`RÓD£A PRAWA W RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW

ŹRÓDŁA PRAWA DO 1795 R. CZĘŚĆ II: RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW
(1569/1572-1795)
konspekt opracowany na podstawie:
1) W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, Wolters Kluwer 2010
(opracowanie podstawowe)
2) S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
(opracowanie pomocnicze)
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w
szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
Prawa fundamentalne, ustawy zasadnicze
Artykuły henrykowskie
sejm elekcyjny 12 V 1573 r. dla elekta Henryka Walezego w formie przywileju generalnego,
zaprzysiężony w Paryżu, odmówił ponownej przysięgi po koronacji – więc nie obowiązuje
1576 zaprzysiężenie Stefana Batorego
podstawowe zasady ustrojowe państwa
końcowy artykuł De non praestanda oboedientia
od 1632 wraz z osobistymi zobowiązaniami króla, całość zwana Pacta conventa
Pacta conventa – sui generis kosntytucja do 1791 r.
Prawa kardynalne z 1768 r.
część traktatu z Rosją, która gwarantem; walor ustawy zasadniczej
niezmienne prawa kardynalne i materie status, które można było zmienić jednomyślnie na sejmie
[wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 223-224]
prawa kardynalne:
1) władza ustawodawcza sejm walny trzech stanów sejmujących
2) panująca religia katolicka, apostazja przestępstwem
3) elekcja viritim
4) nietykalność osobista szlachty osiadłej
5) dożywotność urzędów państwowych
6) unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
7) zasada równości szlacheckiej
8) uznanie innych wyznań
9) liberum veto ale nie w sprawach ekonomicznych
10) własność ziemska i zwierzchność nad chłopami dla szlachty ale bez ius vitae ac necis
11) równość kary za zabójstwo i zranienie umyślne
materie stanu:
1) nowe podatki
2) powiększenie wojska
3) umowy międzynarodowe
4) wypowiedzenie wojny
5) nowa moneta
Prawa kardynalne z 1775 r.
poszerzenie wcześniejszych, gwarancje państw zaborczych
Prawa kardynalne z 1791 r.
oblata 8 I 1791 r.; deklaracja niepodległości
[wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 224-225]
1) katolicyzm rzymski i grecki panującą religią
2) król i królowa katolikami
3) apostazja przestępstwem
4) uznanie innych wyznań
5) unia Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego
6) suwerenność państwa
7) nieważność gwarancji obcych państw
8) sejm wyłącznym organem prawodawczym, zasada legalizmu organów państwa
9) gwarancja praworządności
10) zasada nietykalności osobistej ograniczona tylko w ustawach szczególnych
11) wolność słowa
Prawa kardynalne z 1793 r.
część traktatu z państwami zaborczymi, powrót do rozwiązań z 1768 i 1775 r.
Konstytucja 3 Maja
- brak równości wobec prawa, utrzymana stanowość, zasada nadrzędności konstytucji
- rola Ignacego Potockiego i Stanisława Małachowskiego, króla i Hugona Kołłątaja
- wstęp, 11 at., zakończenie
[wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 225-226]
- stosunki społeczne 4 artykuły
a) zachowanie praw szlachty osiadłej
b) równość, wolność osobista, własność, bezpieczeństwo osobiste szlachty
c) panująca religia rzymsko-katolicka
d) uznanie innych religii
e) uznanie Prawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 za część Ustawy
rządowej – prawa osobiste jak szlachta, ułatwienia nobilitacji, dobrowolność
przyjęcia tych regulacji w miastach prywatnych
f) niejasna opieka państwa, zachęta dla szlachty regulowania powinności
umowami
g) brak regulacji statusu Żydów
- ustrój polityczny 7 artykułów
1) suwerenność narodu,
2) podział władzy
3) parlamentarno-gabinetowy system rządów
4) tron dziedziczny w dynastii Wettynów, elekcja w wypadku wygaśnięcia
5) władza wykonawcza król i straż praw z kolegialnymi ministerstwami
(komisjami)
6) przewaga Izby Senatorskiej nad Izbą Poselską w dwuizbowym sejmie
obradującym pod przewodnictwem króla
7) brak liberum veto i sejmów skonfederowanych
8) rewizja konstytucji co 25 lat
Inne akty prawne
Ustawy – konstytucje sejmowe
inicjatywa, rola instrukcji sejmikowych i artykułów poselskich na sejmie, opracowanie w deputacji i
ostateczny kształt w Kancelarii królewskiej, odczytanie podczas konkluzji, pieczętowanie i oblata w
księgach grodzkich od 1613 z podpisem przedstawicieli obu izb w tym marszałka
drukowanie konstytucji
sprawy ogólne i indywidualne
od końca rządów Zygmunta III rezygnacja z osobnych uniwersałów poborowych, na końcu informacja
o zgodzie na podatki z poszczególnych ziem
Ustawy konfederackie
„Akty prawodawcze uchwalane przez zgromadzenie uchwałodawcze konfederacji, czyli związku
szlachty utworzonego w celach politycznych”. ([wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 228]
- średniowiecze
- w okresie bezkrólewia: wojewódzkie (kapturowe) i ogólnopaństwowe
- do 1764 r. moc prawna po zatwierdzeniu przez króla
- Konfederacja warszawska 1573 r.
