wykup ziemi rolniczej przez kapitał zagraniczny i jego wpływ na

Transkrypt

INSTYTUT GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ I MIESZKALNICTWA
Projekt badawczy własny nr 2 H02C 001 23
realizowany przez dr inż. Sławomira Anusza
ze środków Komitetu Badań Naukowych
w ramach umowy nr 1092 z dnia 2002.11. 06.
WYKUP ZIEMI ROLNICZEJ
PRZEZ KAPITAŁ ZAGRANICZNY
I JEGO WPŁYW
NA ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH –
STYMULANTY I DESTYMULANTY PROCESU
WARSZAWA, 2004
SPIS TREŚCI
1.
Wprowadzenie
2.
2.1.
Wnioski z przeglądu literatury przedmiotu dotyczące prawnych i
materialnych możliwości zakupu i dzierżawy ziemi przez
cudzoziemców
Prawne możliwości zakupu i dzierżawy ziemi przez obcokrajowców
2.2.
Materialne możliwości zakupu ziemi przez cudzoziemców
s. 7
s. 9
3.1.
Ekonomiczne aspekty zjawiska lokalizacji gospodarstw będących w
posiadaniu cudzoziemców
Szacunki skali zjawiska
3.
3.1.1.
3.1.2.
3.2.
3.2.1.
3.2.2.
3.2.2.1.
3.2.2.2.
s. 2
s. 3
Ocena skali zjawiska na podstawie sprawozdań MSWiA oraz MR i
Rozwoju Wsi
Szacunki skali zjawiska na podstawie opinii publikowanych w prasie i
dyskusji politycznej
Motywy ekonomiczne lokalizowania inwestycji zagranicznych w
rolnictwo w Polsce
Konkurencyjność uwarunkowań polskiego rolnictwa jako czynnik
przyciągający obcy kapitał
Badania własne rozmieszczenia nieruchomości i gospodarstw rolnych
będących we władaniu osób fizycznych i prawnych angażujących w
produkcję rolniczą kapitał zagraniczny i ich wpływu na rozwój obszarów
wiejskich
Opis metody
5.1.
Ewidencja nieruchomości rolniczych z zaangażowanym kapitałem
zagranicznym na podstawie danych z AWRSP
Ewidencja gospodarstw rolniczych z zaangażowanym kapitałem
zagranicznym na podstawie badań własnych
Charakterystyka gospodarstw absorbujących inwestycje zagraniczne na
podstawie wyników ankiety
Charakterystyka struktur przestrzennych obszarów wiejskich s. 35
akumulujących inwestycje zagraniczne w gospodarstwa w Polsce oraz
badanie wybranych przykładów
Wpływ inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolnicze
s. 40
na rozwój gmin
Istota rozwoju lokalnego
5.2.
Rozwój gmin na tle inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolne
3.2.2.3.
3.2.2.4.
4.
5.
2
6.
6.1.
6.1.1.
6.1.2.
6.1.2.1.
6.1.2.2.
6.2.
6.2.1.
6.2.2.
6.3.
6.3.1.
6.3.2.
7.
8.
Polityka i interwencjonizm państwa dotyczące zagospodarowania s. 50
przestrzennego, restrukturyzacji rolnictwa i rozwoju obszarów
wiejskich w badanych regionach
Kierunki działań oraz programy wspierające proces restrukturyzacji
rolnictwa w latach 1990 – 2002 z uwzględnieniem poprawy struktury
obszarowej gospodarstw, modernizacji gospodarstw i poszczególnych
kierunków produkcji, rozwoju funkcji pozarolniczych i aktywizacji
obszarów wiejskich
Diagnoza stanu
Charakterystyka działań podejmowanych przez Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi na rzecz poprawy sytuacji w rolnictwie i na obszarach
wiejskich
Najważniejsze programy strategiczne w zakresie rolnictwa i obszarów
wiejskich przyjęte po 1990 r kształtujące dotychczasowe procesy
restrukturyzacji wsi i rolnictwa
Programy strategiczne w zakresie rolnictwa i obszarów wiejskich, które
będą wywierały wpływ na zagospodarowanie obszarów wiejskich i
restrukturyzację rolnictwa w przyszłości
Kierunki polityki przestrzennego zagospodarowania oraz restrukturyzacji
wsi i rolnictwa w obszarach objętych badaniem wynikające z planowania
przestrzennego
Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju
Analiza porównawcza kierunków polityki restrukturyzacji wsi i rolnictwa
zawartych w Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju,
Studiach zagospodarowania przestrzennego województw i Planach
zagospodarowania przestrzennego województw
Wymierny zakres interwencji państwa w proces restrukturyzacji wsi i
rolnictwa
Syntetyczne wyniki wdrażania programów i planów restrukturyzacji
rolnictwa i obszarów wiejskich
Interwencjonizm państwa w wymiarze regionalnym realizowany poprzez
kredyty preferencyjne
Przestrzenny model inwestycji w gospodarstwa rolnicze i wykupu s. 83
ziemi przez inwestorów zagranicznych
Wnioski do polityki regionalnej
s. 91
Bibliografia
3
SPIS TABEL
Tabela 1. Zagospodarowanie gruntów Zasobu WRSP wg stanu na dzień 31.01.2003 w ha
Tabela 2. Zgody Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi na sprzedaż ziemi cudzoziemcom
Tabela 3 Gminy i nieruchomości rolnicze z udziałem kapitału zagranicznego w podziale na
grupy wielkościowe wg AWRSP (stan z grudnia 2002 r.)
Tabela 4. Angażowanie się kapitału zagranicznego w gospodarstwa rolne w Polsce w latach
1991-2002 – liczba i powierzchnia transakcji dokonanych przez AWRSP do końca
grudnia 2002
Tabela 5. Nieruchomości rolne z kapitałem zagranicznym według form organizacyjnych i
rodzaju transakcji wg AWRSP
Tabela 6. Statystyka odpowiedzi zawartych w ankiecie w porównaniu z danymi z AWRSP
Tabela 7. Charakterystyka poprzedniej formy własności (podażowa strona transakcji)Tabela 8
Tabela 8. Formy organizacyjne gospodarstw i rodzaj transakcji
Tabela 9. Kierunki produkcji gospodarstw z kapitałem zagranicznym
Tabela 10 Struktura typologiczna gmin posiadających nieruchomości bądź gospodarstwa z
udziałem kapitału zagranicznego
Tabela 11 Macierz przepływów gmin pomiędzy klasami typologicznymi w latach 1988-2000
Tabela 12 Struktura linii kredytowych w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych
gospodarstw indywidualnych w województwach w latach 1995-2002
Tabela 13 Wykaz cech dla roku 1988
Tabela 15 Klasyfikacja gmin z punktu widzenia teoretycznych możliwości wykupu ziemi
4
1. Wprowadzenie
Wykup ziemi rolniczej przez inwestorów zagranicznych osiągnął w ostatniej dekadzie
rangę wyzwania w wielu dyskusjach o charakterze społeczno-politycznym. Szczególnie dużo
czasu poświęcono temu tematowi w dysputach sejmowych i polemice prasowej w latach
1999-2001, które poprzedzały końcową fazę negocjacji warunków akcesji Polski do Unii
Europejskiej. W negocjacjach tych najwięcej emocji wywoływały ostatnio dwa tematy.
Jednym była kwestia pełnego objęcia polskiego rolnictwa w polityką rolną realizowaną w
państwach Unii Europejskiej, a drugim - przyjęcie przez Polskę zasad dopuszczenia
podmiotów gospodarczych i osób fizycznych pochodzących z państw Unii do udziału w
rynku nieruchomości w tym obrotu ziemią rolniczą. Wielu polityków i szeroka opinia
publiczna wyrażała dezaprobatę dla wprowadzenia zasad wolnego rynku nieruchomościami
rolniczymi dla cudzoziemców zarówno przed akcesją, jak i po wstąpieniu do Unii. Koronnym
argumentem przeciwników były i są obawy przed masowym wykupem ziemi przez
inwestorów zagranicznych, co w warunkach jakie stwarza od 1992 r rynek ziemi rolniczej,
mogłoby doprowadzić ( szczególnie na ,,Ziemiach Odzyskanych’’) do sytuacji, w której
właścicielami znacznych obszarów gruntów staliby się inwestorzy cudzoziemscy stanowiący
silną wewnętrzną konkurencję na rynku producentów żywności. Cudzoziemcy konkurowaliby
z polskimi rolnikami: o ziemię rolniczą, o rynek produktów rolniczych, o środki przeznaczone
na wsparcie rolnictwa z budżetu Polski i z budżetu unijnego.
Używane w dyskusji określenie ,,wykup ziemi’’ było interpretowane znacznie szerzej
od oficjalnej wykładni i nie ograniczało się jedynie do zdarzeń zgodnego z prawem
przeniesienia własności ziemi, lecz obejmowało również wszystkie inne formy
zaangażowania kapitału zagranicznego w gospodarstwa rolnicze, które wcześniej lub później
mogą prowadzić do finalnego wykupu ziemi 1. Presja opinii publicznej na rząd, który na
podstawie dostępnych danych statystycznych nie potrafił określić powierzchni gruntów na
których cudzoziemcy dokonali transakcji, doprowadziła do nowelizacji ustawy z 1920 r. o
nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Sejm wprowadził w 1999 r. ustawowy
obowiązek rejestrowania w MSWiA wszystkich aktów nabycia nieruchomości przez
cudzoziemców lub spółki przez nich kontrolowane ( Dz. U. Nr 106 poz.668 z późn. zm ).
Dzięki temu dopiero od 1999 r. istnieje możliwość oszacowania skali dokonanych transakcji
nabycia ziemi przez cudzoziemców. Jednak w dalszym ciągu pozostała poza jakąkolwiek
kontrolą część zdarzeń prawnych, które dają cudzoziemcom pierwszeństwo wykupu
nieruchomości rolnych w przyszłości, np. z chwilą przyjęcia Polski do Unii Europejskiej.
Szum informacyjny wokół problemu zdopingował pracowników Instytutu Gospodarki
Przestrzennej i Mieszkalnictwa do przyjrzenia się zjawisku lokowania się inwestorów
cudzoziemskich w polskim rolnictwie. Podjęto próbę autorskiego rozpoznania skali zjawiska i
umieszczenia go w uwarunkowaniach wynikających z zagospodarowania przestrzennego
obszarów wiejskich. Własne badania trwały do połowy 2003 r. i polegały na zebraniu
informacji w Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa prowadzącej rejestr transakcji, w
których uczestniczą inwestorzy zagraniczni, a także na skierowaniu ankiety do wszystkich
gmin wiejskich i miejsko-wiejskich położonych w dziewięciu województwach, w których
spodziewano się po wstępnym rozpoznaniu problemu, występowania gospodarstw z udziałem
inwestorów zagranicznych. Rozesłano przeszło 1000 ankiet do województw: dolnośląskiego,
opolskiego, lubuskiego, zachodnio-pomorskiego, pomorskiego, kujawsko-pomorskiego,
warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego i lubelskiego. Na ankietę odpowiedziało przeszło
700 respondentów. Analiza informacji zawartych w ankietach na tle zagospodarowania
1
Kwestia oceny skali wykupu w powiązaniu z angażowaniem się kapitału zagranicznego w rolnictwo zostanie
omówiona w dalszej części artykułu.
5
obszarów wiejskich będzie stanowiła przyczynek do określenia tendencji lokowania się
inwestorów zagranicznych w gospodarstwach rolniczych w Polsce i związku tego zjawiska z
rozwojem obszarów wiejskich.
2. Wnioski z przeglądu literatury przedmiotu dotyczące prawnych i materialnych
możliwości zakupu i dzierżawy ziemi przez cudzoziemców
2.1. Prawne możliwości zakupu i dzierżawy ziemi przez obcokrajowców
Powstawanie gospodarstw prowadzonych przez cudzoziemców w Polsce ma
wielowiekową tradycję. Osadnicy, zwani również kolonistami, napływali przeważnie z
przeludnionych obszarów Europy Zachodniej w poszukiwaniu kawałka ziemi,
gwarantującego bezpieczeństwo i rozwój ich rodzinom. Proces ten miał miejsce zarówno w
Polsce królów, jak i pod zaborami, a ziemia którą obejmowali pochodziła albo z nadania, albo
z wolnego zakupu. Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. państwo
wprowadziło kontrolę i reglamentację sprzedaży ziemi cudzoziemcom. Zapoczątkowana
wówczas zasada, w myśl której nabywanie ziemi przez cudzoziemców jest możliwe po
uzyskaniu zezwolenia właściwej władzy państwowej, obowiązuje właściwie do dzisiaj. To
unormowanie prawne zostało zdefiniowane w Tymczasowym Rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 1 września 1919 roku ( Dz.U. z 1919 r. Nr 73, poz. 428 ), a następnie
ugruntowane w ustawie z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
obcokrajowców ( Dz. U. Nr31, poz. 178 ). Na podstawie zapisów ustawy, każdy
obcokrajowiec chcący nabyć po 1919 r. nieruchomość w Polsce musi wcześniej otrzymać
zezwolenie Rady Ministrów. W przypadku zakupu nieruchomości rolnych, traktowanych jako
nieruchomości o specjalnym znaczeniu, zgoda była wydawana w porozumieniu z ministrem
właściwym dla spraw rolniczych. Wydawane zgody bądź odmowy nie wymagały, w myśl
zapisów ustawy, żadnego uzasadnienia prawnego, ani merytorycznego oraz nie podlegały
zaskarżeniu2. W 1932 r. miała miejsce nowelizacja ustawy zmieniająca jej nazwę, na ,,Ustawa
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców’’
W ramach nowelizacji nastąpiło przekazanie kompetencji w zakresie wydawania
zezwoleń na nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców Ministrowi Spraw
Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych, a w przypadku
nieruchomości rolnych również z Ministrem Rolnictwa. Do roku 1988 ustawa odnosząca się
do problematyki zakupu ziemi przez cudzoziemców nie definiowała pojęcia cudzoziemiec. Ta
luka została uzupełniona w nowelizacji z 23 grudnia 1988 r ( Dz. U. Nr 41, poz.325 z późn.
zm).
Cudzoziemcem w myśl ustawy jest więc:
1. osoba fizyczna nie posiadająca obywatelstwa polskiego,
2. osoba prawna mająca siedzibę za granicą,
3. spółka osób wymienionych wyżej nie będąca osobą prawną, mająca siedzibę za granicą,
utworzona na podstawie prawa państw obcych
4. osoba prawna i spółka handlowa nie posiadająca osobowości prawnej, mająca siedzibę na
terytorium Polski, kontrolowana bezpośrednio lub pośrednio przez osoby nie posiadające
obywatelstwa polskiego, a także osoby prawne mające siedzibę za granicą.
W kolejnej nowelizacji ustawy z dnia 8 listopada 1990 r. ( Dz. U. Nr 79, poz.466 )
nałożono na Ministra Spraw Wewnętrznych obowiązek corocznego przedstawiania Sejmowi
2
Od 1990 r w wyniku nowelizacji KPA, a następnie ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców
(Dz. U. Nr 79, poz.466) sytuacja ta uległa zmianie, a w procedurze ubiegania się o zgodę istnieje tryb odwołań i
skarg do NSA.
6
relacji z wykonania ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Przedmiotem
sprawozdania była więc statystyka danych zawartych w rejestrach zezwoleń. Dotyczyła ona
zarówno liczby wydawanych decyzji, jak i powierzchni, na które były one wydane według
poszczególnych grup nieruchomości, w tym nieruchomości rolniczych. Powyższe zestawienia
zawierały dane o przestrzennym rozmieszczeniu nieruchomości, co do których były składane
wnioski oraz o narodowości wnioskodawców. Przedmiotem sprawozdania była też
merytoryczna ocena decyzji (zezwoleń). Niestety, sprawozdania przygotowane na podstawie
rejestru zezwoleń można było odczytywać jedynie jako charakterystykę intencji zakupu i
kształtowania się popytu osób cudzoziemskich na nieruchomości w Polsce. Z praktyki
wiadomo bowiem, że nie wszystkie transakcje zakupu nieruchomości będących przedmiotem
wystąpień o zgodę są realizowane. Z wywiadów przeprowadzonych w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi wynika, że
wielokrotnie powtarzały się przypadki wniosków o zakup tych samych nieruchomości przez
różne osoby lub cudzoziemcy nie zgłaszali się po odbiór wydanych zezwoleń. Jak wynika ze
sprawozdania z realizacji ustawy o sprzedaży nieruchomości cudzoziemcom za rok 1998 w
155 przypadkach MSWiA musiało nawet egzekwować na drodze administracyjnej opłaty za
udzielenie zezwoleń od cudzoziemców, którzy zrezygnowali z planowanych transakcji. Tak
więc na podstawie analizy wydanych decyzji można wyciągać fałszywe wnioski i
przeszacowywać skalę potencjalnych transakcji.
Bardziej klarowna sytuacja pod względem ewidencji zakupów nieruchomości
dokonywanych przez cudzoziemców powstała po kolejnej nowelizacji ustawy. W roku 1998
Sejm nałożył na MSWiA obowiązek prowadzenia od 1 stycznia 1999 r. komputerowych
rejestrów nieruchomości nabywanych przez cudzoziemców ( Dz. U. Nr 106 poz.668 z późn.
zm). W rejestrze mają być gromadzone informacje o wszystkich rodzajach zdarzeń prawnych,
w wyniku których następuje nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, to jest o
wszystkich nieruchomościach nabytych, w stosunku do których jest wymagane posiadanie
zezwolenia, jak i tych, co do których zezwolenie nie jest wymagane. Rejestr zawiera więc
bazę danych informującą o charakterze nieruchomości, ich przeznaczeniu, rodzaju zdarzenia
prawnego, w wyniku którego nastąpiło nabycie, powierzchni nieruchomości, lokalizacji,
narodowości nabywcy. W celu zapewnienia napływu do rejestru niezbędnych danych, ustawa
zobowiązała notariuszy do dostarczania aktów notarialnych zakupu ziemi przez
cudzoziemców lub objęcia przez nich udziałów lub akcji w spółkach będących właścicielami,
lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości. Podobnie sądy muszą dostarczać do rejestru
prawomocne orzeczenia w wyniku których cudzoziemcy nabyli nieruchomości lub objęli
akcje lub udziały w trybie wpisu do rejestru handlowego. Wydawać by się więc mogło, że na
podstawie sprawozdań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji opracowywanych
po 1998 r. i analizie danych z nowych rejestrów powstała szansa na uchwycenie właściwej
skali badanego zjawiska. Jednak i tutaj rodzą się wątpliwości. Z treści sprawozdania MSWiA
z realizacji ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców
z roku 1999 (strona 32) oraz z roku 2001 (strona 55), a także opisu rejestru nabytych lub
objętych przez cudzoziemców nieruchomości, udziałów lub akcji w spółkach skarbu państwa
(www.mswia.gov.pl/konc_rejestry_mswia.) wynika, że rejestry dokonywanych transakcji
mogą być niekompletne. Po pierwsze z przyczyn technicznych, jak chociażby niepełna
informacja z sądu, notariatu i po drugie, z przyczyn merytorycznych, ponieważ ustawa nie
obliguje do gromadzenia w rejestrze informacji o sprzedaży nieruchomości cudzoziemcom z
podwójnym obywatelstwem oraz o transakcjach otwierających drogę do nabycia
nieruchomości w przyszłości, takich jak przedwstępne umowy sprzedaży.
Najistotniejsze zmiany w ustawie rzutujące na możliwości wchodzenia cudzoziemców
w posiadanie i nabywanie nieruchomości uchwalił Sejm 15 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 45,
poz.198). Zmian dokonano w celu harmonizacji polskiego prawa z unormowaniami
7
panującymi w państwach należących do Unii Europejskiej oraz Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju. Pierwsza zapowiedź zmian miała miejsce 16 grudnia 1991 r. , kiedy
to Polska wraz z Komisją Europejską podpisała postanowienia Układu Stowarzyszeniowego
(Dz.U. z 1994 r. Nr 11 poz.38 z późn. zm.). W tym dokumencie Rząd Polski złożył deklaracje
o wprowadzeniu liberalizacji w obrocie nieruchomościami w Polsce w duchu regulacji
popierających swobodę gospodarowania na terenie całej Unii Europejskiej, gdzie do
standardu należy możliwość trwałego uregulowania prawa własności nieruchomości
zabezpieczających warunki dla produkcji czy usług. Liberalizacja ta miała dokonać się w
ciągu pięciu lat od wejścia w życie Układu Stowarzyszeniowego. Układ wszedł w życie 1
lutego 1994 r. W następstwie przyjętych zobowiązań nastąpiła w 1996 r. najpoważniejsza
zmiana ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Wprowadzono w niej
zasadę ,,narodowego traktowania’’ podmiotów gospodarczych pochodzących z państw UE, to
znaczy równego traktowania ich z podmiotami polskimi. W wyniku zawartych umów i zmian
w polskim prawie, podmioty zagraniczne z państw UE uzyskały prawo do nabywania,
użytkowania, wynajmowania i sprzedaży nieruchomości. Identyczne traktowanie osób
fizycznych pochodzących z państw Wspólnoty I działających w Polsce na zasadzie
samozatrudnienia zacznie obowiązywać pod koniec okresu przejściowego, to jest po 2004 r.
Jednak z zasady ,,narodowego traktowania’’ wyłączono, w myśl wcześniejszych zapisów w
dokumentach układu stowarzyszeniowego – prawo do nabywania i sprzedaży zasobów
naturalnych oraz gruntów rolnych i leśnych.
Z zawartych porozumień międzynarodowych oraz z treści ustawy o nabywaniu
nieruchomości przez cudzoziemców wynika więc, że de facto Minister Spraw Wewnętrznych
jest właściwie zobligowany do pozytywnego załatwiania wszystkich wniosków o zakup
nieruchomości przez cudzoziemców, którzy wykażą, że zakup nieruchomości będzie
związany czy wręcz będzie niezbędnym warunkiem zabezpieczającym możliwość
prowadzenia przez nich działalności gospodarczej.
Równocześnie, w wyniku nowelizacji ustawy z 1996 r. liczna kategoria
cudzoziemców została zwolniona z obowiązku starania się o zgodę Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji na zakup nieruchomości. I tak zgodnie z art.8 ustawy, nie
muszą uzyskiwać zgody na zakup nieruchomości, w tym i rolniczych, o powierzchni do 1 ha
na obszarze wsi i 0,4 ha na obszarze miast:
- cudzoziemcy, którzy dokonują zakupu, po upływie co najmniej 5 lat od dnia uzyskania
karty stałego pobytu,
- osoby, które zamieszkują w Polsce od dwóch lat i są współmałżonkami obywateli Polski,
a nabyta nieruchomość będzie stanowić ich współwłasność,
- cudzoziemcy nabywający nieruchomość w drodze dziedziczenia ustawowego po zbywcy,
który był właścicielem nieruchomości przez co najmniej 5 lat,
- banki będące wierzycielami hipotecznymi, w trybie przejęcia nieruchomości w wyniku
bezskutecznej licytacji w postępowaniu egzekucyjnym lub w trybie przejęcia akcji bądź
udziałów w spółce,
- banki w trybie przejęcia akcji lub udziałów w spółkach kontrolowanych przez
cudzoziemców, w związku z dochodzeniem przez banki roszczeń wynikających z
dokonanych czynności bankowych
Z przeglądu etapów liberalizacji ustawy o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców wynika, że ułatwienia dotyczą wyłącznie obszarów, których przeznaczeniem
jest działalność gospodarcza pozarolnicza i pozaleśna, a ich powierzchnie nie przekraczają 1
ha. W odniesieniu do nieruchomości rolniczych, których przeznaczeniem jest produkcja
rolnicza, zachowano do dzisiaj pierwotny, reglamentacyjny charakter zapisów prawa. Tak
więc cudzoziemiec, aby nabyć nieruchomość rolniczą w Polsce lub pakiet kontrolny akcji, lub
udziałów w spółce, która jest właścicielem lub wieczystym użytkownikiem ziemi rolniczej,
8
musi identycznie jak w 1920 r. uzyskać zezwolenie Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji oraz zgodę Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Jak informują w miesięczniku
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa ,,Agroprzemiany” (z grudnia 2002) panie Monika
Firek i Alina Szczurowska, Minister w podejmowaniu decyzji o zgodzie na sprzedaż
nieruchomości rolniczej cudzoziemcowi kieruje się kryteriami uznaniowymi.
