Ekonomia społeczna – róŜnorodność definiowania pojęcia

Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
Ekonomia społeczna –
róŜnorodność definiowania
pojęcia
Niesprawiedliwość społeczna jest siłą
sprawczą społecznych dziejów.1
1
Z. Narski, , Ekonomia społeczna. Zarys popularny., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000, s. 9
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz BudŜet Państwa
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
1. Wstęp
W dobie XXI wieku szczególną uwagę poświęca się procesom społecznym, a
w głównej mierze działaniom mającym przeciwdziałać marginalizacji oraz
wykluczeniu społecznemu.2 Na gruncie tych problemów odrodziła się koncepcja
ekonomii społecznej, zapoczątkowana na początku XIX wieku we Francji, a
obecnie juŜ od dwóch dekad będąca jej trzecią falą.3 Jest ona równieŜ określana
mianem ekonomii solidarnościowej, gospodarki obywatelskiej czy teŜ gospodarki
uczestniczącej.4
Zdefiniowanie terminu „ekonomia społeczna” nie jest proste, ze względu na
to iŜ jest to pojęcie szerokie i budzące zarazem liczne kontrowersje. Na „pierwszy
rzut oka” wydaje się, Ŝe do rzeczownika „ekonomia” nie pasuje przymiotnik
„społeczna”, tak jak nie ma sensu zestawienie słów typu biała czerń, czy czarna
biel.
Ekonomia powszechnie kojarzy się z działaniem nastawionym na zysk,
maksymalizacją efektów i minimalizowaniem nakładów a zarazem z racjonalnością
w działaniu. W związku z tym trudno połączyć ją ze słowem „społeczna”, czyli z
czymś dla ludzi i z myślą o nich, nie nastawionym na zysk lecz na zaspokojenie
potrzeb społecznych oraz nie zawsze zgodnym z zasadą efektywności.
W związku z powyŜszym przedstawionych zostanie kilka definicji ekonomii
społecznej, które pozwolą na bliŜsze zapoznanie się z tym terminem i zrozumienie
jego istoty.
2 K., Wódz, K. Faliszek, Aktywizacja, integracja, spójność społeczna., Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2009, 7
3
D. Demoustier, D. Rousseliere, Social Economy as Social Science and Practice: Historial Perspectives on France, w: T.
Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 88
4 M. Rymsza, www.isp.org.pl
2
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
1. RóŜnorodność definicji pojęcia „ekonomia społeczna”
Definicja ekonomii społecznej, która jest najbardziej popularna i najczęściej
stosowana w róŜnego typu opracowaniach została sformułowana przez sieć
badawczą EMES ( European Research Network ).5 Posiada ona jednak pewien
mankament – nie określa w sposób bezpośredni, czym jest ekonomia społeczna, a
opisuje ją za pomocą
instytucji stanowiących rdzeń tego środowiska – tzw.
przedsiębiorstwa społeczne, będące modelowym przedsięwzięciem ekonomii
społecznej.6 Według niej przedsiębiorstwo społeczne to działalność o celach
głównie społecznych, której zyski w załoŜeniu są reinwestowane w jej cele lub we
wspólnotę, a nie w celu
maksymalizacji zysku lub
zwiększenia dochodu
udziałowców czy teŜ właścicieli.7
Ponadto EMES wyznaczyła kryteria społeczne i ekonomiczne, które określają
inicjatywy zaliczane do ekonomii społecznej. Wśród nich wymienimy:8
1. Kryteria ekonomiczne:
− prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w
oparciu o instrumenty ekonomiczne;
− niezaleŜność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych;
− ponoszenie ryzyka ekonomicznego;
− istnienie choćby nielicznego płatnego personelu.
2. Kryteria społeczne:
− wyraźna orientacja na społecznie uŜyteczny cel przedsięwzięcia;
− oddolny, obywatelski charakter inicjatywy;
− specyficzny, moŜliwie demokratyczny system zarządzania;
− moŜliwie wspólnotowy charakter działania;
− ograniczona dystrybucja zysków.
5
P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów., Zachodniopomorska
Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009
6 Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej
7 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna ...
8 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna ...
