.
Dopiero przy okazji konferencji naukowej, która odbyła się we wrześniu
1998 r. na Uniwersytecie Warszawskim problematyka ta doczekała się serii
cząstkowych i bardziej syntetycznych opracowań. Artykuły, studia i szkice
pomieszczone w niniejszym tomie nawiązują do dorobku tej konferencji,
jak również prezentują najnowsze badania poświęcone roli aktywności zawodowej kobiet w kolejnych środowiskach społecznych i postrzeganiu kobiety w tej nietradycyjnej roli społecznej w opinii różnych środowisk i w zmieniających się ramach czasowych. Wszelako już we wcześniejszych publikacjach
naszego zespołu pojawiały się artykuły dotyczące tak istotnej kwestii, jak
profesjonalizacja kobiet i jej społeczny kontekst. W związku z rozważaniami o kobiecych aspiracjach edukacyjnych i możliwościach zdobycia wykształcenia pisano o zbiorowościach nauczycielek i bibliotekarek 1. W to' W. Caban, Nauczycielki szkól elementarnych w Królestwie Polskim w latach 1815-1862, [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Zbiór studiów po red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, cz. II,
Warszawa 1995, s.173-178; J. Niklewska, Być kobietą pracującą — czyli dola warszawskiej nauczycielki na
przebrnie XIX i XX wieku, tamże, s.179-187; H. Hollander, Zawód — bibliotekarka. Narodziny pewnej
tradycji (koniec XIX wieku), tamże, s.189-196.
Przedmowa
mie studiów traktujących o kobietach wśród twórców kultury znalazły się
zbiorowe portrety pracownic wyższych uczelni w dwudziestoleciu międzywojennym2. Jest rzeczą oczywistą, ze analiza przemian pozycji społecznej
kobiet nie mogła być oderwana od ich ekonomicznych uwarunkowań, od
przemian na rynku pracy kobiet 3.
Niniejszy zbiór studiów został podzielony na dwie części, zatytułowane
Szansę i wzory karier zawodowych oraz Kobieta pracująca w opinii społecznej.
W pierwszej przeważa opis i analiza sytuacji pracującej kobiety w poszczególnych zawodach, okresach, środowiskach i regionach; generalnie rzecz
biorąc, są to raczej rezultaty badań nad szeroko rozumianą rzeczywistością
społeczną, z uwzględnieniem także sfery obyczajowej, kultury pracy itp.
Część druga obejmuje przeważnie studia nad świadomością społeczną. Jej
autorzy chętnie wykorzystują publicystykę i literaturę piękną, odzwierciedlające zróżnicowane stanowiska wobec pracy kobiet. Ramy chronologiczne
tomu obejmują okres od połowy XIX stulecia do lat 90. XX w., z wyraźną
przewagą wypowiedzi odnoszących się do czasów pomiędzy I a II wojną.
Wyjątkiem jest artykuł Michała Kopczyńskiego: Służba domowa w Europie
XV-XX wieku, który obejmuje zarówno czas rozkwitu tej kategorii zawodowej, jak i jej zmierzch w ostatnich kilkudziesięciu latach. Tekst ten, obok
szkicu czeskiej badaczki Pavli Vošahlikowej (Pozycja społeczna i prestiż kobiety pracującej zawodowo w Czechach na przełomie XIX i XX wieku), wykracza zdecydowanie poza ziemie polskie.
Na zawartość tej książki można też spojrzeć, biorąc pod uwagę syntetyczny bądź analityczny charakter jej części składowych. Próbę ogólniejszego potraktowania kwestii dostępu kobiet do pracy zawodowej i ich funkcjonowania na rynku pracy stanowią artykuły Marii Nietykszy (Ramy prawne
zarobkowania kobiet w Królestwie Polskim w XIX i na początku XX wieku na
2
J. Halbersztadt, Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego 1915-1939, [w:] Kobieta i kultura. Kobiety
wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim. Zbiór
studiów pod red. A. Zamowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1996, s.107-126; D. Mazurczak, Kariery akademickie kobiet w Polsce międzywojennej — Uniwersytet Poznański, tamże, s.127-138; U. Perkowska, Kariery naukowe kobiet na Uniwersytecie Jagiellońskim wiatach 1904-1939, tamże, s.139-156.
3
Por. niektóre artykuły z tomów Kobieta i edukacja... i Kobieta i spoieczeństwo na ziemiach polskich w XIX
wieku, które ukazały się w formie zbiorów studiów pod red. A Zamowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1995 —
zwłaszcza szkic Marii Nietykszy, Przemiany aktywności zawodowej kobiet. Warszawa na przełomie XIX i XX
wieku, [w:] Kobieta i spoieczeństwo..., s. 99-114; Wladyslawa Mierzeckiego o pracy zawodowej kobiet w środowisku robotniczym w Polsce międzywojenne}, [w:] Kobieta i edukacja..., cz. II, s.123-145, Zofii Chyry-Rolicz,
Pionierki w nowych zawodach na początku XX wieku, tamże, s.147-157, oraz Anny Zamowskiej, Kierunki
aktywności zawodowej kobiet w Polsce w XX wieku (do 1939 r.), tamże, s. 113-122.