Z dotychczasowej praktyki wynika, że pozytywne rozstrzygnięcia na rzecz sprzedaży
zapadają w przypadkach, gdy wnioskodawca cudzoziemiec deklaruje przede wszystkim
kontynuację rolniczego użytkowania ziemi i że w związku z zakupem nieruchomości
rolniczej podejmie działalność gospodarczą, czym spowoduje wzrost zatrudnienia, że
cudzoziemiec będzie wdrażał innowacje w technologię produkcji przez co wzrośnie poziom
wiedzy rolniczej, że jest on związany z Polską przez pochodzenie lub małżeństwo z
obywatelem polskim, że ma zamiar zamieszkać w Polsce. W procedurę opiniowania
wniosków włączono również głos doradczy samorządu gminnego i samorządu rolniczego.
Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców stwarza więc możliwości
regulowania i kontrolowania całej sfery nabywania nieruchomości na podstawie każdego
zdarzenia prawnego w czasie rzeczywistym. Natomiast brakuje przepisów ingerujących w
inne formy działań, dzięki którym cudzoziemcy mogą wchodzić w posiadanie nieruchomości
i zabezpieczać sobie prawo nabywania nieruchomości rolnych w przyszłości. Cudzoziemcom
nikt i nic nie zabrania w Polsce dzierżawienia ziemi rolniczej. Jedynie w przypadku, gdy
dzierżawa ma dotyczyć gruntów pochodzących z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa –
(w skrócie Zasobu), wymagana jest zgoda Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej,
obecnie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (pkt. 3 art. 38 ustawy z 19 października 1991 r o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa z późniejszymi zmianami).
Cudzoziemcy mogą wchodzić z mniejszościowymi udziałami do spółek utworzonych na
terenie Polski, które nabywają lub dzierżawią nieruchomości rolnicze. Mogą również
nabywać ograniczone prawa rzeczowe do ziemi dzięki takim czynnościom prawnym jak:
zastaw, służebność czy hipoteka – wystarczające do tego, aby zasiedzieć prawo do ziemi i z
czasem zamienić je na akt własności.
O znaczeniu wymienionych form partycypacji cudzoziemców w inwestowaniu w
produkcję rolniczą, ocenianych przez opinię publiczną jako wstępny etap wykupu ziemi,
świadczy temperatura negocjacji prowadzonych na przełomie lat 2001-2002 z Unią
Europejską, dotycząca tak zwanych ,,okresów przejściowych’’ na zakup przez cudzoziemców
nieruchomości rolnych w Polsce, w tym zakup gruntów dzierżawionych. Okazało się bowiem,
że stronie unijnej bardzo zależało na przyspieszeniu procesu wykupu obecnych dzierżaw
ziemi rolniczej w Polsce przez cudzoziemców, co było w wyraźnej sprzeczności z interesami
reprezentowanymi przez polskich negocjatorów, z Ministrem Rolnictwa na czele.
Merytoryczne przygotowania strony polskiej przed tak ważnymi negocjacjami
rozpoczęto wcześniej. W roku 1998 powołana została grupa specjalistów wchodząca w skład
Międzyresortowego Zespołu do Spraw Przygotowania Negocjacji Akcesyjnych z Unią
Europejską, której zadaniem było wypracowanie stanowiska w sprawie zakupu
nieruchomości przez cudzoziemców. Wyniki prac ekspertów posłużyły do przedstawienia w
grudniu 1998 i styczniu 1999 r. w Brukseli, polskiego stanowiska w kwestii liberalizacji
prawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Polska zadeklarowała wtedy, że nie
odstąpi od wprowadzenia okresów przejściowych i stopniowego znoszenia barier
ograniczających nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców z państw Unii Europejskiej.
Ostatecznie w wyniku negocjacji uzgodniono, że sprzedaż ziemi rolniczej na rzecz
cudzoziemców bez ograniczeń nastąpi po 12 latach od momentu akcesji, a sprzedaż ziemi
wcześniej dzierżawionej, będzie możliwa w zachodniej części Polski po upływie 7 lat
dzierżawy, a w części wschodniej po upływie 3 lat dzierżawy. Przyjęto również, że okres
trwania dzierżaw będzie liczony nie od momentu wstąpienia do Unii lecz od momentu
9
zawarcia umowy dzierżawnej. Powyższe ustalenia zapadły z pełną świadomością istnienia w
polskim prawie różnych form zasiedzenia praw do nabycia ziemi przez cudzoziemców po
akcesji.
W tym kontekście dostrzeganie ustawy z 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców jako instrumentu mającego na celu kontrolę wykupu ziemi należałoby poddać
rewizji.
2.2. Materialne możliwości zakupu ziemi przez cudzoziemców
Przed 1989 r. sprzedaż ziemi rolniczej cudzoziemcom była niemożliwa ze względów
ustrojowych. Jak pisze dr Iwona Foryś z Instytutu Analiz, Diagnoz i Prognoz Gospodarczych
w Szczecinie w ,,Raporcie z polskiego rynku nieruchomości w ostatniej
dekadzie’’(www.univ.szczecin.pl), dopiero kolejne zmiany legislacyjne, to jest nowelizacja
Konstytucji z 29 grudnia 1989 wprowadzająca zasadę ochrony własności przez instytucje
państwowe i ograniczająca prawo do wywłaszczeń oraz nowelizacja z dnia 5 grudnia 1990 r.
ustawy o gospodarce gruntami wyrównująca możliwości wszystkich osób prawnych i
fizycznych w obrocie nieruchomościami i dająca podstawę do uwłaszczeń z mocy prawa na
nieruchomościach będących w użytkowaniu osób prawnych oraz wyeliminowanie instytucji
decyzji administracyjnej w obrocie nieruchomościami na rzecz osób prawnych i fizycznych,
stworzyły warunki do rozwoju rynku nieruchomości.
W czasie, kiedy postępował proces powiększania skali i liberalizacji rynku
nieruchomości, sejm uchwalił 19 października 1991 r. ustawę o gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Ustawa powoływała Agencję Własności Rolnej
Skarbu Państwa w celu gospodarowania Zasobem, której zadaniem było przejęcie będących
najczęściej w złej kondycji finansowej gospodarstw byłych PGR-ów, upadających spółdzielni
produkcyjnych i gruntów Państwowego Funduszu Ziemi, a następnie przeprowadzenie ich
restrukturyzacji, uregulowanie spraw z wierzycielami i poprzez rynek nieruchomości
rolniczych wprowadzenie ponownie do funkcjonowania w sferze produkcji żywności.
Agencja w swoich działaniach miała kierować się kilkoma zasadami, a mianowicie tworzyć
warunki do racjonalnego wykorzystania potencjału produkcyjnego zasobu, sprzyjać
prywatyzacji mienia z wykorzystaniem na cele rolnicze i tworzyć miejsca pracy w związku z
restrukturyzacją gospodarki rolnej.
Dr Teresa Olko-Bagieńska w artykule pt. ,,Restrukturyzacja i prywatyzacja PGR’’(w
kwartalniku ,,Człowiek i Środowisko” – IGPiK 1994), informowała, że Agencja rozpoczęła w
czerwcu 1992 r. przejmowanie do zasobu byłe gospodarstwa PGR. Do końca kwietnia 1993 r.
75% z ogólnej liczby PGR, to jest 1124 gospodarstwa podjęły decyzję o likwidacji i
przekazaniu całego potencjału produkcyjnego do Agencji. W tym czasie Agencja zdążyła
przejąć mienie od 941 gospodarstw z 2162 tys. ha ziemi, która wkrótce zaczęła intensywnie
zasilać ówczesny rynek nieruchomości rolnych. Było to możliwe dzięki przyjętej polityce
państwa, w myśl której preferowanym przez Agencję kierunkiem rozdysponowania zasobu
była sprzedaż i dzierżawa. Tak więc od przełomu roku 1992/93 r. każda osoba fizyczna lub
prawna spełniająca warunki przetargowe mogła, wygrywając przetarg, stać się właścicielem
lub dzierżawcą nowego wielkoobszarowego gospodarstwa. Dr Teresa Olko-Bagieńska
opisując pierwsze lata działalności Agencji WRSP, scharakteryzowała tło gospodarczoekonomiczne polskiego rolnictwa oraz stronę popytową obrotu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa. Według autorki, lata poprzedzające pojawienie się na rynku dużej podaży
ziemi rolniczej charakteryzowały się wielką recesją gospodarczą w Polsce, która dotknęła
również rolnictwo. Dochody rolników kształtowały się w roku 1990 na poziomie 48,6%
dochodów roku 1989, a w 1991 obniżyły się o 26,1%. Sytuacją pogorszył nieurodzaj w
1992 r., to w opinii ekspertów i obserwacji rynku rolnego wynikało, że Polskie rolnictwo
10
charakteryzuje nadprodukcja. Powszechne bowiem stały się problemy rolników ze zbytem
płodów. W tych realiach trudno było liczyć na masowe dążenie rolników do ponownego
zagospodarowywania ziemi pochodzącej z PGR-ów. Stąd od chwili rozpoczęcia działalności
przez Agencję do końca kwietnia 1993 r., w 1464 przetargach na sprzedaż lub dzierżawę
ziemi, na których oferowano 712 112 ha gruntów, ustalono nabywców na 27 525 ha i
dzierżawców na 303 951 ha ziemi. Tak więc, jedynie 46,5% gruntów z oferowanej puli
znalazło wówczas nowych gospodarzy. W opinii autorki świadczyło to o małej skali popytu
na ziemię rolniczą oferowaną przez Agencję. Z obserwacji autorki wynikało, że do grupy
osób zainteresowanych zakupem lub dzierżawą ziemi należeli: rolnicy indywidualni skłonni
powiększyć gospodarstwa rodzinne o przyległe do ich gospodarstw grunty, przy czym skala
zakupów oscylowała wokół 1-15 ha użytków rolnych; rolnicy indywidualni chcący
wydzierżawić całe gospodarstwa o powierzchniach od 100 do 500ha; spółki pracownicze
zainteresowane dzierżawą gospodarstw w których wcześniej pracowali; kadra menadżerska
PGR zainteresowana dzierżawą lub administrowaniem całych gospodarstw; spółki prawa
handlowego zainteresowane zakupem lub dzierżawą całych gospodarstw; podmioty krajowe i
zagraniczne zainteresowane zakupem nieruchomości na cele nierolnicze; podmioty
zagraniczne zainteresowane inwestowaniem w działalność rolniczą w Polsce – najczęściej
inwestorzy zagraniczni zamierzający nabyć nieruchomość lub utworzyć spółkę joint-venture;
wierzyciele – spółki prawa handlowego oraz niektóre banki komercyjne zainteresowane
przejęciem mienia za zadłużenia.
Na początku 1991 r. gospodarstwa państwowe użytkowały 3,2 mln ha użytków
rolnych, co stanowiło 29% całkowitej powierzchni użytków w Polsce. W następstwie
przyjętej polityki restrukturyzacji prawie cały ten areał pojawił się na rynku nieruchomości w
formie podaży gospodarstw przygotowanych do dzierżawy lub sprzedaży. Powstała więc
zupełnie nowa sytuacja na rynku ziemi rolniczej. Skala możliwych transakcji, a więc i
związanych z nią następstw dla rolnictwa i wsi w Polsce była olbrzymia i chyba jak
dotychczas nie jest uświadamiana przez ogół społeczeństwa. W tabeli 1, stanowiącej wypis ze
sprawozdań AWRSP, znajdują się dane informujące o stanie rozdysponowania Zasobu
AWRSP z końca 2002 r. Z zawartych w niej liczb wynika, że rynek odpowiedział dość
skutecznie na podaż ziemi z Zasobu, ponieważ z puli przekraczającej 4,7 mln ha do
rozdysponowania na początku 2003 r. pozostało jedynie nieco ponad 580 tys. ha.
Tabela 1. Zagospodarowanie gruntów Zasobu WRSP wg stanu na dzień 31.01.2003 w ha
Grunty znajdujące się w Zasobie WRSP
Grunty byłe w Zasobie WRSP
z tego
Trwały zarząd
Wieczyste użytkowanie
Pozostałe zagospodarowanie
do rozdysponowania
37 405
74 517
38 886
582 354
pozostałe rozdysponowanie
16 688
Administrowanie
Przekazane w użytkowanie
Generalnej Dyrekcji Dróg
Krajowych i Autostrad
1 279
4 776
zamiana na prawo własności
10 780
Dzierżawę
Wniesione jako aport do spółek
15 049
2 396 917
Przekazane nieodpłatnie
244 328
Razem
Sprzedane
1 282 307
3 134 855
Grunty przejęte do Zasobu WRSP
4 705 286
przekazane w
11
Na podstawie opr. Ewy Smolik, Agroprzemiany, ,2003 r
Zła koniunktura rolnictwa, która nałożyła się na czas znacznej podaży gruntów z
Zasobu AWRSP była jedną z głównych przyczyn niskiego popytu zgłaszanego przez polskich
rolników na zagospodarowanie zorganizowanych gospodarstw. Poza tym, przyjęte przez
Agencję kryteria otwartych przetargów na sprzedaż lub dzierżawę ziemi, w których
decydowała oferowana cena, tworzyły warunki korzystne dla najzamożniejszych inwestorów,
których z wiadomych względów łatwiej było znaleźć wśród cudzoziemców chcących
inwestować w produkcję rolniczą w Polsce, o czym pisze dr T.Olko-Bagieńska wymieniając
ich wśród zainteresowanych zakupem lub dzierżawą ziemi będącej w Zasobie AWRSP. O
uczestniczeniu cudzoziemców w zagospodarowaniu gruntów pochodzących z Zasobu
AWRSP wspomina również prof. Wojciech Ziętara w pracy pt. ,,Rynki wiejskie: ziemia,
kapitał, praca”, (PAN IRWiR, Warszawa 2001). W opisywanym przez niego okresie (18871998) działalności AWRSP, cudzoziemcy zakupili łącznie 219 ha gruntów. Transakcji
dokonało 27 nabywców, a średnia powierzchnia działki wyniosła 8,11 ha. Autor przytacza
również dane z Agencji świadczące o dokonywaniu dzierżaw gruntów skarbowych przez
cudzoziemskie spółki kontrolowane, to jest takie w których większość udziałów posiadają
osoby, lub podmioty zagraniczne. Według danych z Agencji, 289 spółek cudzoziemskich
dzierżawiło na dzień 31 grudnia 1998 r. 114 561 ha ziemi rolniczej.
Jak już wspomniano, do rozdysponowania z Zasobu Agencja miała łącznie przeszło 4
mln ha ziemi rolniczej, poza tym funkcjonuje rynek nieruchomości rolniczych między
rolnikami, a także uczestniczą w nim inne podmioty posiadające ziemię rolniczą, jak
chociażby spółdzielnie produkcyjne, szkoły rolnicze itp. Potencjalny inwestor miał więc
możliwość wyboru z bardzo bogatej oferty. Na dodatek, popyt wewnętrzny był skutecznie
ograniczany niską opłacalnością produkcji rolniczej i niedostatkiem kapitału w rolnictwie.
Dekoniunktura w rolnictwie trwała bowiem przez cały okres zwiększonej podaży ziemi, o
czym świadczą między innymi badania prof. Augustyna Wosia3. Poza ekonomicznymi
kategoriami ograniczeń popytu rolników na ziemię z Zasobu AWRSP istniała jeszcze jedna,
bodajże najistotniejsza. I była nią przestrzenna asymetria w podaży, będąca pochodną
rozmieszczeniem uspołecznionego sektora rolnictwa reprezentowanego przez Państwowe
Gospodarstwa Rolne, Spółdzielnie Produkcyjne oraz Spółdzielnie Kółek Rolniczych.
Jak pisze prof. Anna Szemberg4, z powodu tych dysproporcji w południowej i
południowowschodniej Polsce udział rolników w rynku ziemi był niższy i dotyczył
mniejszych obszarów ziemi dzierżawionej i zakupionej. Przestrzenna asymetria podaży oraz
przyjęte zasady restrukturyzacji mienia z Zasobu dodatkowo zawęziły krąg polskich
rolników, którzy mogliby stanąć do przetargów na zakup lub dzierżawę gospodarstw lub ich
części, a podaż ziemi z Agencji WRSP doprowadziła do pogłębienia się regionalnych różnic
w strukturze agrarnej i do zdecydowanego pogorszenia się konkurencyjności rolnictwa w
wielu regionach Polski.
3. Ekonomiczne aspekty zjawiska lokalizacji gospodarstw będących w posiadaniu
cudzoziemców
3.1. Szacunki skali zjawiska
3.1.1 Ocena skali zjawiska na podstawie sprawozdań MSWiA oraz MR i Rozwoju Wsi
Z dokonanego przeglądu regulacji prawnych dotyczących sprzedaży cudzoziemcom
nieruchomości, w tym nieruchomości rolnych, wynika jeden podstawowy wniosek. W Polsce
nie funkcjonuje spójny system rejestracji zdarzeń prawnych, w następstwie których jest
Woś A., 1999, Analiza produkcyjno-ekonomiczna sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 1998 r.
IERiGŻ Warszawa.
4
Szemberg A., 2001, Przemiany struktury agrarnej w rolnictwie chłopskim, PAN IRWiR
3
12
możliwe ewidencjonowanie zjawiska lokowania kapitałów zagranicznych w produkcję
rolniczą i związanego z tym wykupu ziemi rolniczej. Oficjalne dane na temat skali zjawiska
opisują jedynie i to dopiero od 1999 r. transakcje, w których kapitał zagraniczny nabył
nieruchomości rolne, a pomijają większość operacji cywilno-prawnych prowadzących do
wykupu ziemi w niedalekiej przyszłości. Przed 1999 r. podstawowym źródłem informacji o
skali popytu cudzoziemców w nabywaniu gruntów rolniczych były rejestry wydanych
zezwoleń Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Nie były to informacje o faktycznie
zaistniałych transakcjach, ale o wstępnych przygotowaniach podmiotów zagranicznych do
spełnienie ustawowego wymogu uzyskania zgody przed dokonaniem zakupu nieruchomości.
Identyczne rejestry znajdują się również w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które w
procesie koncesjonowania sprzedaży ziemi rolniczej lub kontrolnych pakietów akcji spółek
będących właścicielami lub użytkownikami wieczystymi, musiało wyrażać swą zgodę jako
pierwsze. Zamieszczona poniżej tabela 2 pochodzi z raportów Ministerstwa Rolnictwa i
Rozwoju Wsi i zawiera dane o liczbie i powierzchni gruntów rolnych, w stosunku do których
prowadzone było postępowanie administracyjne w trybie ustawy o nabywaniu nieruchomości
przez cudzoziemców w latach 1990-2001.
Tabela 2. Zgody Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi na sprzedaż ziemi cudzoziemcom
Lp.
Rok
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
RAZEM
Liczba
wnioskó
w
30
43
84
109
64
97
267
284
223
226
202
227
1856
Obszar gruntów
Liczba
w ha objętych
wydanych zgód
wnioskiem
1316,00
1229,20
2
3076,10
2
790,70
28
641,20
10
1065,30
29
1684,90
63
621,80
105
1827,71
135
838,29
140
697,37
129
2075,94
156
15867,51
799
Obszar gruntów
rolnych, na który
wydano zgodę w ha
3,80
6,40
122,80
53,20
134,90
156,70
169,60
429,43
242,37
192,65
353,23
1865,08
Z przytoczonych danych wynika, że w latach 1990-2001 administracja udzieliła
zezwolenia na zakup przez cudzoziemców 1865,08 ha gruntów rolnych. Natomiast w
rzeczywistości mogło do części z tych transakcji nie dojść.
W tym samym czasie MRiRW wydało 180 zezwoleń na zakup przez osoby bądź
podmioty zagraniczne akcji lub udziałów w spółkach będących właścicielami bądź
wieczystymi użytkownikami nieruchomości rolnych na powierzchnię 3595,44 ha, przy
wnioskowanej łącznej powierzchni 32957.93 ha przez 307 wnioskodawców. Niestety
szczegółowość danych, jak i brak dostępu5 do materiałów z postępowań administracyjnych
uniemożliwiają lokalizację nieruchomości z dokładnością większą niż region oraz weryfikację
stopnia realizacji planowanych transakcji. O faktycznym rozmiarze dokonanych zakupów
można dopiero wnioskować od roku 1999. Od tego czasu gromadzone są bowiem w MSWiA
5
pismo z Departamentu MSWiA – załącznik nr 1
13
informacje o aktach nabycia nieruchomości przez cudzoziemców oraz aktach nabycia akcji
bądź udziałów w spółkach będących właścicielami lub wieczystymi użytkownikami
nieruchomości rolnych. Rejestr powstający od 1999 r. zawiera więc dane o transakcjach
nabycia nieruchomości przez osoby i podmioty zagraniczne w przypadkach wymagających
zezwoleń MSWiA, jak i tych realizowanych bez obowiązku posiadania zgody.
W minionym dziesięcioleciu rynek ziemi rolniczej został zdominowany przez podaż
nieruchomości rolniczych Skarbu Państwa. W tym kontekście interesującą sprawą jest
partycypacja cudzoziemców w ich zagospodarowaniu poprzez fakt nabycia lub dzierżawy.
Z informacji na ten temat publikowanych w miesięczniku ,,Agroprzemiany’’, (grudzień 2002
r.) wynika, że Agencja WRSP od początku swojej działalności do końca września 2002 r.
sprzedała 691 ha cudzoziemcom, a 35500 ha ziemi sprzedała podmiotom z udziałem kapitału
zagranicznego. Transakcje te koncentrowały się w województwach śląskim, dolnośląskim,
zachodniopomorskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Równocześnie Agencja
wydzierżawiła cudzoziemcom 113 000 ha gruntów, które z chwilą wstąpienia Polski do Unii
będą mogły zostać wykupione przez inwestorów zagranicznych po spełnieniu warunku
akcesyjnego, to jest po siedmiu latach dzierżawy. Przyjęcie Polski do Unii w 2004 r.
oznaczałoby, że dzierżawy zawarte w roku 1998 i wcześniej będą mogły stać się przedmiotem
wykupu. W cytowanej wcześniej publikacji prof. Wojciech Ziętara informował, że do końca
1998 r. w dzierżawie przez spółki zagraniczne znajdowało się przeszło 114 000 ha gruntów,
stąd można oczekiwać, że w 2005 r. wykup ziemi rolniczej przez inwestorów zagranicznych
mógłby powiększyć się o tę powierzchnię.
3.1.2. Szacunki skali zjawiska na podstawie opinii publikowanych w prasie i dyskusji
politycznej
Brak odpowiednich systemów monitorowania działań cudzoziemców zmierzających
do wejścia w posiadanie ziemi rolniczej w Polsce doprowadził do sytuacji, w której media
oraz zainteresowane grupy społeczne, w tym nawet parlamentarzyści, z konieczności
posługują się hipotezami i szacunkami skali zjawiska przeprowadzanymi na podstawie
cząstkowych danych np. z Agencji WRSP lub własnych fragmentarycznych badań i
obserwacji. Obraz rysowanej w ten sposób skali zjawiska wykupu ziemi jest więc mało
obiektywny i może przyczyniać się do dezinformacji opinii publicznej działając w obie strony
albo w stronę wyolbrzymiania, albo bagatelizowania problemu.
Poniżej przytoczone zostaną przykłady indywidualnych ocen skali zjawiska
opublikowane w formie artykułów prasowych bądź wystąpień polityków.