3
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
Przedsięwzięcia zaliczane do działalności w ramach ekonomii społecznej nie
muszą oczywiście spełnić wszystkich tych kryteriów, lecz większość z nich.9
Według zaś polskiego eksperta z zakresu ekonomii społecznej - Z. Marskiego
– „ekonomia społeczna zajmuje się zasadami i prawidłowościami podziału tej
części dochodu, która przypada ludności. Omawia zjawiska ekonomiczne pod
kątem tego, w jakim stopniu przyczyniają się one do dobrobytu społecznego i w jaki
sposób
wpływa to na sprawiedliwość gospodarowania. Podkreśla znaczenie
organizacji, która słuŜy człowiekowi, a nie mu przeszkadza. Odnosi się to w
pierwszej kolejności do ustroju społecznego, w tym gospodarczego oraz do
organizacji przedsiębiorstwa. Zwraca on takŜe uwagę na rolę gospodarki, która ma
do zrealizowania zadania społeczne, poprzez oddziaływanie na kulturę, politykę,
ustrój socjalny. Nie tylko obowiązuje ją osiąganie zysku, lecz takŜe altruizm w
słuŜbie społecznej – zaspokojenie potrzeb społecznych w dziedzinie: edukacji,
kultury, zdrowia. Przy czym stanowi ograniczoną całość, w której obok interesów
przedsiębiorstwa uwzględnia się takŜe interesy pracowników i społeczeństwa.
Zatem
ekonomia
społeczna
w
tym
ujęciu
zajmuje
się
zagadnieniami
sprawiedliwości społecznej oraz przeciwstawia się krzywdzie ludzkiej.”10
Zaś T. Kazimierczak, M. Rymsza traktują ekonomię społeczną jako
„narzędzie mobilizacji ekonomicznej i społecznej zaniedbanych społeczności
lokalnych (czy teŜ obszarów) oraz jako formułę zwiększania uczestnictwa ich
członków (mieszkańców) w wymianie gospodarczej i Ŝyciu publicznym.”11
Inne podejście wskazuje, iŜ termin ekonomia społeczna odnosi się
najczęściej do ,,działalności na pograniczu sektora prywatnego i publicznego,
prowadzoną przez organizacje zaliczane do tzw. trzeciego sektora.” Sektor ten
obejmuje wszelkiego rodzaju organizacje społeczne, w tym stowarzyszenia i
fundacje, w Polsce znane pod ogólna nazwą tzw. organizacji pozarządowych.12 Ta
z kolei definicja charakteryzuje omawiane przez nas zagadnienie pod kątem
9
10
11
12
P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna ...
Z. Narski, , Ekonomia społeczna..., s. 9
T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. .., s. 11
S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej., w:
aktywnej polityki społecznej., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 33
T. Kazimierczak, M. Rymsza,W stronę
4
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
zlokalizowania działań podejmowanych w jego ramach w określonym sektorze
gospodarki narodowej.
Pojęcie ekonomii społecznej moŜemy równieŜ opisać poprzez wymienienie
instytucji wchodzących w jej skład, czyli: ubezpieczenia wzajemne, organizacje
wzajemnościowe, szczególne typy banków, fundusze poręczeniowe, spółdzielnie,
przedsiębiorstwa
społeczne
i
socjalne,
agencje
rozwoju
regionalnego,
stowarzyszenia, fundacje, róŜnego rodzaju „nieformalne” rynki jednak wszystkie
one wychodzą z załoŜenia, Ŝe istotną zasadą, organizującą rynek moŜe być (w
pewnych sytuacjach) nie tyle równość i nie wolność, ale braterstwo i solidarność.13
Ekonomia społeczna jest często takŜe określana poprzez „historycznie
uwarunkowany kodeks norm, w którym generalną zasadą w kaŜdym przypadku jest
nierozłączność i prymat celów społecznych od stosowalności, a zarazem
podporządkowanie środków gospodarczych.” Przy czym obejmuje on następujące
elementy:14
− cele działalności: słuŜenie członkom (wspólnocie), a nie tylko zysk;
− korzystanie z zasobów społecznych (wolontariusze, darowizny, dotacje),
− metody organizacji , czyli demokratyczny proces podejmowania decyzji,
dynamika uczestnictwa, władza nieproporcjonalna do udziału w kapitale;
− społeczną gospodarkę rynkową mającą na celu: przeciwdziałanie i łagodzenie
skutków społecznych gospodarki rynkowej,uzyskanie zgody na urynkowienie
poprzez
tworzenie systemu ochronnego (programów społecznych, zasiłków,
świadczeń), partnerstwo przez dialog ze stowarzyszeniami pracodawców i
związkami zawodowymi oraz organizacjami zajmującymi się rozwojem lokalnym
i regionalnym;
− rozwój
oparty na
regionalnej
strukturze
współpracy i wzajemności obywateli
społeczeństwa
obywatelskiego:
zinstytucjonalizowanych w formalnych i
nieformalnych strukturach;
13 J. J. Wygański, www. gazeta.ngo.pl, nr 11, artykuł w ramach projektu ,, W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej.”