- sejmy konfederackie, konfederacja wojewódzka --> konfederacja generalna z marszałkiem, za zgodą
króla w sejm, brak liberum veto; 1673, 1710, 1717, 1767-8, 1773-5, 1776, 1788-91
- szczególna forma s.k. to sejmy pacyfikacyjne: 1673, 1698, 1699, 1717, 1735
- 1717 nieprzestrzegany zakaz sejmów konfederacyjnych
Uchwały sejmikowe
brak ścisłej terminologii
pełna moc po zatwierdzeniu przez króla
rola instrukcji sejmikowych
sprawy lokalne, „rządy sejmikowe” II poł. XVII w.- I poł. XVIII w. (do 1717 r.) także podatki i
sprawy wojskowe
1768 konstytucja „Porządek sejmikowania”: zakaz uchwał podatkowych
Senatus consulta
Artykuły henrykowskie: rada senatorów, od 1607 SC na piśmie – pomocnicze źródło prawa
Traktaty międzynarodowe
dokumenty spisane, ratyfikacja konstytucją sejmową, niekiedy po kilku latach (1686-->1710; 1772->1775)
podział ze względu na treść: [wykaz za: W. Uruszczak, op.cit., s. 232]
1) przymierza polityczno-wojskowe – np. 1683 z Austrią
2) protekcyjne – np. 1768, 1773 z Rosją
3) rozejmy – np.1667 z Rosją
4) pokojowe – np. 1634 z Rosją
5) handlowe – np. 1775 z: Prusy, Rosja, Austria
6) rozbiorowe – 1773-1775
7) małżeńskie
układy hetmańskie w związku z prowadzonymi walkami (rozejm, wymiana jeńców), np. 1621 Chocim
druk traktatów – Maciej Dogiel
Akty królewskie
do 1775 r. edykty, dekrety, ordynacje, przywileje; po 1775 władza wykonawcza za aprobatą Rady
Nieustającej
Rezolucje Rady Nieustającej – od 1776 wiążąca wykładnia prawa
Akty prawodawcze inny władz administracyjnych i sądowych centralnych i lokalnych
- artykuły marszałkowskie (1678 zatwierdzone przez sejm)
- artykuły hetmańskie (1609 zatwierdzone przez sejm, z taksą na towary dla wojska)
XVIII hetmańskie regulaminy wojskowe
- II poł. XVIII w. komisje wojska, skarbu i policji podstawą działania przepisy konstytucji; wyjątki:
1774 ordynacja KEN, 1792 ordynacja Komisji Policji
- ordynacje trybunalskie – regulaminy wewnętrzne (skład sędziowski, adwokaci, porządek w miejscu
sądów)
- regulaminy wewnętrzne sądu sejmowego, Trybunału Skarbowego, sądów konfederackich i
skarbowych, regulaminy starostów dla urzędów grodzkich
- taksy wojewodzińskie
Próby kodyfikacji prawa w epoce Oświecenia
idee prawa natury (humanitaryzacja prawa karnego, prawa podmiotowe w prawie cywilnym)
Volumina legum – inicjatywa Stanisław Konarski, Józef Załuski 1732-1739 (5 tomów), 1782 t. VII i
VIII (1764-1780); 1809 uznane za oficjalne źródło prawa polskiego; 1859-60 przedruk; 1889 t. IX
(1782-1792), 1950 r. t. X (1793).
Zbiór praw sądowych z 1778 tzw. Kodeks Andrzeja Zamoyskiego
dyskusja 1768, podstawą kodeksu miały być: Statut Łaskiego, III Statut Litewski (1588), Korektura
pruska (1598), prawo rzymskie, prace zaniechane
1776 powierzenie prac byłem kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu, współpraca m.in. prawnik Józef
Wybicki, zwolennik prawa natury, autor Listów patriotycznych oraz Myśli polityczne o wolności
cywilnej
prace poprzedzone odezwą do społeczeństwa, nadsyłanie materiałów i uwag
projekt ogłoszony drukiem w 1778 r.
systematyka wg personae, res, actiones ale nieklarowna, w cz. I prawo publiczne i sądowe
odzwierciedla brak ścisłego podziału na przepisy prawa materialnego i procesowego
kodeks umiarkowanie konserwatywny
nadal nierówność stanowa, ale opieka rządu nad kmieciami i kontrola państwa nad wiejskim
wymiarem sprawiedliwości
prawo mieszczan do dóbr ziemskich i niektórych urzędów państwowych, a szlachty do zajmowania się
rzemiosłem
uprzywilejowani szlachta-posesjonaci, wyeliminowanie szlachty nieposiadającej jako klientów
magnatów, precyzyjne zasady nobilitacji (albo majątek albo zasługi w nauce, wynalazczości)
1780 odrzucenie na sejmie, sprzeciw posłów litewskich przywiązanych do III Statutu litewskiego,
opozycja duchownych przeciw utracie stanowiska uprzywilejowanego, działanie przedstawicieli
mocarstw (Otto von Stackelberg)
Kodeks Stanisława Augusta Poniatowskiego
30 VI 1791 deputacja do opracowania kodeksu dla Korony i osobna dla Litwy; podstawa Statut
łaskiego, III Statut litewski, prawo natury; Deputacja ma zorganizować konkurs na projekt
przewodniczący deputacji Jacek Małachowski i Hugo Kołłątaj
1792 zawieszenie obrad w obliczu wojny z Rosją
cząstkowe opracowania ustroju sądów ziemiańskich i Trybunału Koronnego – są o ustawy z 10 i 21 I
1792 r.
miał wykorzystać myśl humanitarną w prawie karnym (domniemanie niewinności, nullum crimen sine
lege) i koncepcję praw podmiotowych