W wystąpieniu Pani Senator Jadwigi Stokarskiej w Senacie 11 stycznia 2001 r. w sprawie
nowelizacji Ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, uchwalonej przez
Sejm 15 grudnia 2000 r., mówczyni przytaczała liczbę 500 tysięcy ha ziemi rolniczej będącej
w dzierżawie cudzoziemców. Ostrzegała również, że umożliwienie cudzoziemcom zakupu
ziemi z chwilą wstąpienia do Unii ,,jeszcze bardziej ułatwi masowy wykup ziemi przez
obcych obywateli, głównie przez Niemców. Szczególnie zagrożone są ziemie odzyskane,
czyli województwa północne, zachodnie i Śląsk.... Niemcy już wiedzą, że uzyskanie
zezwolenia na zakup ziemi....kosztuje 10 tys. zł łapówki.’’ Pani Senator omówiła również
metody omijania przez cudzoziemców formalnych ograniczeń we wchodzeniu w posiadanie
ziemi między, innymi poprzez ....,,zakładanie fikcyjnych polsko-niemieckich spółek
rolniczych, w których udziały cudzoziemców były symboliczne. Kupując ziemię, nie
potrzebowali oni dzięki temu zgody Ministra spraw wewnętrznych6.....Dane pochodzące od
przedstawiciela Zachodniopomorskiej Izby Rolniczej, pokazują masowy wykup ziemi w
6
W marcu 2001 r. sąd skazał na kary więzienia i grzywny ośmiu Niemców i sześciu Polaków za wyłudzanie
poświadczenia nieprawdy w sprawie fikcyjnych spółek (Rzeczpospolita 4 marca 2002 r).
14
ponad 80% przez Niemców. Ma on miejsce w powiatach wokół dużych miast, szczególnie
Szczecina i Koszalina, a także w powiatach przygranicznych - gryfińskim i myśliborskim. W
tych okolicach cudzoziemcy ziemię tak samo chętnie dzierżawią....Niemcy przejęli rolnicze
spółdzielnie produkcyjne w miejscowościach Stróżewo, Kozielice, Tetyń, Lubiatowo,
Brudzewice, Kania o łącznej powierzchni ponad 7 tysięcy ha. A w gminie Przelewice powiat
Pyrzyce na 1100 ha gruntów rolnych 440 ha jest w rękach obcych.’’
Przytaczane przykłady z terenu województwa zachodnio-pomorskiego znajdują
potwierdzenie w artykule pt. ,,Perła Pomorza ma nowych gospodarzy” autorstwa pana
Michała Stankiewicza, opublikowanym w Rzeczpospolitej 4 marca 2002 r. Autor wymienia
bowiem szereg miejscowości, w których cudzoziemcy wydzierżawili, względnie wykupili
ziemię. W okolicy Pyrzyc cudzoziemscy inwestorzy wchodzą w posiadanie ziemi
pochodzącej z Zasobu AWRSP, jak i odkupują od okolicznych rolników. ,,Z 20 tysięcy ha
należących do AWRSP połowę dzierżawią spółki z kapitałem zagranicznym. Pozostaje
jeszcze 35 tys. ha w rękach ostatnich spółdzielni, osób fizycznych i prawnych. Z tego
oficjalnie zagraniczne spółki mają 5 tys. ha. Reszta jest u rolników.....W Kłębach chłopi
masowo wyprzedają ziemię....,z reguły odkupują od nich Niemcy......Nad powiatem ciąży
widmo wykupu ziemi przez obcokrajowców....mówił jeden z rolników ze wsi Strużew....Czuję się zagrożony. Moje gospodarstwo składa się z dziewięciu działek, z których sześć
sąsiaduje z działkami cudzoziemców. Nie mogę się rozwijać, bo wszystko dookoła zajęte ”.
W tonie polemicznym za a nawet przeciw ograniczeniom wykupu ziemi przez cudzoziemców
utrzymany został artykuł Joanny Solskiej pt. ,,Trzęsienie Ziemi’’ opublikowany w ,,Polityce’’
z 15 grudnia 2001 r. Autorka posługując się wyłącznie danymi z MSWiA, które zwierają
niepełny obraz sytuacji, omówiła problematykę wykupu ziemi na cele rolnicze i pozarolnicze
oraz związanych z tym następstw dla rozwoju społeczno-gospodarczego państwa. Jak się
wydaje głównym celem felietonu była krytyczna polemika z pomysłami polityków PSL
dotyczącymi wprowadzenia ustawy o ustroju rolnym i obrocie ziemią rolniczą.
Autorską, całościową próbę charakterystyki zjawiska wchodzenia cudzoziemców w
posiadanie ziemi rolniczej podjął Ryszard Rozwadowski w referacie opracowanym na
zlecenie Instytutu Spraw Publicznych (2001 r.7). Referat był poświęcony ocenie sytuacji
polskiego rolnictwa w kontekście integracji z Unią. Jeden z fragmentów odnosił się do
zagadnień gospodarowania zasobem ziemi. Autor pisał - ,, w miarę jak Polska zbliża się do
UE, rośnie zagranicą popyt na ziemię w Polsce. Cudzoziemcy chcą ją dzierżawić albo kupić.
W negocjacjach z Unią Polska wystąpiła o długi okres przejściowy, podczas którego
obowiązywałby zakaz sprzedaży ziemi cudzoziemcom. Problem ten nie zaistniałby, gdyby od
początku założono, że należy tworzyć mniejsze gospodarstwa – między pięćdziesiąt a
dwieście hektarów. Gospodarstwa takiej wielkości nie wzbudziłyby zainteresowania
zagranicznych rolników....Polskie władze już teraz pozwalają cudzoziemcom na
dzierżawienie ziemi na okresy od dziesięciu do trzydziestu lat. Należy zatem przypuszczać, że
rozmowy z UE na temat przejściowego zakazu sprzedaży ziemi cudzoziemcom zostały
podjęte bez dostatecznego zrozumienia sytuacji.... W zachodniej i południowo-zachodniej
Polsce czynsze i cena ziemi jest wyższa niż gdzie indziej, co oznacza, że jest popyt na duże
gospodarstwa. Około jednej czwartej dawnych PGR-ów znajduje się obecnie w rękach
cudzoziemców. Są to zazwyczaj zaradniejsi rolnicy z UE, którzy u siebie prowadzili duże
gospodarstwa i posiadają zarówno kapitał, jak i dostęp do kredytów obrotowych. W procesie
prywatyzacji gospodarstw państwowych, liczących w sumie około cztery miliony
hektarów....zadecydowano o stworzeniu ...dużych gospodarstw, ponieważ chciano, aby były
7
Autor urodził się w Anglii, gdzie studiował rolnictwo, prowadził stuhektarowe gospodarstwo. Do Polski
przyjechał w 1989 roku i prowadzi gospodarstwo rolne pod Grójcem. Jest równocześnie konsultantem,
właścicielem formy Agro Business Consult Sp. z o.o.
15
w stanie konkurować z rolnictwem zagranicznym....Niewielu krajowych rolników miało także
dostatecznie duży kapitał, aby rozpocząć działalność na tak dużych powierzchniach. Ta
błędna polityka zakładała, że unijne gospodarstwa są równie duże. W rzeczywistości są o
wiele mniejsze. Skutek tego błędnego założenia jest taki, że wiele dawnych PGR-ów
wydzierżawiono cudzoziemcom.’’ Skoro autor twierdzi, że ¼ dawnych PGR znalazła się w
rękach cudzoziemskich, oznaczałoby to wielkość rzędu 800 tys. ha, co w stosunku do
powierzchni wszystkich użytków rolnych w Polsce, to jest do prawie 18,6 mln ha,
stanowiłoby udział wynoszący 4%.
3.2. Motywy ekonomiczne lokalizowania inwestycji zagranicznych w rolnictwo w Polsce
3.2.1. Konkurencyjność uwarunkowań polskiego rolnictwa jako czynnik przyciągający
obcy kapitał
Globalizacja procesów gospodarczych jest zjawiskiem, które zmusza podmioty
biorące udział w wymianie handlowej do konkurencyjnych zachowań w skali lokalnej i
międzynarodowej. Uzyskanie przewagi konkurencyjnej pozwala bowiem na osiąganie
wyższych zysków lub innych korzyści, które wcześniej lub później i tak zostaną
zdyskontowane w pieniądzu. Wyższe zyski, to większe możliwości rozwoju produkcji,
wdrażania innowacji, lokowania nowych firm w miejscach zapewniających korzyści płynące
z renty przestrzennej a przez to tworzenie bazy do koncentracji kapitału i ostatecznie do
eliminowania konkurencji. W liberalnej gospodarce jest to naturalny mechanizm prowadzący
do monopolizacji produkcji i usług wypierający słabsze firmy i słabsze państwa w rywalizacji
o rynki i korzyści. Czy zatem inwestorzy zagraniczni kierowali się właśnie motywem
ekonomicznym lokalizując swoje inwestycje w polskim rolnictwie i w ten sposób chcieli
zdyskontować przewagę konkurencyjną, jaką stwarzała sytuacja w Polsce? Wydaje się, że
tak, co znajduje potwierdzenie w ocenach polskich naukowców, którzy dowodzili w latach
dziewięćdziesiątych, że średni poziom cen produkowanych w Polsce produktów rolniczych na
etapie surowca sprzedawanego do przetwórstwa lub hurtu był niższy od cen na rynku
europejskim (W. Józwiak8). Jeszcze większe nadzieje na wyższą konkurencyjność polskiej
żywności widzieli inni autorzy w produkcji ekologicznej żywności (St. Styś9). W innych
analizach10 potwierdzała się teza o konkurencyjności polskiej żywności, z tym, że do bardziej
konkurencyjnych kierunków zaliczano produkcję roślinną, a spośród produktów wymieniano
rzepak i ziemniaki, przetwory mączne oraz żywiec wieprzowy, jabłka i truskawki. Z analizy
efektywności produkcji krajowej wynikało również, że bardziej konkurencyjną pozycję
uzyskiwały gospodarstwa większe i produkcja zorganizowana w sposób bardziej
ekstensywny. Konkurencyjność produkcji rolniczej w Polsce jest niewątpliwie wynikiem
kombinacji szeregu uwarunkowań. Jednakże do czynników decydujących o konkurencyjności
polskiego rolnictwa można zaliczyć koszt ziemi rolniczej i koszt pracy, będące pochodnymi
stosunkowo niskiej ceny ziemi i ceny pracy. Zaangażowanie ziemi w produkcję rolniczą
przekłada się bowiem na składowe kosztów jej użycia takie jak: podatek rolny płacony bez
względu na to czy ziemia jest uprawiana, opłaty związane z melioracją oraz oprocentowanie
kapitału odpowiadającego rynkowej cenie ziemi nazywane również rentą rynkową ziemi11.
Ponieważ z danych statystycznych wynika, że rynkowa cena ziemi rolniczej w Polsce jest
kilkakrotnie niższa od ceny w krajach UE, to przy identycznym naliczaniu kosztów, można
8
Praca zbiorowa pod red. Waldemara Michny ,,Program działań zmierzający do zwiększania konkurencyjności
polskiego rolnictwa...’’, 1997, IERiGŻ
9
Praca zb.pod redakcją Mirosławy Klamut ,,Konkurencyjność regionów”, 199 r. AR Wrocław
10
Praca zbiorowa pod redakcją naukową dr Edwarda Majewskiego i Grahama Daltona ,,Strategiczne opcje dla
polskiego sektora agrobiznesu w świetle analiz ekonomicznych „ FAPA, 2000 r.
11
Augustyn Woś ,, Argobiznes’’, Tom I, Warszawa 1996 r.
16
przypuszczać, że jednym z powodów konkurencyjności polskiego rolnictwa jest niska cena
ziemi. Można więc założyć, że w Polsce przewagę konkurencyjną uzyskują regiony o niższej
cenie ziemi i o lepszych warunkach przyrodniczych dla produkcji. W tych to właśnie
regionach w pierwszej kolejności należałoby się spodziewać zainteresowania ze strony
cudzoziemców zakupem bądź dzierżawą.
Rolnictwo polskie i unijne różnią zasadniczo dwa czynniki zaangażowane w
produkcję, to jest praca i kapitał. W teorii ekonomiki rolnictwa są one traktowane jako
substytuty, których proporcje są ściśle związane z ustrojami rolniczymi poszczególnych
państw, to jest: ze strukturą agrarną, poziomem zatrudnienia w rolnictwie, intensywnością
produkcji, związkami z przetwórstwem, udziałem w PKB, poziomem urbanizacji obszarów
wiejskich. Koszt pracy lub koszt zatrudnienia w Polsce jest relatywnie niski w stosunku do
kosztów pracy w państwach UE. Według W. Michny12 ten stan będzie się utrzymywał około
7-10 lat. Przytoczone wyniki badań potwierdzają słuszność hipotezy, że niski koszt pracy w
rolnictwie i niska cena ziemi stanowią podstawowe ekonomiczne uwarunkowania
przyciągające rolniczych inwestorów zagranicznych, którzy chcą zdyskontować rysujące się
przed nimi przewagi konkurencyjne rolnictwa na terenie Polski w stosunku do rolnictwa
pozostałych państw należących do Unii. Tak więc przenosząc produkcję rolniczą do Polski
inwestorzy ci uzyskują przewagę konkurencyjną nad swoimi rodzimymi producentami. Poza
aspektem przewagi konkurencyjnej mającym znaczenie dla relacji rolnictwa organizowanego
w Polsce w stosunku do rolnictwa państw Unii, należy zauważyć również zjawisko przewagi
konkurencyjnej inwestorów zagranicznych w stosunku do polskich producentów żywności.
Ten drugi rodzaj przewagi wynika z dysponowania przez przybyszy z zagranicy arsenałem
środków wypracowanych w warunkach stabilnej gospodarki rynkowej i wysokiego poziomu
zamożności społeczeństw zachodnich. Do tego arsenału należałoby również zaliczyć:
doświadczenie w osiąganiu znacznie wyższego poziomu produktywności ziemi, łatwiejszy
dostęp do kapitału, nowych technologii oraz możliwość bezpośredniego adaptowania w
Polsce tak zwanych beznakładowych czynników wzrostu produktywności ziemi
utożsamianych z postępem13. Dzięki tym możliwościom cudzoziemscy rolnicy w Polsce są w
stanie osiągać większe korzyści z uprawy ziemi od tych jakie są udziałem polskich rolników i
w ten sposób dyskontować wyższą rentę różniczkową II, a w dalszej kolejności ograniczać
możliwości rozwoju rolników krajowych.
W bezpośrednich kontaktach z dziennikarzami14 inwestorzy zagraniczni przyznają, że
głównym motywem ich aktywności w Polsce w staraniach o ziemię rolniczą jest jej niska
cena, co mieści się w grupie czynników makroekonomicznych, natomiast wśród innych
motywów przenoszenia produkcji rolniczej do Polski wymieniają takie warunki, jak: brak
ograniczeń strukturalnych, swoboda w stosowaniu środków produkcji (nawozy, chemia bez
ograniczeń), własny kapitał.
3.2.2. Badania własne rozmieszczenia nieruchomości i gospodarstw rolnych będących
we władaniu osób fizycznych i prawnych angażujących w produkcję rolniczą
kapitał zagraniczny i ich wpływu na rozwój obszarów wiejskich
3.2.2.1. Opis metody
Weryfikacja informacji o skali i rozmieszczeniu nieruchomości i gospodarstw rolnych
z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce była jednym z kluczowych zadań postawionych
przed zespołem badawczym. Aby osiągnąć zamierzony cel należało dokonać inwentaryzacji
12
jak w przypisie nr 8
Walenty Poczta ,,Rolnictwo Polskie w Aspekcie Integracji ze Wspólnotami Europejskimi’’, AR, Poznań,
1994 r.
14
Piotr Łuczak ,,Unijny farmer na polskiej ziemi’’ w topagrar polska nr 6/2000 r.
13
17
zjawiska wszystkimi dostępnymi metodami. Postanowiono również, że źródła informacji
będą niezależne oraz, że umożliwią realizację założeń programowych. Ponieważ w minionym
okresie podaż ziemi rolniczej znajdującej się w obrocie w głównej mierze tworzył zasób
będący w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, przyjęto założenie, że
cudzoziemcy, jeśli poszukiwali ziemi do zagospodarowania, to właśnie przede wszystkim w
Agencji. Stąd w AWRSP powinno się poszukiwać informacji o inwestorach zagranicznych,
którzy dokonywali transakcji zakupu lub dzierżawy ziemi rolniczej. I faktycznie, podczas
rozmów w Agencji, okazało się, że wszystkie transakcje były rejestrowane i gromadzone w
Terenowych Oddziałach Agencji, a następnie w zbiorczej bazie danych w Warszawie.
Interesujące nas dane były również dostępne i zawierały informacje o wszystkich transakcjach
sprzedaży lub dzierżawy nieruchomości, o nabyciu udziałów w spółkach należących do
Skarbu Państwa uporządkowane według dat zawarcia umów, rodzaju podmiotu dokonującego
transakcji, kraju pochodzenia kapitału oraz powierzchni nieruchomości, jej przeznaczenia i
lokalizacji do poziomu miejscowości i gminy. Agencja nie posiada natomiast informacji o
sposobie funkcjonowania nowych gospodarstw, o ich planach na przyszłość oraz o relacjach
pomiędzy społecznością lokalną a nowymi sąsiadami rolnikami z zagranicy. Ponieważ w
Instytucie posiadamy bardzo korzystne doświadczenia współpracy z gminami i jesteśmy
znani samorządom jako partnerzy w procesie zarządzania przestrzenią i planowaniu
przestrzennym, postanowiliśmy wykorzystać kontakty i poprosić wójtów i burmistrzów gmin
wiejskich i miejsko-wiejskich, aby podzielili się wiedzą na temat znanych im i ich kadrze
gospodarstwach cudzoziemskich. W ten sposób chcieliśmy uzupełnić dane z Agencji i
rozszerzyć zakres wiedzy o gospodarstwach o informacje jakościowe związane z udziałem
gospodarstw cudzoziemskich w procesach restrukturyzacji rolnictwa i obszarów wiejskich.
Opracowano ankietę, której wzór prezentujemy poniżej, a następnie rozesłano do 1101
gminy.
Wzór ankiety:
Ankieta dotycząca związków pomiędzy rozwojem gmin i obszarów wiejskich,
a lokowaniem się kapitału zagranicznego w gospodarstwach rolnych.
1.Czy w gminie są zlokalizowane nieruchomości rolne w których jest zaangażowany
kapitał zagraniczny? tak , nie (właściwą odpowiedź proszę podkreślić)
2.Dla każdego gospodarstwa oddzielnie proszę podać poniżej lub na odwrotnej stronie
a) gospodarstwo w miejscowości...........................,powierzchnia ogólna w ha.............,
powierzchnia użytków rolnych w ha..........., dominujący kierunek produkcji: (opis)
.................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
b) poprzednia forma własności – prywatna, skarbu państwa, komunalna (właściwą
odpowiedź proszę podkreślić)
c) obecna forma własności: narodowość inwestora....................................,
własność osoby/podmiotu cudzoziemskiego, własność spółki z udziałem
zagranicznym, dzierżawa podmiotu/osoby zagranicznej, dzierżawa spółki z
udziałem zagranicznym, nabycie udziałów lub akcji przez osoby/podmioty zagraniczne
w spółkach będących właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości
rolnych (właściwą odpowiedź proszę podkreślić)
d) w opracowywaniu których dokumentów gminnych uczestniczył, uczestniczy
18
nowy właściciel/użytkownik gospodarstwa: strategie rozwoju, studia uwarunkowań,
czy wnioskuje o zmiany użytkowania i zabudowy terenu, inne (właściwą odpowiedź
proszę podkreślić)
e) proszę opisać zgłaszane, bądź sygnalizowane przez nowych właścicieli,
użytkowników zamiary inwestycyjne czy to w gospodarstwo (rodzaj) ....................................
czy w przetwórstwo (rodzaj)......................................................................................................
czy w usługi (rodzaj)..................................................................................................................
inne mające związek z rozwojem obszarów wiejskich (rodzaj).................................................
....................................................................................................................................................
3. Jakie obawy wiąże społeczność lokalna z faktem sąsiedztwa gospodarstw będących
we władaniu inwestorów zagranicznych?..................................................................................
....................................................................................................................................................
4.Jakie nadzieje wiąże społeczność lokalna z faktem sąsiedztwa gospodarstw będących
we władaniu inwestorów zagranicznych?..................................................................................
....................................................................................................................................................
5. Inne uwagi..............................................................................................................................
....................................................................................................................................................
3.2.2.2. Ewidencja nieruchomości rolniczych z zaangażowanym kapitałem zagranicznym
na podstawie danych z AWRSP
Informacje, które posłużyły do charakterystyki skali i rozmieszczenia nieruchomości
rolniczych w które inwestowali cudzoziemcy pochodziły w pierwszej kolejności z bazy
danych AWRSP. Agencja prowadzi rejestr wszystkich transakcji nabycia, bądź dzierżawy
gospodarstw pochodzących z Zasobu skarbu państwa w tym odnotowuje charakter podmiotu
nabywającego/wydzierżawiającego, pochodzenie inwestora i angażowanych środków
finansowych. Dane zawarte w bazie są wykorzystywane do inwentaryzacji gospodarowania
Zasobem, jak również informowania opinii publicznej przez publikowanie ich w ukazującym
się do niedawna kwartalniku ,,Agroprzemiany” i udostępniane zainteresowanym instytucjom.
Szczególnym powodzeniem cieszyły się one wśród parlamentarzystów i dziennikarzy w
czasie trwania debaty o warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej. Udostępniona
również Instytutowi Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa baza danych posłużyła do
wykonania przestrzennych analiz zjawiska lokowania się inwestorów zagranicznych w
gospodarstwa rolnicze w Polsce.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że analiza wykonana na podstawie bazy danych z
AWRSP dotyczy nie tylko gospodarstw, lecz wszystkich nieruchomości pochodzących z
restrukturyzowanego majątku przejętego przez Agencję do Zasobu. W praktyce
przekształcano majątek tak, że wydzielano z niego poszczególne elementy o
wyspecjalizowanych funkcjach, lub dokonywano podziały rozłogów gospodarstw z punktu
widzenia uwarunkowań przestrzennych. Stosowana praktyka miała sprzyjać poprawie
struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych oraz dostosowywać wielkość nowych
nieruchomości do możliwości organizacyjnych potencjalnych krajowych użytkowników.
Wydzielone części oferowano następnie na przetargach do sprzedaży, bądź dzierżawy. W
praktyce do zagospodarowania poszczególnych nieruchomości, stanowiących przedmiot
odrębnych przetargów, mogły aspirować niejednokrotnie i na dodatek skutecznie te same
osoby lub podmioty. W następstwie wygranych przetargów nieruchomości mogły być
ponownie integrowane w jednym przedsiębiorstwie. Dostępna baza nie zawiera informacji o
sposobie organizowania produkcji w gospodarstwach po ich wydzierżawieniu lub sprzedaży.
Wykazuje natomiast liczne przykłady zawierania kilku umów z jednym podmiotem na
sprzedaż lub dzierżawę nieruchomości położonych w tej samej gminie, a często nawet w tym
samym czasie, stąd nasuwa się wniosek, że liczba transakcji opiewających na poszczególne
19
nieruchomości nie musi być odczytywana jako liczba gospodarstw zorganizowanych przez
nowych użytkowników. Na podstawie informacji z bazy danych Agencji wynika, że pod
koniec 2002 r. we wszystkich województwach występowały obiekty nieruchomości/gospodarstwa nazywane dalej gospodarstwami w których zaangażowany był
kapitał zagraniczny. Były to gospodarstwa pochodzące z Zasobu, a nowi cudzoziemscy
inwestorzy partycypowali w ich zagospodarowaniu z wykorzystaniem wszystkich prawnie
dostępnych form organizacyjnych.