14 K. Herbst , NGO i ekonomia społeczna – części tej samej całości., Wrzesień 2005, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej
5
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
− przedsiębiorstwo społeczne: działalność gospodarcza wspólnoty członkowskiej
realizującej cele własne, inwestującej nadwyŜki w przedsiębiorstwo lub
oddającej je członkom a nie „zewnętrznym” akcjonariuszom lub właścicielom;
− wykorzystanie instytucji i instrumentów ekonomii społecznej dla osiągnięcia
aktywnego udziału społeczności w wychodzeniu z sytuacji kryzysowych i
wykluczenia;
− solidarność, czyli udział całości wspólnoty w rozwiązywaniu
problemów jej
słabszych członków czy grup;
− społeczną odpowiedzialność biznesu;
− aktywność
obywatelską
(kultura,
uczestnictwo,
inicjatywy,
filantropia,
wolontariat).
Ekonomia społeczna określana jest równieŜ jako ,, specyficzne podejście
poszczególnych osób i instytucji do
społecznej
rzeczywistości - zarówno w
nastawieniu do własnych problemów
( raczej aktywność niŜ roszczeniowości),
sposobu ich rozwiązywania (raczej zbiorowy niŜ indywidualny), jak i celów, jakie się
stawia (raczej dobro wspólne – dobro innych, niŜ wąskie interesy grupowe).”
Działania te bazują w głównej mierze na solidarności i współpracy, a nie na
partykularyzmie i konkurencji. Do fundamentalnych zasad i warunków niezbędnych
dla działania ekonomii społecznej zalicza następujące postawy:15
− przedsiębiorczość i zaangaŜowanie;
− pomocniczość i solidarność;
− roztropność i odpowiedzialność;
− samodzielność i upodmiotowienie.
15 P. Frączak, J. J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej – rekomendacje dla rozwoju., FISE, Warszawa 2008, s. 15
6
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
3. Zakończenie
Reasumując
moŜemy
stwierdzić
iŜ
istnieje
multum
definicji
pojęcia
,,ekonomia społeczna”. Poszczególni autorzy zwracają uwagę na róŜne elementy
specyficzne, które ich zdaniem są w stanie scharakteryzować omawiany termin.
Jedni opisują ją jako sektor (w wymiarze instytucjonalno-prawnym), inni jako
metodę działania (polegającą na osiąganiu celów społecznych metodami
gospodarczymi)16, a jeszcze inni jako sposób podejścia do zastanej rzeczywistości.
Bez względem jednak na sposób podejścia, ekonomię społeczną wyróŜnia przede
wszystkim to, Ŝe jest próbą połączenia racjonalnej działalności gospodarczej z
celami społecznymi, które są nadrzędne w stosunku do działań gospodarczych.
16 Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej.
7
Projekt „Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej” nr POKL.07.02.02-20-016/09
Bibliografia:
1. P. Frączak, J. J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej – rekomendacje dla
rozwoju., FISE, Warszawa 2008
2. P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki
lokalnej gmin i powiatów., Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej,
Szczecin 2009
3. Z. Narski, , Ekonomia społeczna. Zarys popularny., Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2000
4. K., Wódz, K. Faliszek, Aktywizacja, integracja, spójność społeczna., Wydawnictwo
Edukacyjne Akapit, Toruń 2009
5. T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2007
6. T. Kazimierczak, M. Rymsza,W stronę aktywnej polityki społecznej., Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2003
7. Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009,
Stała Konferencja Ekonomii Społecznej
8. K. Herbst , NGO i ekonomia społeczna – części tej samej całości., Wrzesień 2005,
Stała Konferencja Ekonomii Społeczne
9. www.isp.org.pl, 25. 06. 2010 r.
10. www.gazeta.ngo.pl, 25.06.2010 r.
Autor: Anna Głowicka
Publikacja bezpłatna.
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego oraz BudŜet Państwa.
8