9
10 Anna Żarnowska i Andrzej Szwarc
tle porównawczym), Anny Żarnowskiej (Praca zarobkowa kobiet i ich aspiracje zawodowe w środowisku robotniczym i inteligenckim na przełomie XIX
i XX wieku), Janusza Żarnowskiego (Praca zawodowa kobiet w Polsce międzywojennej) oraz Adama Kurzynowskiego (Przemiany wzorów karier zawodowych kobiet w latach 1950-1990) i Dariusza Jarosza (Kobiety a praca zawodowa w Polsce w latach 1944-1956). Autorzy ci, o ile pozwalają na to
źródła, chętnie sięgają po metody kwantytatywne.
Przegląd sytuacji w poszczególnych zawodach należy traktować jako
próby sondażu. Zalicza się do nich artykuł Agnieszki Janiak-Jasińskiej
o pracownicach handlu oraz szkice Bożeny Urbanek o pielęgniarkach i Anny Glimos-Nadgórskiej o nauczycielach i nauczycielkach na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym. Warto podkreślić, że autorki w znacznej
mierze starają się spełnić istotny postulat gender studies: rozpatrywać zbiorowości kobiece bez odrywania ich od ogółu pracowników, a zatem w porównaniu z męską częścią danej grupy zawodowej. Tylko takie ujęcie pozwala na uchwycenie wzajemnych relacji także w miejscu pracy oraz postępujących w tej sferze przemian.
Adam Kurzynowski i Dariusz Jarosz przedstawiają wyniki badań nad
fenomenem aktywizacji zawodowej kobiet, organizowanej i stymulowanej
przez władze państwowe po 1945 r. Obaj autorzy wydobywają różnice pomiędzy oficjalnymi deklaracjami i propagandowymi hasłami a rzeczywistością niskich zarobków, nadmiernego obciążenia kobiet pracą fizyczną,
wreszcie niedorozwojem zaplecza socjalnego, które miało ograniczyć ciężar ich obowiązków rodzinnych. D. Jarosz zwraca także uwagę na uwarunkowania ideologiczne, na oddziaływanie kolektywistycznej wizji społeczeństwa, na kształtowanie wzorów społecznej roli kobiety aktywnej zawodowo
i społecznie, nie ograniczającej się do roli matki i gospodyni domowej —
przeciwstawianych modelom tradycyjnym, traktowanym jako przeżytek minionej epoki. Jak się okazuje, w kraju realnego socjalizmu niektóre postulaty ruchu kobiecego były propagowane i realizowane, często jednak w sposób, który mógł kojarzyć się z ich karykaturą.
W drugiej części niniejszego tomu dominuje analiza rozmaitych stanowisk ideowych wobec pracy kobiet. Autorzy wykorzystali artykuły i broszury
publicystyczne, literaturę piękną i pamiętniki; a także interesujące, chociaż
rzadko uwzględniane źródła, jakimi są kodeksy obyczajowe, podręczniki
savoir vivre'u, jak również podręczniki szkolne, znakomicie ilustrujące
powszechnie obowiązujące wzorce zachowań społecznych. Opinie o akty-
Przedmowa
11
wizacji zawodowej kobiet zostały odtworzone także na podstawie prasy
kobiecej, zarówno konserwatywnej, jak i propagującej zmiany tradycyjnej
obyczajowości. Do tej grupy artykułów należą m.in. szkice Katarzyny Sierakowskiej, Magdaleny Gawin, Dobrochny Kałwy i Anny Landau-Czajki.
Skądinąd nie ograniczają się one do rekonstrukcji poglądów, lecz stawiają
pytania o zakres ich popularności w poszczególnych środowiskach społecznych. Pomimo silnego oddziaływania tradycyjnych wzorców stopniowo
zwiększał się zasięg społecznej akceptacji dla pracy zawodowej kobiet.
Wpływało na to coraz szersze jej upowszechnienie w różnych kręgach społecznych pod naciskiem konieczności ekonomicznych. Na największy opór
natrafiała sprawa pracy zawodowej zamężnych kobiet w rodzinach, w których takiej konieczności nie było, w szczególności—w rodzinach inteligenckich. W istocie spór dotyczył prawa kobiety do realizowania swoich aspiracji życiowych także w innych rolach społecznych, poza rolą matki i żony.
W drugiej dekadzie XX w. zjawiska o takiej skali, jaką osiągnęła aktywność
zawodowa kobiet, nie sposób już było wprost potępiać i odrzucać. Pewną
rolę odegrały tu środowiska inteligenckie, szczególnie zorganizowane kręgi
kobiece, które propagowały liberalne i lewicowe poglądy na miejsce kobiety w społeczeństwie.
W dobie modernizacji przeobrażeniom uległa nie tylko praca kobiet,
ale i sposób spędzania przez nie czasu wolnego. Temu tematowi zamierzamy poświęcić następny tom serii.
Anna Żarnowska i Andrzej Szwarc