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
razem
133
127
193
74
159
166
279
68
144
105
98
118
97
100
207
103
2171
23
9
1
31
2
3
7
11
5
1
31
4
1
30
18
67
244
17,3
7,1
0,5
41,9
1,3
1,8
2,5
16,2
3,5
1,0
31,6
3,4
1,0
30,0
8,7
65,0
11,2
liczba
29
5
25
1
1
9
5
4
1
22
28
16
72
218
%
46,77
45,45
0
30.86
50
20
69,23
33,33
40
100
24,17
0
0
44,44
57,14
30,37
34,76
liczba
10
15
3
2
3
14
1
8
4
37
97
%
liczba
%
liczba
16,13
4
6,45
19
0
1
9,1
5
0
0
1
18,51
10 12,34
31
0
1
50
60
1
20
0
4 30,76
13,33
2 13,33
6
30
1
10
2
0
0
15,38
11 12,08
44
16.66
3
50
2
1
100
0
12,69
4
6,34
23
14,28
3 10,71
5
15,61
22
9,28
106
15,47
68 10,84
244
liczba
%
30,64
62
45,45
11
100
1
38,27
81
0
2
0
5
0
13
40
15
20
10
0
1
48,35
91
33,33
6
0
1
36,5
63
17,85
28
44,72
237
38,91
627
odsetek liczby
nieruchomości w
województwie w
stosunku do liczby
nieruchomości w kraju
nieruchomości razem
udział w %
grupa wielkosciowa
pow 300 ha
udział w %
grupa wielkościowa
150-300 ha
udział w %
grupa wielkościowa
50-150 ha
udział w %
grupa wielkościowa
0-50 ha
odsetek gmin z
nieruchomościami z
kapitałem zagranicznym
liczba gmin posiadających
nieruchomości z kapitałem
zagranicznym
województwo
Gminy i nieruchomości rolnicze z udziałem kapitału zagranicznego w podziale na grupy
wielkościowe wg AWRSP (stan z grudnia 2002 r)
liczba gmin wiejskich i
miejsko-wiejskich
Tabela 3
%
9,89
1,75
0,16
12,92
0,31
0,79
2,07
2,39
1,59
0,16
14,51
0,96
0,16
10,04
4,46
37,8
100
opr. S. Anusz
W tabeli 3 zestawiono statystykę rozmieszczenia nieruchomości rolniczych z
inwestorami zagranicznymi i ich strukturę wielkościową opracowaną na podstawie bazy
danych z AWRSP, a za pomocą rysunku 1 dokonano wizualizacji zjawiska. Z
prezentowanego zestawienia wynika, że gospodarstw nabytych na własność było bardzo
niewiele. Przeważały inne formy władania. Według informacji z Agencji, w kraju
odnotowano obecność inwestorów cudzoziemskich w 244 gminach wiejskich i miejskowiejskich, co stanowiło 11% liczby gmin. W poszczególnych regionach liczebność
wykazywała wyraźną asymetrię. W trzech województwach: lubelskim, podlaskim i
świętokrzyskim gospodarstwa z inwestorami cudzoziemskimi wystąpiły w pojedynczych
gminach. Do województw w których ilość gospodarstw z udziałem cudzoziemców była
mniejsza od dziesięciu należały: kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie,
podkarpackie i śląskie. Województwa: dolnośląskie, lubuskie, opolskie, pomorskie,
warmińsko-mazurskie i wielkopolskie miały 10 do 31 gmin z zarejestrowanymi
gospodarstwami z udziałem obcokrajowców. Dwa województwa były rekordzistami z punktu
widzenia odsetka liczby gmin z gospodarstwami rolnymi z inwestorami zagranicznymi: to
jest woj. zachodniopomorskie - 67% i lubuskie - 41% liczby gmin. Nieco inaczej przedstawia
się na tym tle statystyka lokalizacji samych gospodarstw, co jest związane z występowaniem
w poszczególnych województwach różnej ich koncentracji w gminach. Z tej różnicy wynika
nieco inny rozkład liczebności gospodarstw z zaangażowanym kapitałem zagranicznym w
województwach. Na ogólną liczbę 627 odrębnych nieruchomości, które w ramach
zagospodarowania Zasobu skarbu państwa zostały sprzedane bądź wydzierżawione osobom
fizycznym, lub spółkom, albo których udziały bądź akcje zostały sprzedane inwestorom
dysponujących kapitałem zagranicznym, największy ich udział stanowiący 37% odnotowano
20
w woj. zachodniopomorskim, w woj. pomorskim -14%, w lubuskim -13%, a w dolnośląskim i
warmińsko–mazurskim po około 10%. W pozostałych województwach odnotowuje się
kilkuprocentowe udziały, a w lubelskim, łódzkim, małopolskim, świętokrzyskim
gospodarstwa te nie przekraczają 1%. Po rozpoznaniu lokalizacji gospodarstw z
cudzoziemskimi inwestorami uwagę skierowaliśmy na opis struktury obszarowej
gospodarstw. Interesował nas problem, jakiej wielkości gospodarstwami interesują się
inwestorzy i czy występują związane z tym zróżnicowania przestrzenne. Uporządkowano
więc zbiór nieruchomości według grup wielkościowych w podziale na województwa (tabela 3
). Z podsumowania dla całego kraju wynika, że obiekty o powierzchni przekraczającej 300 ha
użytków rolnych tworzą najliczniejszą grupę i stanowią około 39 % wszystkich
nieruchomości (gospodarstw). Podobny udział - około 35 % zajmuje grupa gospodarstw o
powierzchniach do 50 ha użytków rolnych. Stosunkowo nieliczną jest grupa obszarowa 150300 ha, stanowi bowiem niecałe 11% ogółu gospodarstw, a grupa obszarowa od 50 – 150 ha
użytków rolnych stanowi około 15% ogólnej liczby nieruchomości. Na tle struktury
obszarowej gospodarstw z kapitałem zagranicznymi w Polsce, zarysowuje się w
poszczególnych województwach pewne zróżnicowanie. Przewaga gospodarstw największych
w strukturze obszarowej widoczna jest w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim
i kujawsko-pomorskim, natomiast grupa gospodarstw najmniejszych w większym stopniu od
średniej dla kraju występuje w województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim,
mazowieckim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. Większy udział gospodarstw z grupy
obszarowej 50-150 ha użytków rolnych występuje w województwach: dolnośląskim,
lubuskim i śląskim. Wykorzystując informacje adresowe zawarte w bazie danych wykonano
przestrzenną analizę zjawiska lokowania się gospodarstw z udziałem kapitału zagranicznego
w poszczególnych gminach (rysunek 1).
Posługując się ilustracją rozmieszczenia nieruchomości i danymi zgromadzonymi w
tabeli 4 i tabeli 5 kontynuowano charakterystykę nieruchomości będących przedmiotem
zainteresowania cudzoziemskich rolników. Na rysunku 1 przedstawiono rozmieszczenie gmin
oraz poszczególnych nieruchomości w które inwestują cudzoziemcy. Barwne tło
wykorzystano do ilustracji podziału gmin na pięć grup ze względu na udział powierzchni
użytków rolnych interesujących nas gospodarstw w powierzchni użytków rolnych gmin.
Ponieważ w niektórych gminach nieruchomości przejęte przez cudzoziemców z Zasobu
stanowiły niewielkie obszary, a znajdowały się wśród nich również i działki nabyte na cele
nierolnicze, to gminy w których ta kategoria nieruchomości wystąpiła posiadają jako tło kolor
identyczny z gminami w których nie notowano transakcji AWRSP z inwestorami
cudzoziemskimi lub ich spółkami.
Angażowanie się kapitału zagranicznego w gospodarstwa rolne w Polsce w latach 1991 - 2002 - liczba i powierzchnia transakcji
dokonanych przez AWRSP do końca grudnia 2002
pomorskie
2
1
147,36
1,84
3
1
2
1
1
529,11 22
222,36 1
1365,41
17,42
1655,63
4,63
1462,01
155,89
2
173,25
418,15
201,34
562,94
2
1281,37
1434,78
33
9519,39
4
1544,61
1
66,98
442,27 26
12137,43
4
śląskie
świętokrzyskie
wielkopolskie
4
zachodniopomorskie
4
13
razem
20 10168,56
2 3903,01
4
1
4
2
3
2001 - 2002
18 10406,55
1
3
32,81
1,48
6
2
5 878,81
1,44
1
3 257,24
13,86
4
3 274,36
3 1343,00
0,05
1
25
3 1797,99
12
4237,64
492,89
2
5 14301,57
371,18
4
1
1
7
1
5
1
1
641,23
149,76 22
4,98
6,24
2148,87 10
975,24
60,15
260,07
19,28
447,75
6788,72
liczba
powierzchnia
liczba
powierzchnia
dzierżawa
sprzedaż
32
5
1
14
2
3
10
7
6
1
2077,15
7,95
641,23
2490,58
157,33
257,24
454,41
481,94
1905,94
0,05
30
6
0
67
0
2
3
8
4
0
12074,16
5243,75
0,00
22798,33
0,00
173,25
493,01
15649,92
371,18
0,00
1
0,12
2
1358,26
18
4650,28
73
25163,95
1
229,79
0
0
0,00
0,00
6
1
1834,55
260,07
10201,19
6
2896,98
8
1585,31
6
2143,77
723,12
6
138,57
2
347,98
4
13,58
127,93 30
24877,76 29
10672,70
76 24634,99
6
436,44
801,52 71
42819,15 84
18291,95 165 64123,48 42 6422,12 118 43206,31 75 12923,67 59 22525,16 214 38439,26 413 172674,10
21
10
4
4137,13 24
powierzchnia
powierzchnia
241,35
1
2
1992 - 2002
dzierżawa
2
64,70
5 1371,05
1357,21
670,63
sprzedaż
liczba
powierzchnia
dzierżawa
liczba
powierzchnia
liczba
sprzedaż
liczba
1998 - 2000
dzierżawa
powierzchnia
sprzedaż
liczba
powierzchnia
liczba
powierzchnia
liczba
województwo
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubuskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
1995 - 1997
dzierżawa
liczba
1992 - 1994
sprzedaż
powierzchnia
Tabela 4
1217,84
2
46 13951,12 23
5762,89
4
1023,31
37
8719,25
26
10,87
4
6413,70
16
227,72
12
8702,64
5131,11 23
6244,23
62 16368,19 175
69708,10
opr. S. Anusz
Nieruchomości rolne z kapitałem zagranicznym według form organizacyjnych i rodzaju transakcji wg AWRSP
spółka z większościowym
udziałaem kapitału
zagranicznego
udział liczby
transakcji w
sumie transakcji
w kraju w %
powierzchnia w
ha
7,3
1,5
0,0
16,2
0,0
0,5
0,7
1,9
1,0
0,0
17,7
1,5
0,2
12074,16
5243,75
0,00
22798,33
0,00
173,25
493,01
15649,92
371,18
0,00
25163,95
1834,55
260,07
10 6284,65
4
535,64
87 29516,03
37
16
62
17,3 8719,25
7,5
227,72
29,0 16368,19
26
12
175
6,3
2,9
42,4
10201,19
8702,64
69708,10
69,00 244 114035,79 192 38340,81 169 58638,31
214
100,0 38439,26
413
100,0
172674,10
8,92
1,44
2
29,45
0
0
55
19612,29
2
1
8
4
173,25
0,12
15649,92
371,18
2
6,24
1
6,28
51
3
17635,16
932,30
1
6
6
0,97
22,39
22,75
16
8
88
3916,54
8167,00
40192,07
20
32
5
1
11
1
3
9
5
6
1
17
2077,15
7,95
641,23
2481,66
155,89
257,24
453,97
475,70
1905,94
0,05
4644,00
35 8689,27
10
205,33
56 16345,44
powierzchnia w
ha
30
6
0
67
0
2
3
8
4
0
73
6
1
2702,77
4683,20
liczba
7528,79
902,25
260,07
2077,15
7,95
641,23
2490,58
157,33
257,24
454,41
481,94
1905,94
0,05
4650,28
0,00
0,00
powierzchnia w
ha
liczba
razem
dzierżawa
powierzchnia w
ha
29,01
sprzedaż
udział liczby
transakcji w
sumie transakcji
w kraju w %
1
dzierżawa
15,0
2,3
0,5
6,5
0,9
1,4
4,7
3,3
2,8
0,5
8,4
0,0
0,0
0,44
wielkopolskie
zachodniopomorskie
razem
32
5
1
14
2
3
10
7
6
1
18
0
0
4
4
powierzchnia w
ha
1
sprzedaż
liczba
3
1
dzierżawa
spółka z mniejszościowym
udziałem kapitału zagranicznego
liczba
sprzedaż
powierzchnia
liczba
dzierżawa
powierzchnia w
ha
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubuskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
powierzchnia w
ha
sprzedaż
liczba
województwo
liczba
cudzoziemiec - osoba
fizyczna
liczba
Tabela 5
26
2
9371,40
560,55
12
3186,04
2
492,89
22
3
1
opr. S. Anusz
Tę kategorię gmin wyróżnia pogrubiony kontur granic oraz umieszczone w tle
symbole (punkty) wskazujące na liczbę zawartych transakcji. W legendzie rysunku znajduje
się również podsumowanie liczby gmin w grupach według udziału powierzchni użytków
rolnych nieruchomości z inwestorami zagranicznymi w powierzchni użytków rolnych gmin.
Wynika z niego, że na ogólną liczbę 244 gmin, w których zanotowano występowanie
zjawiska inwestycji zagranicznych w nieruchomości (gospodarstwa rolne), najliczniejszą
grupę tworzy 96 gmin charakteryzujących się najniższymi udziałami powierzchni użytków
rolnych gospodarstw z inwestorami zagranicznymi mieszczącym się w przedziale 1-5%
powierzchni użytków rolnych gminy. Kolejną mniejszą grupę tworzy 91 gmin, gdzie udział
gospodarstw w powierzchni użytków zawiera się pomiędzy 5-20% powierzchni użytków
rolnych. Równo liczne są dwie grupy po 21 gmin. W jednej udział nie przekracza1%, a w
drugiej osiąga wartości od 20-50% powierzchni użytków rolnych. W pięciu gminach
gospodarstwa zajmują powierzchnię przekraczającą 50% powierzchni użytków rolnych. Z
ilustracji łatwo można odczytać, że koncentracja gospodarstw ma miejsce w strefach
przylegających do zachodniej granicy Polski, ze szczególnym nasileniem wokół przejść
granicznych Kostrzyń - Kołbaskowo, w rejonie dawnego województwa koszalińskiego, w
północnym pasie woj. warmińsko-mazurskiego oraz w centralnej części woj.
wielkopolskiego, w strefie wokół Wrocławia i Opola oraz w pobliżu Warszawy. Z
dostrzeżonych tendencji w rozmieszczeniu można wysnuć wniosek, że lokalizacje
gospodarstw pokrywają się z występowaniem walorów związanych z bliskim sąsiedztwem
obszarów zurbanizowanych oraz dostępnością komunikacyjną. Tak też się składa, że
większość inwestycji znajduje się w zasięgu stref uznawanych za najbardziej atrakcyjne pod
względem walorów turystycznych. Rozmieszczenie nieruchomości w przestrzeni jest
nierównomierne. Z pośród ogólnej liczby 627 obiektów, przeszło 37% znalazło siedzibę w
województwie zachodniopomorskim. Następnymi pod względem koncentracji są
województwa: pomorskie - 14,5% i lubuskie - prawie 13% obiektów. W województwie
warmińsko-mazurskim udział ten sięga 10% w pozostałych województwach - poza
dolnośląskim i wielkopolskim udziały nie przekraczają 3%.
22
Jak wcześniej powiedziano, baza danych byłej Agencji Własności Rolnej Skarbu
Państwa zawiera informacje, które umożliwiły uporządkowanie zjawiska wchodzenia
obcokrajowców w posiadanie ziemi rolniczej poprzez zakup i dzierżawę w ujęciu
chronologicznym. Dzięki temu w tabeli 4 znajdują się informacje o zaistniałych faktach
sprzedaży i dzierżawy nieruchomości rolnych osobom fizycznym i podmiotom gospodarczym
wykorzystującym środki finansowe z zagranicy w podziale na liczbę transakcji i powierzchnię
ogólną w ha której dotyczyły. Informacja o sumie dokonanych transakcji w latach 1992 2002 została rozdzielona na cztery przedziały czasowe: 1992 – 1994, 1885 – 1997, 1998 2000, 2001-2002. Z zestawienia wynika, że łączna sprzedaż dotyczyła 214 nieruchomości o
powierzchni ogólnej 38439,26 ha, a dzierżawa 413 nieruchomości o powierzchni ogólnej
172674,10 ha. Średnio w kraju proporcje między sprzedażą, a dzierżawą kształtowały się
mniej więcej jak 1:2. Największą liczbę transakcji sprzedaży i dzierżawy odnotowano w woj.
zachodniopomorskim, z czego 62 nieruchomości zostały sprzedane, a 175 jest
wydzierżawionych. Kolejnym pod względem liczby zarejestrowanych transakcji jest
województwo pomorskie, następnie lubuskie, warmińsko-mazurskie i dolnośląskie. W
województwie wielkopolskim transakcji było 28, w pozostałych województwach transakcji
tych było już bardzo niewiele. W zależności od regionu różnie kształtowały się proporcje
pomiędzy dokonanymi sprzedażami a dzierżawami. Przewagę sprzedaży nad dzierżawami w
relacji do zestawienia krajowego można było zauważyć w województwach: dolnośląskim,
kujawsko-pomorskim, lubelskim, łódzkim, małopolskim, mazowieckim, opolskim,
podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim. Natomiast wyjątkową
przewagę dzierżaw nad sprzedażami, większą jeszcze od średniej dla kraju, zauważono w
województwach lubuskim i pomorskim. Tendencja do dominowania transakcji sprzedaży nad
umowami dzierżawy dała się zauważyć w grupie województw, w których inwestycje
zagraniczne w gospodarstwa występowały nielicznie, natomiast w województwach
przodujących w ogólnej liczbie transakcji wyraźnie przeważała dzierżawa. Z porównania
liczby transakcji w czasie wynika, że najwięcej transakcji zostało zawartych w latach 19951997, - przeszło trzykrotnie więcej niż w latach 1992-1994. W kolejnym przedziale czasu
1998 - 2000 było 160 transakcji i wyraźnie przeważały w nich dzierżawy, co było
kontynuacją wcześniejszego trendu. W ostatnim badanym okresie 2001 - 2002, krótszym od
poprzednich o 1 rok, transakcji było 134 i po raz pierwszy przewagę uzyskała liczba
zrealizowanych sprzedaży nad liczbą dzierżaw. W tabeli 5 zarejestrowano strukturę
podmiotów, które weszły w posiadanie ziemi rolniczej i równocześnie były zasilane
kapitałem zagranicznym poprzez różnego rodzaju montaż finansowy. Wszystkie podmioty
zgrupowano w trzy kategorie: do pierwszej zaliczono osoby fizyczne będące cudzoziemcami i
dokonujące samodzielnie transakcji, do drugiej włączono wszystkie spółki z większościowym
udziałem kapitału zagranicznego, które przystępowały do zagospodarowania ziemi rolniczej
albo przez wykup, dzierżawę ziemi lub udziałów w spółkach. Te dwie kategorie mogły
zgodnie z prawem dokonywać zakupów ziemi lub akcji/udziałów wyłącznie za zgodą
Ministra Administracji i Spraw Wewnętrznych, a dzierżawić ziemię z Zasobu wyłącznie za
zgodą Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Do trzeciej kategorii włączono
wszystkie spółki, w których kapitał zagraniczny miał mniejszościowe udziały. Spółki te
zgodnie z prawem mogły dokonywać bez ograniczeń zakupu ziemi oraz dzierżawić ją podobnie zresztą jak wszystkie podmioty krajowe. Z podziału transakcji dokonanego wg
kategorii podmiotów dysponujących kapitałem zagranicznym, a uczestniczących w
zagospodarowaniu Zasobu wynika, że osoby fizyczne będące cudzoziemcami dokonały
zaledwie dwóch niewielkich powierzchniowo zakupów gruntów należących do skarbu
państwa - jednego w województwie mazowieckim, a drugiego w woj. warmińsko-mazurskim.
Natomiast cudzoziemcy – osoby fizyczne - w ogóle nie uczestniczyły w dzierżawach. Grupa
spółek z większościowym udziałem zagranicznym dokonała zakupu 20 nieruchomości o
23
łącznej powierzchni 69 ha. Tak niewielkie powierzchnie nie stanowiły z reguły gospodarstw
rolniczych, najczęściej były to tereny nabywane w celu budowy rezydencji lub jak to w
niektórych przypadkach miało miejsce - przetwórni rolno-spożywczych lub inwestycji
niezwiązanych z rolnictwem (co będzie przedmiotem opisu w dalszej części pracy). Jest
charakterystyczne, że spółki z przewagą kapitału zagranicznego dokonały więcej transakcji
dzierżawy, na którą musiały uzyskać zgody Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej,
od liczby dzierżaw, jakie zawarły spółki mieszane z mniejszościowym udziałem
zagranicznym. Dzierżawy te koncentrowały się w województwach: zachodniopomorskim,
lubuskim i pomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Podsumowując - spółki z
większościowym udziałem zagranicznym uczestniczyły w 264 transakcjach, w tym 92,4%
stanowiły dzierżawy. Zupełnie odmienne proporcje dokonanych transakcji zaobserwowano w
grupie spółek z mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego. Spółki te dokonały 192
zakupów i 169 dzierżaw, w tym zakupy stanowiły 53,2% wszystkich transakcji w grupie.
Przewaga zakupów nad dzierżawami miała miejsce w województwach: dolnośląskim,
kujawsko-pomorskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim. Przewagę
dzierżaw nad zakupami odnotowano w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim, i
lubuskim. W pozostałych województwach zakres zrealizowanych transakcji był niewielki i
dotyczył zarówno zakupu jak i dzierżawy. Opisane proporcje pomiędzy liczbą dzierżaw a
zakupów dokonanych przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego wskazują na
różnicowanie zachowań inwestorów zagranicznych w procesie wykupu ziemi rolniczej i
etapowanie procesu zgodne z uregulowaniami prawnymi oraz możliwościami
organizacyjnymi. Większa liczba transakcji będąca udziałem spółek mniejszościowych z
przewagą w stronę zakupów może potwierdzać tezę o łatwości z jaką cudzoziemcy wspólnie z
polskimi partnerami pokonują barierę finansową aby finalizować zakup i pomijać etap
dzierżawy.
Czy sytuacje w których cudzoziemcy (osoby fizyczne i spółki kontrolowane) decydują
się na dzierżawę w celu zasiedzenia z myślą o późniejszym wykupie, wynikają z unikania
kooperacji z polskimi partnerami lub żmudnej procedury uzyskania zgody na zakup, czy z
pewności ustaleń przedakcesyjnych?
3.2.2.3. Ewidencja gospodarstw rolniczych z zaangażowanym kapitałem zagranicznym
na podstawie badań własnych
W założeniach do pracy przyjęto, że informacje o skali zjawiska wykupu ziemi
rolniczej przez inwestorów zagranicznych związanego z różnymi formami jej
zagospodarowania i wchodzenia w posiadanie, zostaną zweryfikowane poprzez badanie
własne. Postanowiono również rozpoznać relacje jakie kształtują się na styku społeczność
lokalna a inwestor zagraniczny przejmujący gospodarstwo rolnicze i uchwycić możliwość
wpływu tego procesu na rozwój gminy. W tym celu zdecydowano się na rozesłanie ankiet do
gmin, które jak dotychczas nie zawodziły we współpracy z Instytutem Gospodarki
Przestrzennej i Komunalnej, aktualnie - Instytutem Gospodarki Przestrzennej i
Mieszkalnictwa. W ankietach, których wzór podaliśmy na początku rozdziału pytano o
występowanie na terenie ankietowanych gmin gospodarstw, w których wg wiedzy
pracowników gminy jest zaangażowany kapitał zagraniczny. Każde gospodarstwo stanowiące
odrębną jednostkę organizacyjną powiązaną z konkretnym i odrębnym podmiotem
gospodarczym lub osobą fizyczną będącą jego animatorem miało być scharakteryzowane za
pomocą kilku cech i opisu. Poza danymi jak powierzchnie gospodarstwa w podziale na
powierzchnię ogólną i powierzchnię użytków rolnych oraz miejscowość w której występuje
gospodarstwo, pytano o profil produkcji gospodarstwa, jego zamiary inwestycyjne,
angażowanie się w działania sprzyjające rozwojowi gminy, a także o opinie mieszkańców
24
gminy o inwestorach zagranicznych wyrażane w kategorii szans i zagrożeń związanych z ich
bytnością i aktywnością gospodarczą.
Ankiety rozesłano do dziewięciu wybranych województw, z których w ośmiu na
podstawie informacji prasowych, jak i danych z Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa
odnotowano znaczne nasilenie procesu zakupów lub dzierżawy ziemi przez osoby i podmioty
zagraniczne. Badanymi województwami były: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie,
opolskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie. Dodatkowo
zbiór regionów rozszerzono o województwo lubelskie, w którym zgodnie ze znanymi
informacjami problem lokalizacji gospodarstw inwestujących kapitał zagraniczny nie
powinien występować. Za tą hipotezą przemawiały bowiem cechy strukturalne województwa,
które znacznie różnią województwo lubelskie od reszty zbiory. Jest to województwo położone
na wschodnich krańcach Polski i znane z przewagi gospodarki chłopskiej oraz urozmaiconej
struktury agrarnej składającej się z całej gamy gospodarstw indywidualnych, od
rozdrobnionych do dużych, o wysokim potencjale produkcyjnym, w tym powstałych również
w ostatnim czasie na bazie byłych PGR. Przykład z województwa lubelskiego miał między
innymi uzasadnić założenie, że problem wykupu ziemi nie dotyczy centralnych i wschodnich
regionów Polski. Do wybranych województw rozesłano 1101 ankiet do wszystkich gmin
wiejskich i wiejsko-miejskich. W piśmie przewodnim poinformowano wójtów i burmistrzów
o celu badania i o tym, że praca jest finansowana przez Komitet Badań Naukowych. Jak
wynikało z lektury pierwszych odpowiedzi na ankietę, pytania były zrozumiałe i nie
wymagały komentarza, choć zdarzały się przypadki konsultowania poprawności odpowiedzi.
Na ankietę odpowiadano bez względu na to czy w gminie występowały gospodarstwa z
zaangażowanym kapitałem zagranicznym, czy nie. Zdarzały się przypadki odpowiedzi
negatywnych bez komentarzy, jak również i takie, w których administracja gminy
informowała uprzejmie, że nie dysponuje materiałami własnymi w których fakt
występowania interesujących nas gospodarstw jest w specjalny sposób odnotowywany. W
ciągu dwóch miesięcy od wysyłki otrzymano 452 odpowiedzi, które w tabeli 6.
odsetek liczby gmin, które według
AWRSP posiadają badane
gospodarstwa, lecz nie zareagowały na
ankietę
liczba gmin które nie nadesłały żadnej
ankiety, a są wymienione w danych
AWRSP
różnica pomiędzy danymi z AWRSP a
wynikiem ankiety w stosunku do danych
Agencji
odsetek liczby gmin w stosunku do liczby
gmin wg AWRSP, które zaprzeczyły
informacjom z bazy danych Agencji
liczba gmin które odpowiedziały, że nie
posiadają gospodarstw z cudzoziemcam
a były umieszczone w danych z AWRSP
odsetek liczby gmin w stosunku do liczby
gmin wg AWRSP które zgłosiły
dodatkowe informacje
porównanie danych z AWRSP i ankiety
liczba gmin, które zgłosiły fakt
występowania gosp. z kapitałem
zagranicznym, a nie były wykazane w
danych z Agencji
liczba gmin z gospodarstwami z których
jest zaangażowany kapitał zagraniczny
łączna liczba gmin z gospodarstwami z
odsetek gmin, które odpowiedziały
(frekfencja ankiety)
łączna liczba gmin, które odpowiedziały
na ankietę*
liczba gmin z gospodarstwami z
liczba odpowiedzi z gmin*
liczba gmin z gospodarstwami z
dane z
I termin ankiety II termin ankiety wyniki ankiety razem AWRSP
liczba odpowiedzi z gmin*
województwo
Statystyka odpowiedzi zawartych w ankiecie w porównaniu z danymi z AWRSP
liczba gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w
województwie
Tabela 6
dolnośląskie
133
67
14
33
11
99
74,4
25
23
16
69,6
5
21,7
11
9
39,13
kujawsko-pomorskie
127
48
5
39
3
82
64,6
8
9
5
55,6
0
0,0
5
6
66,67
lubelskie
193
84
3
61
6
144
74,6
9
1
9
900,0
1
100,0
8
0
0,00
lubuskie
73
30
8
26
11
54
74,0
19
31
6
19,4
9
29,0
-3
9
29,03
opolskie
67
36
5
21
3
56
83,6
8
11
4
36,4
5
45,5
-1
2
18,18
pomorskie
98
33
7
21
7
54
55,1
14
31
6
19,4
6
19,4
0
17
54,84
100
39
6
41
10
78
78,0
16
30
6
20,0
13
43,3
-7
7
23,33
wielkopolskie
207
76
5
65
5
136
65,7
10
18
7
38,9
8
44,4
-1
7
38,89
zachodniopomorskie
103
39
23
33
24
71
68,9
47
67
9
13,4
7
10,4
2
22
32,84
1101
452
76
340
80
774
70,3
156
221
68
30,8
54
24,4
14
79
35,75
razem
* 18 gmin uzupełniło odpowiedź w II terminie, w związku z czym suma odpowiedzi z obu terminów jest różna od ogólnej liczby gmin, które udzieliły odpowiedzi.
25
Opr. S. Anusz
Mimo, że wynik był zadowalający ze statystycznego punktu widzenia, uznano że nie
spełnia oczekiwań merytorycznych. Zainteresowanie budził stan faktyczny zjawiska, a nie
jego mała próba. Powtórzono wysyłkę ankiety, której efekty okazały się bardzo
satysfakcjonujące. W drugim terminie otrzymano 340 odpowiedzi. Łącznie więc w obu
terminach uzyskano informację z 774 gmin z dziewięciu województw, co stanowi 70%
ogólnej liczby gmin poddanych ankietyzacji. O powodzeniu drugiego terminu świadczy
również fakt, że w mniejszej liczbie odpowiedzi zanotowano występowanie większej ilości
gmin z interesującymi nas gospodarstwami. Może to wskazywać na zjawisko zwlekania z
odpowiedziami w przypadku, gdy trzeba było włożyć w wypełnienie ankiety więcej pracy.
Jak się okazuje w pierwszym terminie chętniej były nadsyłane odpowiedzi negatywne, nie
potwierdzające zjawiska występowania w gminach gospodarstw z inwestorami
zagranicznymi. Frekwencja gmin w badaniu była różna w poszczególnych województwach.
Przeciętnie dla dziewięciu województw wynosiła 70%. Powyżej przeciętnej zanotowano w
województwach: dolnośląskim, lubelskim, lubuskim, warmińsko-mazurskim. Największym
zaangażowaniem w badaniu odznaczyło się województwo opolskie w którym aż 82% gmin
udzieliło odpowiedzi. Do województw które miały wskaźniki frekwencji poniżej progu 70%
należały województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, a
najsłabiej w tej statystyce wypadło województwo pomorskie, w którym zaledwie 55% gmin
udzieliło odpowiedzi. Być może jest to zbieżność przypadkowa, lecz wg danych z AWRSP w
większości tych województw, które wykazały się niższą frekwencją, odnotowano największą
koncentrację gmin i najwięcej nieruchomości, będących przedmiotem transakcji z udziałem
inwestorów zagranicznych.
Na rysunku 2 – ,,Odpowiedzi na ankietę” wykonano przestrzenną wizualizację
skuteczności badania. W tle rysunku widoczne są podkolorowane kontury gmin, w których
wg danych z AWRSP występują gospodarstwa z zaangażowanym kapitałem zagranicznym
we wszystkich formach organizacyjnych i własnościowych. Na to nałożona została siatka
granic gmin, które udzieliły odpowiedzi na ankietę łącznie w obu terminach. Symbolem
zielonym zaznaczono gminy w których występują gospodarstwa z inwestorami zagranicznym
zgłoszone w pierwszym terminie, a symbolem pomarańczowym zaznaczono gminy z
gospodarstwami wskazanymi w drugim terminie. Z podsumowania ankiet wynika, że w
dziewięciu województwach w 70%-owej próbie w 156 gminach został zgłoszony fakt
występowania gospodarstw z kapitałem zagranicznym. Zestawienie danych liczbowych w
tabeli 6 jak i oznaczeń w rysunku 2 wskazuje na różnice w ewidencji badanego zjawiska
ujawniające się w przypadku korzystania z dwóch zastosowanych metod inwentaryzacji.
Według danych z ankiety liczba gmin z gospodarstwami z kapitałem zagranicznym jest w
wybranych województwach mniejsza od liczby wynikającej z podsumowania bazy danych
AWRSP. Według Agencji w dziewięciu województwach jest łącznie 22115 gmin z
gospodarstwami z kapitałem zagranicznym, natomiast według ankiety 156 gmin. Różnica
wynosi więc około 30% na niekorzyść badania ankietowego. Jednak przy zastosowaniu
prostego przeliczenia wynikającego z wielkości próby, jaką stanowi badanie ankietowe,
różnica uległaby zniwelowaniu. Gdyby bowiem ekstrapolować wynik z próby na całą
populację gmin, to liczba gmin z gospodarstwami z kapitałem zagranicznym byłaby prawie
identyczna do liczby wynikającej z bazy danych AWRSP. Z zestawienia wynika również, że
w dziewięciu badanych województwach część informacji zawartych w obu inwentaryzacjach
nie pokrywa się przestrzennie. Wystąpiła znaczna, bo licząca 68 przypadków grupa gmin
zgłaszających fakt występowania gospodarstwa z kapitałem zagranicznym, których nie
ujawniała baza danych AWRSP. Najwięcej tego typu rozbieżności, liczonych w odsetkach od
liczby gmin wskazanych w bazie AWRSP, odnotowano w województwach: lubelskim,
15
Jest to liczba gmin pomniejszona o gminy w których transakcje dotyczyły powierzchni mniejszych od 1 ha.
26
dolnośląskim i kujawsko-pomorskim. Były także rozbieżności w drugą stronę, a mianowicie
w 54 gminach, w których według AWRSP powinny znajdować się badane gospodarstwa,
gminy przysłały odpowiedzi negatywne. W sumie w 24% gmin zanegowano dane z bazy
AWRSP. Największa skala niezgodności danych z Agencji z danymi pozyskanymi z ankiety
wystąpiła w woj. lubelskim, opolskim, wielkopolskim i warmińsko-mazurskim. Jednocześnie
odsetek zgłoszeń dodatkowych w stosunku do danych z AWRSP przeważał odsetek
odpowiedzi przeczących, co mogłoby sugerować, że rozmiary angażowania kapitału
zagranicznego i potencjalnego wykupu ziemi rolniczej według odpowiedzi z gmin byłyby
większe niż wynikałoby to z danych AWRSP. Dodatkowym elementem wskazującym, że
skala przypadków władania ziemią rolniczą przez obcokrajowców jest większa od tego co
można uzyskać poprzez eliminowanie i dodawanie przypadków na podstawie danych
bezwzględnych z obu inwentaryzacji, jest 35% pole nie zweryfikowanych informacji z
AWRSP dla 79 gmin, które nie nadesłały żadnej odpowiedzi na ankietę. Gdyby więc
potraktować dane z AWRSP jako bazę wejściową do analizy rozmieszczenia gmin, w których
funkcjonują zagraniczni inwestorzy i dokonać jej weryfikacji poprzez proste sumowanie
informacji o dodatkowych zgłoszeniach oraz o zaprzeczeniach, to ogólna liczba gmin w
dziewięciu województwach z gospodarstwami z kapitałem zagranicznym uległaby wzrostowi
o 14, to jest o około 6%. W części województw należałoby zweryfikować dane z Agencji in
plus (dolnośląskie, lubelskie, kujawsko-pomorskie i zachodniopomorskie, natomiast in minus
w województwach: (warmińsko-mazurskim, lubuskim, opolskim, wielkopolskim. Jedynie w
woj. pomorskim dane z Agencji zgadzały się z danymi uzyskanymi z ankiety. Zważywszy
jednak na niską frekwencję gmin województwa pomorskiego i liczbę 17 gmin, które nie
odpowiedziały na ankietę przy równoczesnym wymienieniu ich w bazie danych Agencji,
trudno byłoby wynik szacunku przyjąć bezkrytycznie. Wydaje się, że można zidentyfikować
dwa główne powody dla których dane z gmin nie pokrywają się z danymi z Agencji. Ze
strony Agencji może to być niedoskonałość systemu aktualizacji i nie wykreślanie z rejestru
transakcji z chwilą wycofania się osoby lub podmiotu zagranicznego z gospodarstwa.
Natomiast informacje z gmin o dodatkowych przypadkach, których nie wykazywała Agencja
mogą wynikać z faktu, że rolnicy zagraniczni coraz częściej przystępują do inwestowania na
gruntach oferowanych im przez osoby lub podmioty na rynku wtórnym, w którym nie
uczestniczy już AWRSP (aktualnie ANR). Zjawisko to zostało zauważone dzięki
odpowiedziom zawartym w ankiecie i będzie przedmiotem dalszego opisu.
3.2.2.4. Charakterystyka gospodarstw absorbujących inwestycje zagraniczne na
podstawie wyników ankiety
Nadesłane do Instytutu odpowiedzi z 774 gmin zostały wczytane do formularzy
arkusza kalkulacyjnego ACCESS. Powstała baza danych o gospodarstwach, w które
zaangażowany został kapitał zagraniczny. Baza zawiera 912 rekordów informujących o 269
odrębnych gospodarstwach. Liczba rekordów przekracza liczbę gmin, ponieważ w części z
nich znajdowało się po kilka interesujących nas gospodarstw. Niestety, w niektórych
kwestionariuszach znajdują się luki informacyjne wynikające z niekompletnych odpowiedzi.
W związku z tym, w zależności od postawionego pytania w kwerendzie skierowanej do bazy
danych, liczba odpowiedzi nie zawsze sumuje się do 269. Np. w pytaniu o charakterystykę
poprzedniej formy własności gospodarstwa przed przejęciem go przez inwestora
zagranicznego, otrzymano informację tylko dla 260 gospodarstw, bowiem w 9 przypadkach
respondenci nie udzielili informacji o poprzedniej formie własności i aktualnej formie
organizacyjnej. W innym miejscu np. w pytaniu o planowane w gospodarstwach inwestycje,
otrzymano odpowiedzi jedynie dla 105 gospodarstw.
27
a) charakterystyka poprzedniej formy własności
Opis gospodarstw, w których był zaangażowany kapitał zagraniczny i zarejestrowanych w
naszej bazie wg stanu z początku 2003 r. rozpoczęto od rozpoznania struktury własnościowej
poprzednich użytkowników kreujących podaż ziemi rolniczej, która trafiła do inwestorów
zagranicznych. Zestawienie informacji na ten temat zawiera tabela 7 – ,,Charakterystyka
poprzedniej formy własności”, a ich graficzna interpretacja widnieje na rysunku 3a
,,Podażowa strona inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolne na podstawie ankiety”.
Łącznie w badanych województwach wśród oferentów ziemi, którą zagospodarowali
inwestorzy z udziałem kapitału zagranicznego około 28% gospodarstw stanowiło własność
prywatną, około 1% własność komunalną i przeszło 70% własność skarbu państwa. Jak już
wspomniano podczas porównywania liczby gmin z obu baz danych, większą liczbę gmin z
gospodarstwami z kapitałem zagranicznym wykazywały ankiety, ponieważ Agencja
rejestrowała tylko transakcje, w których uczestniczył jako strona podażowa skarb państwa.
Natomiast w danych z ankiet byli dodatkowo wymieniani właściciele prywatni. Z porównania
struktury własnościowej oferentów wynika, że najwyższy udział właścicieli prywatnych
można odnotować w województwach: wielkopolskim, lubelskim, kujawsko-pomorskim i
opolskim. Najniższe udziały w zasilaniu w ziemię rolniczą inwestorów zagranicznych
wykazała własność komunalna. Pojedyncze przykłady miały miejsce w trzech
województwach objętych badaniem: dolnośląskim, lubelskim, wielkopolskim. Zupełnie
inaczej wygląda analiza struktury z punktu widzenia udziału powierzchni ziemi, która przez
poszczególne kategorie właścicieli była oferowana do zagospodarowania.
W badanej próbie, którą można uznać za reprezentatywną dla kraju, przeszło 91%
ziemi oferował cudzoziemcom skarb państwa, prywatni właściciele około 9%, a samorządy
jedynie 21 ha na 134957 ha powierzchni skupionej w 260 gospodarstwach. Najniższy udział
własności prywatnej w zasilaniu inwestorów zagranicznych w ziemię odnotowano w
województwach: warmińsko-mazurskim, opolskim, i dolnośląskim, a najwyższy w
województwach: wielkopolskim, zachodniopomorskim, pomorskim i lubuskim. Zauważone
różnice w proporcjach są pochodną zróżnicowanej struktury wielkościowej gospodarstw
oferowanych do zagospodarowania przez inwestorów zagranicznych.
b) prawna forma podmiotów inwestujących kapitał zagraniczny w gospodarstwa rolne
Zgodnie z panującymi przepisami zakup ziemi rolniczej przez cudzoziemców jest
obwarowany wieloma przeszkodami natury formalnej. Jednak w przypadku, gdy inwestor
zagraniczny tworzy z obywatelem polskim spółkę z udziałem mniejszościowym, podmiot ten
może bez jakichkolwiek formalnych przeszkód starać się o zakup lub dzierżawę ziemi
rolniczej. Przed dzierżawą ziemi przez osoby fizyczne, jak i prawne z kapitałem
zagranicznym z Zasobu skarbu państwa postawiono jedynie wymóg uzyskiwania zgody
Ministra Rolnictwa. W rezultacie dotychczasowych uregulowań prawnych większość ziemi
była zagospodarowywana jako dzierżawa realizowana przez spółki z udziałem kapitału
zagranicznego, jak i spółki będące podmiotami zagranicznymi. W tabeli 8 - ,,Formy
organizacyjne gospodarstw i rodzaj dokonanych transakcji” zgromadzono informacje
charakteryzujące strukturę podmiotów uczestniczących w inwestycjach kapitału
zagranicznego w gospodarstwa i wykupie ziemi rolniczej. Ich przestrzenną interpretację
zawiera rysunek 3b – ,,Struktura gospodarstw wg form organizacyjnych na podstawie
ankiety”. Z badania ankietowego wynika, że w dziewięciu województwach w 774 gminach, w
strukturze jednostek inwestujących w gospodarstwa przeważała grupa spółek z
mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego, które dokonały zakupu ziemi - około
40% przypadków, 30% zdarzeń dotyczyło dzierżaw dokonanych przez spółki z
mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego. Podmioty zagraniczne, w tym spółki z
większościowym udziałem zagranicznym, dokonały zakupu 15% gospodarstw i 14%
28
dzierżaw. Znikomy udział stanowiły gospodarstwa, w których doszło do wykupu
akcji/udziałów ze skarbu państwa przez inwestorów zagranicznych. Gdy rozpatruje się nie
liczbę podmiotów, lecz ich udział w powierzchni, to tutaj proporcje ulegają przesunięciom na
korzyść dzierżaw dokonanych przez podmioty z mniejszościowym udziałem kapitału
zagranicznego. W dalszej kolejności znajdują się własności podmiotów z mniejszościowym
udziałem kapitału zagranicznego. Natomiast udział powierzchni gospodarstw stanowiących
własność podmiotu zagranicznego jest zredukowany do 2,4%. Województwami w których
udział powierzchni gospodarstw stanowiących własność spółek z udziałem zagranicznym jest
równy lub przewyższa udziały w powierzchni dzierżawionej przez ten rodzaj spółek są:
zachodniopomorskie, warmińsko-mazurskie i opolskie. W pozostałych województwach
wyraźnie dominują w strukturze powierzchni gospodarstwa będące w dzierżawie spółek z
udziałem kapitału zagranicznego.
c) kierunki produkcji realizowane w gospodarstwach.
W ankiecie pytano o lokalizację gospodarstw, ich powierzchnie oraz o główny profil
produkcji. Z nadesłanych odpowiedzi można wyciągnąć wniosek, że respondenci którzy
zdecydowali się na udzielenie informacji o gospodarstwach z udziałem kapitału
zagranicznego, byli dobrze zorientowani co do rodzaju prowadzonej tam działalności, jak i
nowych inicjatyw mających na celu rozwój gospodarstw. Dysponujemy podsumowaniem dla
261 gospodarstw, z czego tylko dla 11 nie było określonego kierunku produkcji. Dzięki tym
informacjom uzyskano dane o strukturze dominujących kierunków produkcji i powierzchni
jakiej one dotyczą w poszczególnych województwach oraz w całej badanej próbie. Obliczenia
wyników prezentowane są w tabeli 9 - ,,Kierunki produkcji gospodarstw z kapitałem
zagranicznym”. Ponieważ w ankiecie pytanie dotyczące kierunków produkcji było otwarte,
podsumowanie wymagało uporządkowania i usystematyzowania odpowiedzi. Ostatecznie
udało się sprowadzić je do 16 charakterystycznych profili, które objaśniają poziom
intensywności produkcji a pośrednio jej wpływ na rynek pracy, surowców rolniczych i
oddziaływanie na środowisko. W ramach katalogu profili produkcji, którymi trudnią się
gospodarstwa z inwestorami zagranicznymi znalazły się:
1- produkcja roślinna z hodowlą bydła mlecznego
2- fermowa produkcja trzody chlewnej w powiązaniu z produkcją roślinną
3- produkcja roślinna z przewaga zbóż
4- produkcja roślinna z udziałem roślin okopowych (ziemniaki lub buraki cukrowe)
5- produkcja roślinna z udziałem warzyw, nasiennictwa, szkółkarstwa i upraw
ekologicznych
6- hodowla koni
7- agroturystyka
8- szkółkarstwo roślin zadrzewieniowych i ozdobnych oraz sadownicze
9- produkcja roślinna z chowem bydła mięsnego
10- produkcja krzewów jagodowych
11- warzywnictwo
12- warzywnictwo połączone z przetwórstwem
13- przetwórstwo owoców
14- fermowy chów indyków
15- fermowy chów zwierząt futerkowych
16- inne kierunki
17- nie rozpoczęto żadnej działalności
29
Tabela 7
województwo
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
Lubuskie
opolskie
pomorskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
razem dla ankietowanych
województw
Charakterystyka poprzedniej formy własności
( podażowa strona transakcji)
dawna forma własności
liczba
gospodarstw
prywatna
skarbu państwa
komunalna
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
komunalna
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
komunalna
razem
prywatna
skarbu państwa
razem
prywatna
skarbu państwa
komunalna
razem
9
21
1
31
4
6
10
4
5
1
10
13
24
37
3
6
9
5
16
21
8
25
33
7
4
1
12
21
76
97
74
183
3
260
struktura liczby
gospodarstw
wewnątrz
województwa w%
29,0
67,7
3,2
100%
40
60
100%
40
50
10
100%
35,1
64,9
100%
33,3
66,7
100%
23,8
76,2
100%
24,2
75,8
100%
58,3
33,3
8,3
100%
21,6
78,4
100%
28,5
70,4
1,2
100%
powierzchnia
gospodarstw
struktura
powierzchni
gospodarstw
wewnątrz
województwa
406
11011
11
11428
145
3851
3996
63
792
10
865
1636
10687
12323
143
12697
12840
1792
10394
12186
73
16541
16614
315
2081
0
2396
7325
52984
60309
11898
123038
21
134957
opr. S. Anusz na podstawie ankiety
30
3,6
96,4
0,1
100%
3,6
96,4
100%
7,3
91,6
1,2
100%
13,3
86,7
100%
1,1
98,9
100%
14,7
85,3
100%
0,4
99,6
100%
13,1
86,9
0,0
100%
12,1
87,9
100%
8,8
91,2
0,0
100%
razem
zachodniopo
wielkopolskie
morskie
warmińskomazurskie
pomorskie
opolskie
lubuskie
lubelskie
kujawskopomorskie
dolnośląskie
Województ
wo
Tabela 8
Formy organizacyjne gospodarstw i rodzaj transakcji
struktura powierzchn
struktura
liczba według liczby
ia
według
średnie
gospo gospodarstw gospodarst powierzchni w powierzchnie
darstw
w%
w
%
gospodarstw
Obecna forma władania
77,0
116,3
440,7
785,0
535,0
368,6
własność podmiotu cudzoziemskiego
własność spółki z udziałem zagranicznym
dzierżawa podmiotu zagranicznego
dzierżawa spółki z udziałem zagranicznym
nabycie udziałów lub akcji w spółkach będących wł/
razem
razem
razem
razem
razem
razem
razem
razem
razem
5
9
9
7
1
31
3
2
3
2
10
4
5
2
11
8
9
4
16
37
2
4
1
3
10
2
5
2
11
1
21
5
18
5
4
2
34
3
6
1
1
11
7
45
11
32
95
16,13
29,03
29,03
22,58
3,23
100,00
30,00
20,00
30,00
20,00
100,00
36,36
45,45
336,36
100,00
21,62
24,32
10,81
43,24
100,00
20,00
40,00
10,00
30,00
100,00
9,52
23,81
9,52
52,38
4,76
100,00
14,71
52,94
14,71
11,76
5,88
100,00
27,27
54,55
9,09
9,09
100,00
7,37
47,37
11,58
33,68
100,00
385
1047
3966
5495
535
11428
134
2510
599
753
3996
70
187
619
876
938
1392
1713
8280
12323
5
6913
10
5935
12863
40
2493
1888
7130
635
12186
475
10444
2501
3165
1156
17741
152
1101
485
639
2377
1034
25186
5958
26773
58951
3,37
9,16
34,70
48,08
4,68
100,00
3,35
62,81
14,99
18,84
100,00
7,99
21,35
70,66
100,00
7,61
11,30
13,90
67,19
100,00
0,04
53,74
0,08
46,14
100,00
0,33
20,46
15,49
58,51
5,21
100,00
2,68
58,87
14,10
17,84
14,10
100,00
6,39
46,32
20,40
26,88
100,00
1,75
42,72
10,11
45,42
100,00
39
103
15,00
39,62
3233
51273
2,44
38,63
82,9
497,8
36
13,85
17120
12,90
475,6
78
30,00
58789
44,29
753,7
nabycie akcji w spółkach skarbu państwa
4
1,54
2326
1,75
581,5
100,00
510,5
razem
260
100,00
132741
31
44,7
1 255,0
199,7
376,5
399,6
17,5
37,4
309,5
79,6
117,3
154,7
428,3
517,5
333,1
2,5
1 728,3
10,0
1 978,3
1 286,3
20,0
498,6
944,0
648,2
635,0
580,3
95,0
580,2
500,2
791,3
578,0
521,8
50,7
183,5
485,0
639,0
216,1
147,7
559,7
541,6
836,7
620,5
Z podsumowania wynika, że większość z wymienionych profili jest charakterystyczna dla
nielicznej grupy gospodarstw, które w strukturze powierzchni stanowią również małe udziały.
Gospodarstwa prowadzące np. hodowlę koni, agroturystykę, szkółkarstwo, czy
warzywnictwo, posiadają relatywnie mniejsze powierzchnie, a co za tym idzie i mniejsze
udziały w powierzchni badanych gospodarstw. Dominującym w strukturze powierzchni jest
kierunek produkcji roślinnej z przewagą zbóż. Gospodarstwa zbożowe zajmują 48,3%
powierzchni i stanowią 46,7% liczby wszystkich gospodarstw. Kolejnym pod względem
wielkości udziału jest kierunek produkcji roślinnej z hodowlą bydła mlecznego, który
obejmuje 22,2% powierzchni i jest reprezentowany przez 11,1% gospodarstw. Trzecią pod
względem udziału w powierzchni tworzą gospodarstwa łączące produkcję polową z fermową
hodowlą trzody chlewnej. W sumie gospodarstwa łączące produkcję roślinną ze zwierzęcą i
podtrzymujące wcześniejszy organiczny model struktury zajmują około 35% powierzchni.
Gospodarstwa prowadzące intensywną produkcję roślinną poprzez włączenie upraw roślin
okopowych zajmują 6,9% powierzchni, a gospodarstwa włączające do produkcji roślinnej
uprawę warzyw, nasiennictwo, szkółkarstwo, czy uprawy ekologiczne zajmują 4,3%
powierzchni. Gospodarstwa o przewadze produkcji roślinnej z hodowlą bydła mięsnego
zajmują zaledwie 1% powierzchni. 2% użytków należy natomiast do gospodarstw, które nie
podjęły żadnej działalności rolniczej. W poszczególnych województwach relacje w strukturze
kierunków produkcji układają się według dwóch schematów. Tam, gdzie gospodarstwa
cudzoziemskie występują licznie, struktura powierzchni użytków z punktu widzenia
kierunków produkcji jest zbliżona do średniej wartości dla całego zbioru, natomiast w
regionach z małą liczbą gospodarstw (10-11) występują charakterystyczne odchylenia. Są one
spowodowane prawdopodobnie dopasowywaniem się profili produkcji do uwarunkowań
przyrodniczych i tradycji regionalnych. Z podsumowania struktury kierunków produkcji
wynika, że występuje zdecydowana przewaga po stronie gospodarstw trudniących się
wyłącznie produkcją zbożową, czy zbożową z dodatkiem okopowych. Na tej podstawie
można sądzić, że nowe gospodarstwa z inwestorami zagranicznymi silnie ograniczyły
produkcję zwierzęcą, a co za tym idzie musiały również ograniczyć zatrudnienia.
d) plany rozwojowe gospodarstw dysponujących kapitałem zagranicznym
W załączniku nr 3 widnieje szczegółowy wypis wszystkich odpowiedzi na pytanie
dotyczące zamiarów inwestycyjnych badanych gospodarstw. Pytania dotyczyły planowanych
inwestycji w podziale na inwestycje związane z przetwórstwem, z rozwojem produkcji w
gospodarstwach, z planowanym świadczeniem usług oraz z wszelkimi innymi działaniami.
Na łączną liczbę 268 gospodarstw wykazanych w ankietach otrzymano informacje jedynie dla
105. W podsumowaniu które obejmuje wszystkie badane województwa pogrupowano i
zsumowano odpowiedzi w osiemnastu jak gdyby rodzajach inwestycji, których kolejność
uporządkowano według liczby gospodarstw deklarujących poszczególne działania.
1. budowa lub modernizacja obór – 23 gospodarstwa – 22% odpowiedzi
2. inwestycje w agroturystykę - 10 gospodarstw – 8,6% odpowiedzi
3. przechowalnie płodów rolnych (ziemniaki, warzywa) – 9 gospodarstw – 9,6% odpowiedzi
4. magazyny zbożowe i mieszlnie pasz – 9 gospodarstw – 9,6% odpowiedzi
5. nowe plantacje wieloletnie –9 gospodarstw –9,6% odpowiedzi
6. zakład przetwórstwa płodów rolnych – 7 gospodarstw – 6,6% odpowiedzi
7. melioracje i nawodnienia – 7 gospodarstw –6,6% odpowiedzi
8. powiększenie gospodarstwa – 5 – gospodarstw – 4,8% odpowiedzi
9. usługi maszynowe – 5 gospodarstw – 4,8% odpowiedzi
10. w infrastrukturę –5 gospodarstw – 4,8% odpowiedzi
11. w produkcję pozarolniczą – 5 gospodarstw - 4,8% odpowiedzi
12. modernizacja gospodarstwa – 3 gospodarstwa – 2,9% odpowiedzi
32
13. kopalnia kruszywa – 2 gospodarstwa – 1,9% odpowiedzi
14. rewitalizacja zabudowy –2 gospodarstwa – 1,9% odpowiedzi
15. budowa siedliska – 1 gospodarstwo - 0,9% odpowiedzi
16. wykup gruntów – 1 gospodarstwo – 0,9% odpowiedzi
17. produkcja ciągników i maszyn rolniczych – 1 gospodarstwo – 0,9% odpowiedzi
18. produkcja ekologiczna – 1 gospodarstwo – 0,9 % odpowiedzi
Najliczniejszą grupę tworzą 23 gospodarstwa (21,9% otrzymanych odpowiedzi)
deklarujące zamiar budowy lub modernizacji obór, a zatem i rozwój hodowli bydła
mlecznego. Dziesięć gospodarstw na 105 deklarowało inwestowanie w agroturystykę. Po
dziewięć gospodarstw zamierza przystąpić do: budowy/rozbudowy magazynów zbożowych i
mieszalni pasz, budowy przechowalni, w tym w większości przechowalni ziemniaków lub
warzyw, i dziewięć gospodarstw deklarowało inwestycje w nowe plantacje wieloletnie
ogrodnicze (szparagi) lub zadrzewieniowe. Siedem gospodarstw zamierza rozbudowywać lub
budować od podstaw nowe przetwórnie płodów rolniczych, siedem innych przymierza się do
budowy urządzeń melioracyjnych i nawodnieniowych. Po pięć gospodarstw deklarowało:
potrzebę powiększenia gospodarstwa, podjęcie się działalności usług maszynowych dla
okolicznych rolników, rozpoczęcia produkcji pozarolniczej, a innych pięć zamierzało
samodzielnie, lub we współpracy z gminami partycypować w rozwoju lokalnej infrastruktury
technicznej (drogi). W pozostałej puli gospodarstw o określonych kierunkach inwestowania
znajdowały się pojedyncze przykłady zamiaru produkcji ciągników, wdrożenia produkcji
ekologicznej, wykupu gruntów, utworzenia siedliska na terenie nieruchomości, rewitalizacji
starej zabudowy dworskiej oraz uruchomienia kopalni kruszyw. Z uwagi na
kapitałochłonność inwestycji w rolnictwo i ich powolny zwrot, skala deklarowanych
publicznie planów inwestycyjnych może być odczytywana jako symptom świadczący o
gruntowaniu się przekonania o stabilności warunków prowadzenia gospodarstw rolniczych
przez inwestorów zagranicznych. Nikt bowiem nie planuje inwestycji w gospodarstwa rolne
bez przekonania, że zdąży osiągnąć dzięki nim korzyści własne. Planowane inwestycje
zmierzają bowiem do poprawy warunków, w jakich przyszło gospodarować, do modernizacji
warsztatów produkcyjnych, do poszukiwania nisz produkcyjnych, do różnicowania
działalności, a nawet do przekształcania terenów rolniczych na funkcje pozarolnicze. W tej
sytuacji wydaje się, że można również postawić tezę, że aktywność inwestycyjna
cudzoziemskich inwestorów w gospodarstwa rolne i poza nimi będzie sprzyjała rozwojowi
wiejskich obszarów gmin, szczególnie tam, gdzie planowane są przez nich inwestycje w
intensywne kierunki produkcji, przetwórstwo oraz w działalność pozarolniczą na obszarach
wiejskich. Być może obserwowany trend spadkowy w intensywności organizacji produkcji
będzie w przyszłości ulegał poprawie.
33
nazwa kierunku produkcji
brak informacji
1
39
0,34
3
1109
9,70
15
6629
58,01
3
2140
18,73
roślinna z warzywami
1
1215
10,63
hodowla koni
1
11
0,10
szkółkarstwo
1
18
0,16
dolnośląskie
produkcja roslinna z burakami
warzywnictwo
1
11
0,10
warzywnictwo z przetwórstwem
1
42
0,37
przetwórstwo zywności
1
52
0,46
nie rozpoczęto działalności
3
162
1,42
lubelskie
kujawskopomorskie
razem
31
11428
100,00
roślinny z hodowlą bydła mlecznego
5
685
17,10
z hodowlą trzody chlewnej
1
48
1,20
produkcja roślinna zbożowa
4
3263
81,70
10
3996
100,00
razem
brak
2
15
1,70
1
609
69,40
1
25
2,80
agroturystyka
1
4
0,50
20,60
krzewy jagodowe
2
181
2
12
1,40
prztwórstwo owoców i warzyw
1
1
0,10
1
30
3,40
11
877
100,00
2
879
8,40
2
1028
9,80
ferma drobiu z ubojnią
razem
lubuskie
brak
z trzodą chlewną (FERMA)
1
93
0,80
16
6198
59,10
produkcja roslinna z ziemniakami
1
950
9,00
szkółkarstwo
2
521
4,90
4
435
4,10
warzywnictwo
2
349
3,30
przetwórstwo owoców
1
1
0,01
hodowla futerkowych
1
15
0,10
1
33
9
10478
0,08
100,00
2
11211
87,10
1
965
7,50
2
493
3,80
5
194
1,50
10
12863
100,00
4
2384
18,00
inne
razem
opolskie
struktura w
%
razem
pomorskie
powierzchnia
gospodarstw
Kierunki produkcji gospodarstw z kapitałem zagranicznym
liczba
gospodarstw
województwo
Tabela 9
2
3276
24,70
11
6682
50,00
roslinna z okopowymi
3
920
7,00
1
1
0,01
21
13263
100,00
razem
34
cd. Tabeli 9
brak
3
121
0,60
4
2850
15,50
1
1930
10,50
16
10687
58,40
hodowla koni
1
22
0,10
agroturystyka
7
387
2,10
z hodowlą bydła mięsnego
1
402
2,20
wielkopolskie
razem
10,40
100,00
0,20
1
5
1
146
6,10
3
1554
64,80
hodowla koni
1
19
0,80
szkółkarstwo
1
12
0,50
z hodowlą bydła mięsnego
1
639
26,60
krzewy jagodowe
1
15
0,60
2
6
0,20
razem
brak
z hodowlą trzody FERMY
1
1
0,04
12
2397
100,00
2
25
0,04
10
9912
16,20
7
10223
16,70
55
29494
48,30
roślinna z okopowymi
9
5343
8,70
roślinna z warzywami i ekologiczna,nasienna i szkółkarstwo
7
4592
7,50
hodowla koni
2
454
0,70
szkółkarstwo
1
19
0,03
zachodniopomorskie
1908
18307
brak
roślinna z bydłem mięsnym
1
335
0,50
krzewy jagodowe
1
97
0,15
warzywniczy
1
91
0,14
1
145
0,24
ferma indycza
1
1
0,01
hodowla zwierząt futerkowych
razem
2
241
0,40
100
60972
100,00
brak
11
1084
0,80
29
19934
22,20
z hodowlą trzody FERMY
roślinna z okopowymi
Badane województwa razem
3
36
14
16560
12,30
122
65000
48,30
16
9353
6,90
roślinna z warzywami i ekologiczna,nasienna i szkółkarstwo
8
5807
4,30
hodowla koni
5
506
0,40
agroturystyka
8
391
0,30
szkółkarstwo
5
570
0,40
roślinna z bydłem mięsnym
3
1376
1,00
krzewy jagodowe
4
293
0,20
20
2718
2,00
warzywniczy
4
451
0,30
2
187
0,10
4
55
0,04
0,02
ferma indycza
2
31
hodowla zwierząt futerkowych
3
256
0,20
inne
1
9
0,01
261
134581
100,00
razem
35
e) wdrażanie planów rozwojowych
Przytoczone zamiary inwestycyjne w większości nie mogą pozostawać wyłączną
domeną właścicieli bądź dzierżawców gospodarstw. W każdym procesie inwestycyjnym
wymagającym zmiany przeznaczenia terenu czy pozwolenia na budowę niezbędna jest ich
współpraca z administracją gminy. Gmina zaprasza mieszkańców oraz podmioty prowadzące
działalność gospodarczą do wspólnego wypracowywania kierunków rozwoju i
rozmieszczenia ich w przestrzeni w podstawowych dokumentach planistycznych, którymi są
strategie rozwoju, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz
plany zagospodarowania przestrzennego. Obserwując udział nowych gospodarzy w
opracowywaniu w/w dokumentów lub ich wnioski o zmianę przeznaczenia i zabudowy terenu
można podjąć próbę oceny ich aktywności we wdrażaniu własnych koncepcji
inwestycyjnych, jak i ich roli w kreowaniu impulsów rozwojowych gmin.
W ankiecie zadano więc pytanie respondentom, czy użytkownicy gospodarstw z
inwestorami zagranicznymi brali udział w opracowaniu strategii rozwoju, studiów
uwarunkowań i czy wnioskowali o zmianę użytkowania i zabudowy terenu. Na to pytanie
padło najmniej odpowiedzi. Jedynie w jedenastu ankietach potwierdzono udział
przedstawicieli gospodarstw w opracowywaniu strategii rozwoju, w dziesięciu w
opracowywaniu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy. W dwudziestu
dziewięciu gminach zarejestrowano wnioski użytkowników gospodarstw dotyczące zmiany
użytkowania i zabudowy terenu. Wnioski tego typu są w dalszej kolejności uwzględniane,
bądź odrzucane w pracach nad planami zagospodarowania przestrzennego. Ich uwzględnienie
skutkuje w otwarciu ścieżki inwestycyjnej i realizacji planów rozwojowych. Z porównania
danych o liczbie wystąpień o zmianę przeznaczenia i użytkowania terenu z liczbą biorących
udział w planowaniu strategicznym gmin wynika, że zaledwie 4% z grupy nowych
gospodarzy myśli perspektywicznie o rozwoju własnej firmy na tle rozwoju gminy, a 10%
aktywnie włącza się w tok prac planistycznych w celu realizacji ich indywidualnych
zamiarów. Kolejne porównanie liczby wystąpień o zmianę przeznaczenia terenu (zmiany
planu zagospodarowania przestrzennego) z inicjatywami rozwojowymi gospodarstw
wskazuje, że istnieje między nimi podobieństwo co do skali, co mogłoby sugerować, że
właśnie w sprawie wdrożenia większości inicjatyw związanych z nowymi inwestycjami lub
modernizacjami, będą wymagane zmiany w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego. Z uwagi jednak na małą liczbę wszystkich wystąpień w stosunku do liczby
gospodarstw znajdujących się w badaniu, nowe inwestycje, a szczególnie te związane z
budową/rozbudową obiektów kubaturowych występują w małej liczbie gmin i mogą mieć
znaczenie dla rozwoju lokalnego wyłącznie w ujęciu punktowym bez wpływu na całą
zbiorowość.
f) inwestorzy zagraniczni a społeczność lokalna
W syntetycznej ocenie wykonanej na podstawie analizy pytania nr 3 i 4 z ankiety,
można powiedzieć, że nadzieje społeczności lokalnej na poprawę warunków rozwoju gmin w
których zadomowili się rolnicy zagraniczni zdecydowanie przeważają nad obawami
związanymi z negatywnym wpływem tychże gospodarstw. Stosunek liczby odpowiedzi
wyrażających nadzieje w stosunku do obaw wynosi jak 140 do 110. W ujęciu regionalnym
proporcje są nieco inne. Niewielką przewagę liczby wyrażanych obaw nad nadziejami
obserwuje się w województwie dolnośląskim, równowagę pomiędzy opiniami wykazują
województwa: kujawsko-pomorskie i opolskie. Natomiast przewagę ocen pozytywnych widać
zdecydowanie w województwach: zachodniopomorskim, pomorskim i warmińskomazurskim. Oznacza to, że im bardziej badane zjawisko przybiera na sile w danym regionie,
wzrasta liczba związanych z nim nadziei na poprawę własnego losu i warunków
rozwojowych gmin. Czy zatem ta zależność potwierdza tezę o obawach kreowanych w
36
przypadku braku własnych doświadczeń, natomiast w sytuacji oswojenia się z nową
rzeczywistością obawy stają się mniejsze, a zaczyna dominować nadzieja i czy w tym
przypadku mamy do czynienia z takim zjawiskiem i z czego ono wynika? Czy faktycznie z
indywidualnych praktycznych doświadczeń, czy może z czegoś innego? Aby odpowiedzieć
na to pytanie należy przejść do szczegółowych odpowiedzi i przeanalizować ich treść. W tym
celu posłużono się kwerendą odpowiedzi na pytania nr 3 i 4 z ankiety (załącznik nr 4).
Załącznik zawiera wszystkie wypisy z odpowiedzi pogrupowane województwami. Łącznie w
kolumnie prezentującej nadzieje naliczono 96 odpowiedzi. Wśród nich aż 68,6% stanowią
związane nie z nadzieją na otrzymanie pracy w przyszłości. Jak się wydaje, te nadzieje mogą
być podbudowane znajomością planów rozwojowych gospodarstw. (ten aspekt został
omówiony wcześniej), a być może z oczekiwaniem na przybycie kolejnych inwestorów, co
niewątpliwie musiałoby pociągnąć wzrost zatrudnienia. Nadzieja na przybycie nowych
inwestorów została dobitnie wyrażona w powiązanym z nią merytorycznie oczekiwaniem na
zagospodarowanie odłogów – 4 odpowiedzi. W katalogu nadziei znajdują się również opinie
przeciwstawne. Otóż w dwóch z nich występuje oczekiwanie na upadek gospodarstw
cudzoziemskich i w efekcie przejęcie ziemi przez rolników indywidualnych, a dwóch
kolejnych wyrażona jest nadzieja na pozbycie się własnej ziemi na rzecz cudzoziemców. W
czterech przypadkach nadzieje są związane z podniesieniem standardu zamieszkania i
rozwojem infrastruktury komunalnej. W dziewięciu opiniach wyrażono nadzieje, że
stosowane przez inwestorów zagranicznych innowacje technologiczne staną się dostępne
również dla polskich rolników, przez co poprawią oni efektywność gospodarowania i jakość
produkcji. W kolejnych dziewięciu opiniach wyrażono nadzieję możliwości kooperacji z
inwestorami cudzoziemskimi, w tym w ramach przetwórstwa, w której nowi właściciele
organizowaliby przetwórstwo i skup płodów rolnych, w tym owoców i warzyw. W całej
ankiecie w 10 opiniach wyraźnie powiedziano, że społeczność lokalna nie wiąże z
sąsiedztwem gospodarstw cudzoziemskich żadnych nadziei.
Po stronie obaw zidentyfikowano nieco szerszą paletę określeń, lecz tak jak w
przypadku nadziei, poszczególne kategorie nie były równo licznie wyrażane. Wyraźnie więcej
obaw związanych było z tym, że cudzoziemscy inwestorzy zagospodarowując ziemię
pozbawiają miejscowych rolników szansy na powiększenie gospodarstw. Ten rodzaj zagrożeń
zgłosiło 18 gmin. Obaw bezpośrednio nawiązujących do wykupu ziemi było 20. W sumie
obaw związanych z wchodzeniem na rynek ziemi inwestorów zagranicznych i uszczuplaniem
przez nich puli ziemi niezbędnej dla przemian obszarowych polskich rolników było 38, co
daje 34,5% ogólnej liczby obaw. Do podobnie licznych należałoby włączyć dwie kategorie
zgłaszanych obaw - jedne z nich dotyczą troski o równowagę środowiska przyrodniczego,
które zdaniem respondentów jest poddane silnej presji przez intensywnie prowadzone
gospodarstwa przybyszy z zagranicy (łącznie 21 opinii, z czego z województwa
zachodniopomorskiego aż 11). Drugą kategorię tworzy 18 odpowiedzi uwypuklających
obawy przed silną wewnętrzną konkurencją w produkcji, jaką są w stanie wygenerować
gospodarstwa zagraniczne dysponujące lepszym zapleczem kapitałowym. Najwięcej obaw
przed konkurencyjnością zgłosiły gminy z woj. zachodniopomorskiego (połowę), gdzie około
10% użytków rolnych znajduje się w użytkowaniu gospodarstw z inwestorami
zagranicznymi. Być może w miarę jak narasta skala zjawiska, problem zagarniania rynku
staje się wyraźniejszy i stąd te obawy.
Po stronie nadziei obserwowano wyraźne oczekiwanie na wzrost zatrudnienia,
natomiast po stronie obaw ujawniło się zjawisko odwrotne, a mianowicie respondenci
uważają, że gospodarstwa cudzoziemskie będą ograniczały zatrudnienie. Odpowiedzi
wyrażające obawy ograniczania zatrudnienia były cztery i korespondowały z opiniami o
zmniejszaniu przez gospodarstwa poziomu produkcji zwierzęcej. W pojedynczych opiniach
wyrażano obawy o niszczenie przez nowoczesny sprzęt rolniczy infrastruktury drogowej nie
37
przystosowanej do dużych obciążeń, możliwość wystąpienia awarii w zakładach
przetwórczych grożącej skażeniem środowiska oraz o to, że nowi właściciele dopuszczą aby
stare zabudowania i park popadały w ruinę. Natomiast w 24 gminach jednoznacznie
powiedziano, że społeczność lokalna nie widzi żadnych obaw w związku z sąsiedztwem
rolników cudzoziemskich.
4. Charakterystyka struktur przestrzennych obszarów wiejskich akumulujących
inwestycje zagraniczne w gospodarstwa w Polsce oraz badanie wybranych przykładów
Informacje o lokowaniu się kapitału zagranicznego w gospodarstwa rolnicze w Polsce
wyraźnie wskazują na koncentrowanie się zjawiska w gminach województw zachodniej i
północnej Polski. Przestrzenna asymetryczność rozkładu lokalizacji gospodarstw będących w
posiadaniu osób fizycznych lub spółek z kapitałem zagranicznym może sugerować
występowanie asymetryczności czynników stymulujących badane zjawisko. Zauważono
również, że nie wszystkie gminy położone w wymienionych województwach posiadają
gospodarstwa prowadzone przez cudzoziemców lub z ich udziałem. W celu wyjaśnienia
pytania o występowanie związków pomiędzy lokowaniem się gospodarstw cudzoziemskich, a
czynnikami mieszczącymi się w kategorii struktur zagospodarowania przestrzennego
obszarów wiejskich, wykonano dwie analizy o różnej szczegółowości. Pierwsza z nich
polegała na określeniu w jakich typach struktur funkcjonalno-przestrzennych
zagospodarowania obszarów wiejskich koncentruje się badany problem. W drugiej, bardziej
szczegółowej, bazującej na danych statystycznych z lat 1988 – 2000, dostępnych w GUS i
BDL (Bazie Danych Lokalnych) określono cechy charakteryzujące stan zagospodarowania
obszarów wiejskich i rolnictwa tworzące kategorię stymulant i destymulant procesu wykupu
ziemi rolniczej przez inwestorów zagranicznych.
W ramach pierwszego badania zidentyfikowano struktury zagospodarowania
przestrzennego akumulujące inwestycje zagraniczne w rolnictwo. Posłużono się przy tym
opracowaniami W. Stoli 16 i J. Bańskiego i W. Stoli17, które z uwagi na chronologię zjawisk
restrukturyzacyjnych rolnictwa i obszarów wiejskich, ilustrowały stan zagospodarowania
funkcjonalno-przestrzennego obszarów wiejskich w Polsce przed zmianą ustrojową, bazując
na danych z 1988 r. oraz po upływie 12 lat, gdy niektóre z procesów dostosowawczych mogły
znaleźć swoje odzwierciedlenie w danych spisu rolnego z 2000 r. W. Stola w pracy z 1992 r.
dokonała typologii gmin z punktu widzenia ich struktury przestrzennej oraz wiodących
funkcji obszarów wiejskich dla 1988 r. Posłużyła się przy tym dziewięcioma cechami
reprezentatywnymi dla opisu struktury zagospodarowania obszarów wiejskich, którymi były:
1) udział użytków rolnych w % powierzchni ogólnej gmin
2) udział użytków rolnych uspołecznionych w % powierzchni użytków rolnych ogółem
3) nakłady pracy w rolnictwie wg liczby zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych,
4) towarowość rolnictwa w % produkcji towarowej w produkcji globalnej,
5) stopień lesistości w % powierzchni lasów w powierzchni ogółem,
6) poziom zagospodarowania turystyczno-wypoczynkowego wg liczby miejsc noclegowych
w obiektach turystycznych i wypoczynkowych na km2,
7) ludność pozarolnicza w % ogółu ludności,
8) zatrudnienie w przemyśle i budownictwie w % ogólnej liczby czynnych zawodowo,
9) dojazdy ludności do pracy wg liczby wyjeżdżających na 1000 mieszkańców.
Wybór cech był podyktowany, jak pisze autorka, doświadczeniem i wiedzą
wyniesioną z prac wykonanych w zespole Instytutu Geografii i Przestrzennego
16
W. Stola ,,Struktura funkcjonalna wsi polskiej” w Biuletynie KPZK PAN, Zeszyt nr.158, 1992 r.
J. Bański, W. Stola ,, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce” w
Studiach Obszarów Wiejskich, tom III, Komisji Obszarów Wiejskich PTG, 2002 R.
17
38
Zagospodarowania PAN w latach 1987,1988,1991. Przytoczony zbiór dziewięciu cech
umożliwiał uchwycenie równoważnego wpływu na charakterystykę struktur obszarów
wiejskich gmin funkcji rolniczych jak i pozarolniczych. Przeprowadzona typologia
zaowocowała wyodrębnieniem 16 klas funkcjonalnych obszarów wiejskich skupiających
gminy podobne - rysunek 4 ,,Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich, 1988 r.”. Wyniki
grupowania oraz opis poszczególnych klas typologicznych widniejący w legendzie rysunku 4
posłużyły w pracy do wykonania opisu struktur funkcjonalno przestrzennych obszarów
wiejskich gmin w których odnotowano występowanie nieruchomości rolnych i gospodarstw z
udziałem kapitału zagranicznego. Uważano bowiem, że zidentyfikowana przez W. Stolę
struktura zagospodarowania gmin stanowiła zarówno tło, jak i inspirację dla inwestorów
zagranicznych dokonujących inwestycji w gospodarstwa rolnicze, stąd charakterystyka
ówczesnej struktury i jej opis miały umożliwić wnioskowanie o układzie cech
zagospodarowania obszarów wiejskich, które sprzyjały i były statystycznie związane z
badanym zjawiskiem. Przyjęto również, że opracowana typologia ilustrowała bez
zniekształceń stan zagospodarowania funkcjonalno-przestrzennego gmin przed mogącymi
pojawić się, chociażby najskromniejszymi, zmianami zagospodarowania wywołanymi
procesami restrukturyzacji. W celu określenia związku pomiędzy lokowaniem się
gospodarstw cudzoziemskich, a strukturą zagospodarowania funkcjonalno-przestrzennego
obszarów wiejskich gmin, zestawiono i porównano informacje o lokalizacji nieruchomości
rolnych i gospodarstw cudzoziemskich uzyskane z połączenia danych z AWRSP z danymi z
ankiet - rysunek 5 ,,Gminy z inwestycjami zagranicznymi w gospodarstwa rolne”, z
wynikami typologii zawierającej podział gmin na klasy funkcjonalno przestrzenne obszarów
wiejskich wg danych za 1988 r. (rysunek 4). Uzyskano w ten sposób rozkład liczebności
gmin, w których zarejestrowano występowanie gospodarstw cudzoziemskich, w podziale na
poszczególne klasy struktur funkcjonalno-przestrzennych (tabela 10 ,,Struktura typologiczna
gmin posiadających nieruchomości bądź gospodarstwa z udziałem kapitału zagranicznego”)
Okazało się, że gminy z gospodarstwami cudzoziemskimi wystąpiły we wszystkich 16
klasach typologicznych. Do klas, które były reprezentowane przez pojedyncze gminy należały
klasy nr 1, 5 i 14, charakteryzujące się kolejno strukturami wykształconymi : w strefie
obszarów miejskich - obrzeża Warszawy, w strefie dominacji rolnictwa z uzupełniającymi
funkcjami mieszanymi - woj. dolnośląskie oraz strefie dominacji przemysłu z udziałem
funkcji mieszkaniowych i leśnictwa - woj. warmińsko-mazurskie. Trzy gminy należały do
klasy nr 15 o dominacji funkcji mieszkaniowych i usługowych z udziałem przemysłu i
rolnictwa i reprezentowały woj. dolnośląskie, podkarpackie i mazowieckie. Cztery gminy
zaliczone do klasy nr 9 o funkcjach leśnictwa z udziałem przemysłu wystąpiły w
województwie lubuskim. Kolejne cztery gminy reprezentowały klasę nr 10 z przewagą
turystyki i wypoczynku z udziałem funkcji leśnictwa i rolnictwa z tym, że każda z tych gmin
wchodziła w skład innego województwa. Sześć gmin zaliczonych do klasy nr 7
reprezentowało strukturę funkcjonalno-przestrzenną z dominacją leśnictwa z udziałem innych
funkcji pozarolniczych i one również wystąpiły w pojedynkę w sześciu województwach. W
klasie nr 4 reprezentującej typ rolnictwa podmiejskiego wystąpiło kolejnych sześć gmin, po
jednej w woj. dolnośląskim, podkarpackim, kujawsko-pomorskim, pomorskim i dwie w woj.
mazowieckim. Dwanaście gmin z klasy nr 2 reprezentującej typ dominacji rolnictwa
indywidualnego było rozlokowanych w woj. dolnośląskim, olsztyńskim, pomorskim,
zachodniopomorskim, lubuskim i opolskim. Z czternastu gmin zaliczonych do klasy nr13 o
przewadze funkcji przemysłu z udziałem rolnictwa większość była zlokalizowana w woj.
dolnośląskim, a następnie pomorskim, zachodniopomorskim i lubuskim. Jedna z tych gmin
znajduje się w woj. opolskim. Klasa nr 16 charakteryzująca się równowagą wielu funkcji
reprezentowana była przez czternaście gmin, z czego pięć zlokalizowanych było w woj.
dolnośląskim, trzy w warmińsko-mazurskim, po jednej gminie w woj. świętokrzyskim,
39
pomorskim, opolskim, śląskim, lubelskim i pomorskim. Klasa nr 13 reprezentująca funkcję
przemysłową z udziałem rolnictwa wystąpiła również w czternastu gminach, które
koncentrowały się w woj. dolnośląskim i opolskim. Pojedyncze gminy o tej funkcji znalazły
się w woj. mazowieckim, łódzkim, olsztyńskim i lubuskim. Klasę nr 11, w której
zakwalifikowane zostały gminy o przewadze funkcji turystyki i wypoczynku reprezentowało
szesnaście gmin rozmieszczonych po jednej do trzech w województwach:
zachodniopomorskim, lubuskim, wielkopolskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim,
olsztyńskim, mazowieckim, opolskim, dolnośląskim. Klasę nr 6, w której znalazły się obszary
wiejskie ze zrównoważoną strukturą funkcji rolniczych i pozarolniczych odnotowano w
osiemnastu gminach zlokalizowanych w większości w woj. lubuskim, olsztyńskim,
lubelskim, kujawsko-pomorskim. Gminy tego typu nie wystąpiły wśród gmin z
gospodarstwami cudzoziemskimi w woj. zachodniopomorskim, pomorskim, opolskim,
śląskim, podkarpackim, mazowieckim i podlaskim. Kolejnym pod względem wielkości był
zbiór liczący dwadzieścia jeden gmin zaklasyfikowanych do klasy nr 12 o dominacji funkcji
pozarolniczych z udziałem funkcji rolniczych. Gminy te zlokalizowane są przeważnie w
województwach: olsztyńskim, dolnośląskim, pomorskim, zachodniopomorskim i lubuskim.
Przeszło dwukrotnie większą grupę stanowiły gminy zaliczone do typu 8 o przewadze funkcji
leśnictwa z udziałem rolnictwa. Grupa składa się z 52 jednostek, które zlokalizowane były
przeważnie w sąsiedztwie najliczniejszej grupy gmin zaliczonych do klasy 3 skupiającej
gminy z dominacją rolnictwa uspołecznionego. W sumie gminy dwóch typów (klasa 8 i klasa
3) stanowiły przeszło 55% liczebności wszystkich gmin z zarejestrowanymi gospodarstwami
w których zaangażowany jest kapitał zagraniczny.
Tabela 10. Struktura typologiczna gmin posiadających nieruchomości bądź
gospodarstwa z udziałem kapitału zagranicznego
Klasa
1
2
3
typologiczna
1988 r.
Liczba gmin 1
12 102
w klasie
Odsetki
0,4 4,3 37,0
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Σ
6
1
18
6
52
4
4
16
21
14
1
3
14
275
2,2 0,4 6,5 2,2 18,8
1,4 1,4 5,8 7,6 5,0 0,4 1,0 5,0 100
Struktury zagospodarowania przestrzennego posiadają swoją trwałość i
wolnozmienność, co wynika z ich organicznego związku z szeroko pojmowaną infrastrukturą,
tworzoną przez społeczności poszczególnych obszarów w celu zabezpieczenia pożądanego i
osiągalnego standardu zamieszkania, pracy i wypoczynku. Zanim więc nastąpią zauważalne i
wymierne zmiany w zagospodarowaniu i funkcjonowaniu obszarów, muszą zaistnieć
wyprzedzające je, kosztowne i często trudne procesy, w których struktury poddane zostają
rewizji i restrukturyzacji, tak aby znów mogły pełnić swoją rolę w stosunku do mieszkańców.
Proces przekształceń zagospodarowania wiejskich obszarów w Polsce w dostosowaniu do
nowych warunków ustrojowych rozpoczął się na przełomie lat osiemdziesiątych i
dziewięćdziesiątych. Czy zmiany te mogły wywrzeć widoczny wpływ na zagospodarowanie
funkcjonalno - przestrzenne wsi dający się uchwycić w kolejnej próbie typologii struktur
funkcjonalno-przestrzennych obszarów wiejskich gmin wykonanej dla danych z roku 2000
przez zespół autorów J. Bański i W. Stola? Powtórna typologia wykonana została według
identycznej metody i miała z założenia umożliwić dokonanie oceny przemian struktury
przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich. Jednak z przyczyn leżących po stronie
sprawozdawczości GUS, jak i zmian ustrojowych, niektóre z zastosowanych uprzednio cech
40
typologicznych musiały zostać zastąpione ich porównywalnymi odnośnikami. W rezultacie
dobór cech był już inny i przedstawiał się następująco:
1) udział użytków rolnych w % powierzchni ogólnej gmin
2) nakłady pracy w rolnictwie wg liczby zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych,
3) % gospodarstw produkujących na rynek
4) stopień lesistości w % powierzchni lasów w powierzchni ogółem,
5) poziom zagospodarowania turystyczno-wypoczynkowego wg liczby miejsc noclegowych
w obiektach turystycznych i wypoczynkowych na km2,
6) % pracujących poza rolnictwem,
7) zatrudnienie w przemyśle i budownictwie w % ogólnej liczby zatrudnionych,
8) liczba podmiotów pozarolniczych na 10. tys. osób w wieku produkcyjnym
Uległa redukcji liczba wydzielonych klas funkcjonalno-przestrzennych (rysunek 6
,,Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich, 2000 r.”). Wydaje się, że te różnice
uniemożliwiają liniową analizę zmian struktury funkcjonalno-przestrzennej obszarów
wiejskich, a porównywanie obu typologii może stanowić jedynie inspirację do kolejnych
dociekań. Otwarte pozostaje również pytanie, czy w kontekście nowej typologii można się
doszukiwać skutków i pierwszych efektów przekształceń struktury funkcjonalnoprzestrzennej obszarów wiejskich gmin i czy na podstawie porównania wyników
wcześniejszej i nowej typologii można będzie wyciągać wnioski odnośnie wpływu zjawiska
lokowania się kapitału zagranicznego w gospodarstwa rolnicze na zmiany w
zagospodarowaniu funkcjonalno-przestrzennym gmin i ich rozwój? Aby odpowiedzieć na te
pytania przeprowadzono ponowną analizę rozmieszczenia gmin, w których ulokowały się
gospodarstwa cudzoziemskie na tle nowej typologii struktur funkcjonalno-przestrzennych wsi
opracowanej dla 2000 r. W efekcie otrzymano zarówno mniej wydzieleń klas typologicznych,
jak i mniejsze spolaryzowanie rozkładu liczby gmin w poszczególnych typach. Zauważono
również, że podobnie jak i we wcześniejszej analizie, gminy z gospodarstwami
cudzoziemskimi wystąpiły we wszystkich 10 nowych klasach typologicznych. W tabeli 11
,,Macierz przepływów gmin pomiędzy klasami typologicznymi w latach 1988 – 2000”
prezentujemy przesunięcia miedzy klasami typologicznymi jakim uległy gminy posiadające
gospodarstwa cudzoziemskie na przestrzeni lat 1988-2000. W typologii dla 2000 r.
najliczniejsza była grupa 74 gmin zaliczonych do klasy nr 5, charakteryzującej się
występowaniem równowagi różnych funkcji. Gminy te praktycznie wystąpiły we wszystkich
województwach, a złożyły się na nie w większości jednostki zaliczone w typologii z 1988 r.
do klas 3,8,6,1. Kolejną pod względem liczebności grupę utworzyły gminy zaliczone do klasy
nr 10, charakteryzującej jednostki o przewadze funkcji pozarolniczych takich jak usługi,
mieszkalnictwo i inne. Do tej klasy weszła liczna grupa gmin zaklasyfikowanych wcześniej
do typów: nr 3 z przewagą gospodarstw uspołecznionych, nr 8 z leśnictwem i rolnictwem
jako funkcją dodaną, nr 13 z przewagą funkcji przemysłowych z udziałem rolnictwa i nr 12 z
przewagą funkcji pozarolniczych z udziałem rolnictwa. W klasie nr 6 gromadzącej gminy z
przewagą funkcji leśnictwa z udziałem funkcji pozarolniczych, gdzie rolnictwo można uznać
za funkcje uzupełniającą znalazło się aż 46 gmin z gospodarstwami cudzoziemskimi. Gminy
te w większości zaliczone były wcześniej do typu o podobnej charakterystyce, lecz z
położonym akcentem na funkcję rolniczą oraz do typu o przewadze funkcji pozarolniczych z
udziałem rolnictwa. Tę nową klasę utworzyły również gminy z wcześniejszej klasy
skupiającej gminy o przewadze rolnictwa uspołecznionego i klasy z gminami o przewadze
funkcji leśnictwa z innymi pozarolniczymi funkcjami. Klasę nr 3, w której wystąpiły gminy
typowo rolnicze ale o zróżnicowanej konfiguracji intensywności organizacji produkcji
rolniczej, utworzyło 25 jednostek z występującymi w nich gospodarstwami cudzoziemskimi.
Klasa powstała w większości z wcześniejszej klasy nr 3 o przewadze rolnictwa
41
uspołecznionego (72% gmin), oraz z klasy nr 2 reprezentującej typ struktury funkcjonalnoprzestrzennej z przewagą rolnictwa indywidualnego.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Nr klasy wg typologii z 1988 r. z której pochodzą gminy tworzące klasę w 2000 r./ % liczby gmin tejże
klasy w ogólnej liczbie gmin wchodzących w skład nowej klasy
3/
53,3%
3/
87,0%
3/
72,0%
4/
50,0%
3/
33,8%
8/
39,1%
8/
75,0%
3/
50,0%
11/
41,2%
3/
32,1%
1/
100%
16/
20,0%
2/
4,3%
2/
12,0%
6/
25,0%
8/
17,6%
12/
23,9%
3/
25%
10/
33,3%
8/
23,5%
8/
17,9%
6/
13,3%
4/
4,3%
4/
8,0%
15/
25,0%
6/
13,5%
3/
10,9%
2/
6,6%
16/
4,3%
13/
4,0%
8/
6,6%
Liczba gmin w klasie z
2000r – i jej udział w
ogólnej liczbie gmin z
gospodarstwami
cudzoziemskimi
Nr. Klasy dla 2000r.
Tabela 11. Macierz przepływów gmin pomiędzy klasami typologicznymi
w latach 1988 – 2000.
15 - 5,1%
23 - 8,3%
16/
4,0%
25 – 9,1%
4 – 1,4%
11/
8,1%
7/
10,9%
16/
6,8%
2/
2,2%
13/
5,4%
11/
2,2%
2/
5,4%
13/
2,2%
12/
4,0%
10/
1,4%
7/
1,4%
5/
1,4%
4/
1,4%
74 – 26,8%
46 – 16,7%
8 – 2,9%
14/
16,7%
3/
17,6%
13/
14,3%
6 – 2,2%
6/
5,9%
12/
12,5%
15/
5,9%
6/
7,1%
16/
5,9%
16/
5,4%
17 – 6,5%
2/
3,6%
11/
3,6%
10/
1,8%
15/
1,8%
56 – 20,2%
1 – 0,7%
W grupie gmin opisanych w nowej typologii przewagą rolnictwa intensywnego i
towarowego (klasa nr 2) znalazły się aż 23 gminy w których zagościł kapitał zagraniczny w
gospodarstwach. Wcześniej główny trzon tychże gmin był zaliczony do typu z przewagą
rolnictwa uspołecznionego. Gospodarstwa cudzoziemskie lokowały się również w gminach o
typowo turystyczno-wypoczynkowym charakterze z uzupełniającymi funkcjami przeważnie
pozarolniczymi (klasa nr 9). Uprzednio większość z tych gmin była sklasyfikowana w
identycznie nazwanej grupie, a pozostałe pochodzą z klasy nr 8 i 3, gdzie dominowało
zagospodarowanie związane z gospodarką leśną i rolnictwem uspołecznionym. Typ struktury
zdominowanej przez rolnictwo mało intensywne i mało towarowe (klasa nr 1) według
podziału z 2000 r. reprezentowało 15 z 275 gmin z zarejestrowanymi w nich gospodarstwami
bądź nieruchomościami rolniczymi lub związanymi z produkcją rolniczą w których był
zaangażowany kapitał zagraniczny. Do typu o przewadze funkcji leśnictwa z udziałem
rolnictwa weszło osiem gmin, które we wcześniejszej klasyfikacji również w przewadze
zaliczone były do identycznie nazwanej klasy. Do dwóch klas: nr 4 z rolnictwem i funkcjami
pozarolniczymi oraz nr 8 z przewagą funkcji turystyki i wypoczynku z udziałem leśnictwa i
rolnictwa weszło łącznie 10 gmin, które uprzednio występowały w klasie rolnictwa
podmiejskiego, klasie rolnictwa uspołecznionego i klasie o przewadze turystyki i
wypoczynku z udziałem leśnictwa i rolnictwa.
Prześledzenie zmian w opisie struktury zagospodarowania przestrzennego gmin w
powiązaniu z wątkiem lokowania się gospodarstw cudzoziemskich wskazuje na dwie
42
tendencje. Pierwsza wynika z analizy rozkładu zjawiska na tle wcześniejszej typologii. Jest to
tendencja do preferowania w wyborze gmin klasy nr 3 w których dominowało rolnictwo
uspołecznione i gmin klasy nr 8 z leśnictwem jako funkcją podstawową i uzupełniającą
funkcją rolniczą. Wydaje się to logiczne i potwierdza pierwsze spostrzeżenie o przeważającej
roli czynnika jakim był udział sektora uspołecznionego rolnictwa, bowiem gminy z klasy nr 8
sąsiadowały przestrzennie z typem preferowanym, a w strukturze użytkowania ziemi rolniczej
niczym się od niego nie wyróżniały. Pozostałe aspekty zagospodarowania, jak hierarchia
funkcji rolniczej w strukturze zagospodarowania, czy funkcji towarzyszących, lub nawet
funkcji przemysłowych nie powodowały wyraźnej polaryzacji zjawiska, wręcz przeciwnie, te
nietypowe rolniczo struktury nie były omijane przez rolników cudzoziemskich. Wskutek
szerokiej penetracji rynku ziemi rolniczej przez kapitał zagraniczny, a być może również w
wyniku zmian strukturalnych w funkcjonowaniu obszarów wiejskich, większość gospodarstw
cudzoziemskich jest zlokalizowana w obszarach zaklasyfikowanych w 2000 r do struktur
mieszanych w tym w dużej części struktur o przewadze funkcji pozarolniczych –
(usługowych, mieszkaniowych i innych), które pokrywają się z obszarami gmin wcześniej
zaklasyfikowanych do typów o przewadze rolnictwa uspołecznionego i o przewadze funkcji
produkcji leśnej. Nasuwa się w związku z tym pytanie, czy w poprzedniej typologii czynnik
uspołecznienia rolnictwa nie przesłonił zbytnio wpływu pozostałych cech typologicznych
funkcji terenu? Ostatnia typologia w której pominięto aspekt własności ziemi dała bowiem
bardziej zróżnicowany obraz zagospodarowania wsi. Czy jest więc możliwe, że na przestrzeni
lat 1988-1996 nastąpiły tak głębokie zmiany w strukturze funkcjonalno-przestrzennej
obszarów wiejskich, dające się przełożyć na nowy wynik typologii? Analiza lokalizacji
gospodarstw cudzoziemskich wskazuje również, że inwestorzy zagraniczni chętniej lokowali
się w strukturach typowo rolniczych, charakteryzujących się dominacją rolnictwa intensywnie
zorganizowanego i towarowego, co mogłoby sugerować preferowanie przez nich gmin o
korzystnych warunkach dla produkcji i świadome omijanie obszarów rolnictwa
monofunkcyjnego wykształconego w gorszych warunkach przyrodniczych dla produkcji.
5. Wpływ inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolnicze na rozwój gmin
5.1. Istota rozwoju lokalnego
Jak pisze prof. Andrzej Piekara18 większość ludzi spędza życie w miejscu urodzenia, a
zmiany stałego pobytu są tak rzadkie, że o jakości życia decydują przede wszystkim warunki
występujące na poziomie lokalnym. Wynika to z palety potrzeb człowieka i zakresu obsługi
jaką może mu dostarczyć gmina. Stąd autor wnioskuje, że ,,odpowiednie urządzenie gminy w
stosunku do zbiorowych potrzeb i aspiracji mieszkańców’’ staje się istotniejsze od urządzenia
centrum państwa. Dlatego ustrój państwa powinien w pierwszym rzędzie gwarantować
możliwość rozwoju gmin będących środowiskiem zamieszkania i pracy wszystkich
obywateli. Rozwój gmin stwarza więc podstawy do rozwoju we wszystkich pozostałych
płaszczyznach życia społeczno–gospodarczego państw. Stąd nad tak ważną kwestią toczą się
stale dyskusje na różnych płaszczyznach. W celu ułatwienia powszechnego zrozumienia czym
jest rozwój gminy, inaczej zwany lokalnym, powstało szereg definicji. A. Piekara przytacza
jedną z nich - autorstwa Rudolfa Rezsohazy z 1988 r. przyjętą w dokumentach FAO. W tym
oficjalnym dokumencie ONZ przyjęto, że rozwojem lokalnym określać się będzie proces
,,zharmonizowanego i systematycznego działania, prowadzonego w społeczności lokalnej, z
udziałem zainteresowanych, którego rezultaty służą zaspokajaniu potrzeb społecznych
miejscowej ludności i przyczyniają się do ogólnego postępu” . Jest to definicja, którą w
18
A. Piekara :Samorząd terytorialny i rozwój lokalny, UW ,Warszawa 1992 r.
43
następnych latach rozbudowywano i dopasowywano do warunków wynikających z
usytuowania gmin w systemie administracyjnym państwa, z podziałów kompetencyjnych i
możliwości ekonomicznych. Po konferencji ONZ w Rio de Janerio w 1992 r. Do definicji
rozwoju lokalnego został włączony paradygmat rozwoju zrównoważonego lub trwałego,
wyrażający dążenie społeczności międzynarodowej do wpisania w rozwój idei solidarności z
przyszłymi pokoleniami, z której wynika, że rozwój współczesny nie może odbywać się
kosztem eksploatacji zasobów jakimi dysponuje ziemia w sposób uniemożliwiający
korzystanie z nich w przyszłości.
Uznano, że wdrożenie zasady będzie możliwe dzięki uwzględnianiu we wszystkich
planach rozwojowych wszystkich szczebli zarządzania państwem, w tym gminy,
równoważnego traktowania rozwoju w trzech sferach: gospodarczej, społecznej i
ekologiczno-przestrzennej19, a planowanie działań w każdej z nich nie powinno negatywnie
oddziaływać na pozostałe. Tomasz Domański 20 rozważając metodykę planowania rozwoju
strategicznego na poziomie lokalnym wyjaśnia, w czym należy upatrywać istotę rozwoju w
każdej ze sfer, w jakich elementach zagospodarowania rozwój znajduje odzwierciedlenie, a
więc za pomocą jakich wskaźników można go oceniać. Tak więc rozwój gospodarczy
powinien przynosić efekty w postaci ,,wzrostu sprzedaży i osiąganego zysku, a w
konsekwencji – wzrostu liczby miejsc pracy.... i poprawy jakości życia mieszkańców’’ oraz
dbałości o środowisko. Rozwój w sferze społecznej powinien nieść ze sobą ,,stały wzrost
poziomu wykształcenia, świadomości obywatelskiej oraz osobistej kultury. Obowiązki
lokalnego samorządu związane z tą sferą powinny sprowadzać się do możliwie jak
najlepszego zaspokojenia zbiorowych potrzeb mieszkańców gminy w zakresie gospodarki
komunalnej, oświaty, kultury, pomocy społecznej i bezpieczeństwa publicznego”. Rozwój
ekologiczno-przestrzenny polegać powinien na ,,redukcji emisji zanieczyszczeń,
poszanowaniu i odbudowie zasobów naturalnego środowiska przyrodniczego”.
5.2. Rozwój gmin na tle inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolne
Rozważania na temat wpływu inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolne na
rozwój gmin nawiązują bezpośrednio do przytoczonej definicji. Aby odpowiedzieć na
pytanie, porównano gminy w których występuje badane zjawisko z pozostałymi gminami.
Porównanie wykonano w dziewięciu badanych województwach, a do zbioru gmin z
gospodarstwami cudzoziemskimi włączono te, które były notowane w bazie danych AWRSP,
jak i zgłoszone w ankiecie. Obliczono dla obu zbiorów gmin średnie ważone wartości cech
używanych w opisach stanu zagospodarowania gmin i dostępnych w bazie danych lokalnych.
W celu uwzględnienia dynamiki rozwoju, obliczenia wykonano dla kilku przedziałów
czasowych. Ze zbioru cech i wskaźników wybierano tylko te, które odpowiadały rozwojowi
w sferze gospodarczej, społecznej i ekologiczno – przestrzennej i były dostępne co najmniej
dla dwóch okresów czasu. Wyniki zestawiono w postaci tabelarycznej i wykresów, na których
wartości cech wskaźnikowych zaznaczono na osi pionowej, a na osi poziomej lata, dla
których informacje były dostępne. Do porównania użyto przede wszystkim cechy opisujące
fizyczne zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym i zachowaniach społecznych. W
warunkach braku kapitału we wszystkich rozważaniach o rozwoju lokalnym podstawowym
zasobem, jaki można zaangażować w proces rozwoju jest praca, stąd porównanie rozpoczęto
od wskaźnika informującego o skali możliwego do zaangażowania potencjału pracy, jakim
jest liczba pracujących w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym. Cecha ta
19
The Local Agenda 21 Planning Guide – An Introduction To Sustainable Development Planning, Toronto,
OTTAWA, Nairobi, 1996 r.
20
Tomasz Domański, ,,Strategiczne planowanie rozwoju gminy”, Agencja Rozwoju Komunalnego w
Warszawie, 1999 r.
44
informuje o stopniu wykorzystania lub marnotrawstwa w skali społecznej podstawowego
czynnika produkcji, a więc pośrednio o możliwościach kreowania dochodów indywidualnych
i dochodów gmin (wykres 1). (Symbole występujące w tytule wykresu są identyczne z
oznaczeniami cech występującymi w Bazie Danych Lokalnych, w wierszu opisanym hasłem
,,PRAWDA’’ znajdują się dane dla gmin z inwestorami zagranicznymi w gospodarstwa
rolnicze. W wierszu ,,FAŁSZ’’ dane dla gmin bez inwestorów zagranicznych).
Wykres 1. Pracujący ogółem w stosunku do liczby osób w gminie w wieku
produkcyjnym (T20/K1 / T17/K4)
Nazwa
cudzoziemcy
1994
1998
2000
PRAWDA
0,221864148
0,205420842
0,161548525
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
0,194716299
0,183161889
0,151763179
Pracujący ogółem/w wieku produkcyjnym (T20/K1 / T17/K4)
0,25
0,2
0,15
z cudzoziemcem
bez cudzoziemca
0,1
0,05
0
1994
1998
2000
Z porównania danych wynika, że liczba pracujących ogółem w stosunku do liczby
ludności w wieku produkcyjnym w gminach z gospodarstwami cudzoziemskimi była we
wszystkich przekrojach czasu wyższa niż w gminach pozostałych i w kolejnych latach ulegała
spadkowi. Zauważono, że trend spadkowy w gminach, w których gospodarstwa znajdują się
wyłącznie w rękach Polaków był nieco łagodniejszy. W wyniku zmian, rozpiętość wartości
wskaźnika pomiędzy gminami uległa zmniejszeniu, z tym, że w gminach z inwestycjami
zagranicznymi odsetek liczby pracujących w 2000 r. był nadal nieco wyższy, co można
odbierać jako cechę korzystnie wpływającą na rozwój gmin z inwestorami zagranicznymi.
Zauważona przewaga utrzymała się pomimo silnego ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie
wielkoobszarowym, co może sugerować, że w tych gminach zatrudnienie i praca nie zależały
wyłącznie od sektora żywnościowego. Z analizy struktur funkcjonalno – przestrzennych
gmin, w których lokują się inwestycje zagraniczne w gospodarstwa rolne wynikało również,
że większość gmin posiadała funkcje dodatkowe, pozarolnicze, jak: leśnictwo, rekreacja,
mieszkalnictwo, przemysł i prawdopodobnie dzięki temu, kryzys zatrudnienia w rolnictwie
nie wpłynął zbyt drastycznie na cały organizm społeczno-gospodarczy gmin. Można więc
powiedzieć, że gminy swój przyszły i obecny rozwój mogły budować bez względu na
sytuację w rolnictwie wielkoobszarowym wokół strategii zmiany hierarchii funkcji i to
wydaje się zmiany wyłącznie w sferze przewartościowania uprzedniej roli rolnictwa
uspołecznionego, którego znaczenie, jak się wydaje było nadinterpretowane. Spostrzeżenia
własne w tej kwestii znajdują również potwierdzenie z porównania obu typologii w
wykonaniu W. Stoli i J. Bańskiego.
Stosując się do konwencji oceny poziomu rozwoju przyjętej za T. Domańskim,
zmiany w sferze liczby pracujących sugerują, że w obu grupach gmin mieliśmy do czynienia
45
nie z rozwojem, lecz recesją gospodarczą, z tym że w grupie gmin z cudzoziemskimi
rolnikami była ona wyraźniejsza, co mogło być związane w większym stopniu z procesem
restrukturyzacji rolnictwa uspołecznionego. Powstrzymanie spadku zatrudnienia, a więc i
redukcji liczby pracujących w wieku produkcyjnym zależy w obecnych warunkach od
aktywności i przedsiębiorczości obywateli i powstawania nowych podmiotów gospodarczych.
Wyrazem tej aktywności jest liczba i przyrost zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w
systemie REGON. Informacje na ten temat były dostępne dla 1998 r i 2000 r. Z zestawienia
(wykres 2) wynika, że w gminach z rolnikami cudzoziemskimi w roku 1998 liczba
podmiotów gospodarczych była mniejsza o 7% w stosunku do pozostałych gmin.
Wykres 2. REGON ogółem (T89/K1)
Nazwa
cudzoziemcy
PRAWDA
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
1998
252,7628205
270,6378036
2000
288,7692308
310,3262712
Przyrost liczby podmiotów w gminach z inwestorami cudzoziemskimi w latach 19982000 wyniósł 14,2% i był zbliżony do przyrostu w pozostałych gminach, co spowodowało
utrzymanie się niewielkiej początkowej przewagi w liczbie podmiotów na korzyść gmin
pozostałych. Stąd wniosek, że poziom rozwoju przedsiębiorczości w obu grupach gmin był
prawie identyczny i niezależny od lokowania się inwestorów zagranicznych w gospodarstwa
rolne.
W gminach rozwijających się jednym z przejawów korzystnego trendu jest wzrost liczby
oddawanych do użytku mieszkań ogółem, w tym oddanych do użytku indywidualnego.
Dla tej cechy dysponowano danymi w trzech przekrojach czasu 1994, 1998, 2000 r. (wykresy
3 i 4). Z prześledzenia trendu rozwoju budownictwa mieszkaniowego wynika, że w latach
1994-1998 wystąpił wyraźny spadek liczby oddanych mieszkań ogółem w obu grupach gmin,
a jego wzrost w roku 1988 miał miejsce w gminach pozostałych, przy utrzymującym się
poziomie spadkowym w gminach z inwestorami cudzoziemskimi. Podobne relacje, lecz o
nieco odmiennej dynamice, wystąpiły przy porównywaniu liczby oddanych mieszkań do
użytku indywidualnego.
W obu grupach gmin spadki były powolniejsze w porównaniu do kategorii mieszkań
oddanych ogółem, lecz w grupie gmin z inwestorami zagranicznymi po 1998 r trend
spadkowy uległ pogłębieniu. Z porównań wynika, że poziom budownictwa innego poza
indywidualnym, w tym komunalnego, w gminach z inwestorami zagranicznymi był słabszy
niż w pozostałych gminach, co może wskazywać na proces szybszego rozwoju gmin bez
gospodarstw cudzoziemskich. Kolejnym atrybutem rozwoju gmin jest infrastruktura, w tym
jej główne elementy, do których zalicza się drogi oraz wyposażenie w sieć wodno kanalizacyjną. Z danych dotyczących wyposażenia gmin w drogi o nawierzchni twardej i
ulepszonej oraz wykonywanych remontów dróg wynika, że obie grupy gmin stale i właściwie
w podobnym tempie zwiększają zagęszczenie przestrzeni drogami o lepszym standardzie.
Utrzymuje się jedynie niewielka stała różnica gęstości dróg na niekorzyść gmin z inwestorami
zagranicznymi (wykres 5). Z zestawienia skali wykonywanych remontów dróg (wykres 6)
wynika, że początkowe (z 1994 r.) zaangażowanie obu grup gmin w remonty systematycznie
maleje, z czego można wnioskować, że podstawowe potrzeby w tym zakresie uległy
zaspokojeniu, a większość istniejącej sieci lokalnej charakteryzuje się wystarczającym
standardem. Układające się relacje w wyposażeniu gmin w drogi lokalne mogą oznaczać, że
w tym zakresie rozwój obu grup odbywa się równolegle.
Różnice w gęstości dróg wynikają prawdopodobnie z odmiennego kształtowania sieci
osadniczej, związanej z wielkoobszarową gospodarką rolniczą dominującą w gminach z
46
gospodarstwami cudzoziemskimi. Prawdopodobnie z tego samego powodu obserwuje się
większą długość rozdzielczej sieci wodociągowej w gminach pozostałych, a mniejszą w
gminach z inwestorami zagranicznymi ( wykres 7).
Wykres 3. Mieszkania oddane do użytku ogółem (T37/K1)
Nazwa
Cudzoziemcy
1994
1998
PRAWDA
6,894117647
5,564814815
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
9,523449319
8,0327654
2000
5,453488372
9,693418941
Mieszkania oddane do użytku ogółem (T37/K1)
12
10
8
z cudzoziemcem
6
bez cudzoziemca
4
2
0
1994
1998
2000
Wykres 4. Mieszkania oddane do użytku indywidualne (T37/K7)
Nazwa
Cudzoziemcy
1994
1998
PRAWDA
5,505882353
5,37037037
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
7,242057489
7,043250328
2000
5,186046512
7,444622793
Mieszkania oddane do użytku indywidualne (T37/K7)
8
7
6
5
4
z cudzoziemcem
3
bez cudzoziemca
2
1
0
1994
1998
2000
47
Wykres 5. Drogi gminne o nawierzchni twardej i ulepszonej (T26/K2 + K3)
Nazwa
Cudzoziemcy
1994
1998
PRAWDA
26,45918367
31,54487179
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
30,80373832
35,80529101
2000
34,97938144
39,07198748
Drogi gm inne o naw ierzchni tw ardej i ulepszonej (T26/K2 + K3)
45
40
35
30
25
z cudzoziemcem
20
bez cudzoziemca
15
10
5
0
1994
1998
Wykres 6. Remonty dróg (T26/K4)
Nazwa
Cudzoziemcy
PRAWDA
średnia dla 9
województw
FAŁSZ
2000
1994
4,244897959
4,096573209
1998
2,415384615
2,581164021
2000
1,371134021
1,089201878
Remonty dróg (T26/K4)
4,5
4
3,5
3
2,5
z cudzoziemcem
2
bez cudzoziemca
1,5
1
0,5
0
1994
1998
2000
Wykres 7. Długość czynnej sieci rozdzielczej wodociągów (T44/K1)
nazwa
cudzoziemcy
1998
2000
PRAWDA
58,45677419
64,95483871
średnia dla 9
województw
FAŁSZ
73,00138004
79,16684378
48
Przywołując obliczenia korelacji wykonanej dla modelu (ostatni rozdział) sugerującej
występowanie dodatniego związku statystycznego pomiędzy lokalizacją gospodarstw
cudzoziemskich w gminach, a wyposażeniem mieszkań w sieć wodociągową można
wnioskować, że w gminach z inwestorami zagranicznymi rozwój wyposażenia w
infrastrukturę wodno – kanalizacyjną jest bardziej zaawansowany i sięga lat sprzed 1990 r .
Tę prawidłowość potwierdza liczba ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków
(wykres 8). Z wykresu nr 6 wynika, że we wszystkich przekrojach czasu w gminach z
inwestorami zagranicznymi wartość wskaźnika była wyższa i utrzymała przewagę w roku
2000 sięgającą 25%.
Wykres 8. Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie (T30/K27)
Nazwa
cudzoziemcy
1994
1998
PRAWDA
1509,266667
1033,363636
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
1366,309524
677,6498708
2000
1386,575758
1102,766871
Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie (T30/K27)
1600
1400
1200
1000
800
z cudzoziemcem
600
bez cudzoziemca
400
200
0
1994
1998
2000
Rozwojowi gmin towarzyszą również standardy wyposażenia ludności w usługi, a
szczególnie w usługi z zakresu opieki zdrowotnej. Z porównania liczby lekarzy i pielęgniarek
w gminach w latach 1994-1998 ( wykres 9 i 10 ) można wnioskować o nieco słabszym
wyposażeniu gmin z gospodarstwami cudzoziemskimi w personel medyczny.
Obserwowane zmiany wskazują na powolny wzrost liczby lekarzy w obu grupach
gmin przy zachowaniu wcześniejszych dysproporcji, natomiast w przypadku personelu
pielęgniarskiego daje się zauważyć poprawę w tempie przyrostu liczby pielęgniarek i
powiększanie się rozpiętości na niekorzyść gmin z inwestycjami zagranicznymi w rolnictwo.
Czy ostatecznie o poziomie rozwoju gmin można wnioskować na podstawie tak
zwanego głosowania nogami, opisywanego saldem migracji? Wiadomo bowiem z analizy, że
w minionym okresie wystąpiły ruchy migracyjne pomiędzy wsią a miastem, a ich skala była
nieznacznie większa z gmin, w których zaobserwowano gospodarstwa cudzoziemskie
(wykres 11). Po okresie silnego odpływu ludności w obu grupach gmin, jaki miał miejsce na
początku lat dziewięćdziesiątych, proces uspokojenia trendu szybciej przebiegał w gminach z
inwestorami zagranicznymi, lecz po 1998 r uległ spowolnieniu i wskazuje dalszą kontynuację
odpływu ludności (saldo na poziomie -5,8). Natomiast w gminach z grupy drugiej, gdzie nie
było inwestorów cudzoziemskich w gospodarstwa rolne, trend spowalniania migracji był
kontynuowany i osiągnął wartość salda bliską –1,5. Zaprezentowane zestawienia pokazują jak
niejednoznaczne mogą być wnioski wyciągane na podstawie dostępnych danych
statystycznych, charakteryzujących poszczególnych sfery zagospodarowania. Tym bardziej,
49
że zastosowanie jednego uniwersalnego i powszechnie używanego w tym celu wskaźnika,
jakim jest poziom dochodów budżetu gmin na jedną osobę (wykres 12), stawia całe
rozważania w trudnym położeniu. Stwierdzono bowiem, że od 1994 r. do 2000 r. dochody w
obu grupach gmin systematycznie malały i w tym kontekście należałoby raczej mówić o
regresie, a nie o rozwoju. Zaobserwowano jedynie utrzymywanie się niewielkiej przewagi
wielkości dochodów na mieszkańca w gminach do których zawitali rolnicy cudzoziemcy na
przestrzeni lat 1994 – 2000. W roku 1994 przewaga wynosiła około 4% i systematycznie
wzrastała, ażeby w roku 2000 osiągnąć około 8%. Czyżby na podstawie tej przesłanki można
było powiedzieć, że w jednych lub drugich gminach rozwój różnił się w sposób zauważalny i
zależny od lokalizacji gospodarstw cudzoziemskich? Czy można powiedzieć, że w gminach z
inwestorami zagranicznymi regres był słabszy?, co przeczyłoby wszystkim dotychczas
utartym opiniom? Z porównania cech wskaźnikowych służących ocenie poziomu rozwoju
lokalnego w obu grupach wynika, że gminy w których znalazły się gospodarstwa z
inwestorami zagranicznymi są słabiej zaludnione od gmin pozostałych. Ich mieszkańcy
tworzą dwie grupy społeczne funkcjonujące równolegle obok siebie i kształtujące odmienne
zachowania wynikające z różnego usytuowania w środowisku pracy i zamieszkania
wynikającego z zatrudnienia w PGR–ach.
Dawne różnice ujawniają się aktualnie w badaniu wskaźników charakteryzujących
rozwój gmin i wynikają z różnego sposobu rozwiązywania spraw bytowych warunkowanych
możliwościami materialnymi i zwyczajowymi. W gminach z gospodarstwami
cudzoziemskimi występuje większy procent pracujących w stosunku do liczby ludności w
wieku produkcyjnym niż w gminach pozostałych. Ludność jest aktywna i przedsiębiorcza na
miejscu, co znajduje wyraz w stałym wzroście liczby podmiotów gospodarczych, a także
podejmuje trudne decyzje związane z ryzykiem migracji do miast. Zjawiska regresu
gospodarczego pojawiły się w obu grupach gmin w trakcie zmian ustrojowych i dotknęły
wszystkie działy sfery gospodarczej, natomiast z uwagi na wyższy łączny potencjał
rozwojowy gmin, w których występują obecnie gospodarstwa z inwestorami cudzoziemskimi,
restrukturyzacja rolnictwa uspołecznionego z dziesięciokrotnym zmniejszeniem zatrudnienia
nie spowodował większego załamania tempa rozwoju gmin w porównaniu z tempem rozwoju
gmin pozostałych, w których przeważa gospodarka indywidualna.
Wykres 9.
nazwa
Średnia dla 9
województw
Lekarze
(T82/K1)
cudzoziemcy
1994
PRAWDA
1,992125984
FAŁSZ
2,339598997
1998
2,221374046
2,541616405
Lekarze (T82/K1)
3
2,5
2
z cudzoziemcem
1,5
bez cudzoziemca
1
0,5
0
1994
1998
50
Wykres 10. Pielęgniarki (T82/k3)
Nazwa
Cudzoziemcy
PRAWDA
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
1994
6,755905512
6,833333333
1998
6,908396947
7,10615199
Pielęgniarki (T82/k3)
7,2
7,1
7
6,9
z cudzoziemcem
6,8
bez cudzoziemca
6,7
6,6
6,5
1994
1998
Wykres 11. Saldo migracji w+z (T18/K13 + K16)
Nazwa
Cudzoziemcy
1994
PRAWDA
-30,74193548
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
-21,26282051
1998
-5,147435897
-5,640971489
2000
-5,884615385
-1,556494192
Saldo m igracji w +z (T18/K13 + K16)
0
-5
-10
-15
z cudzoziemcem
-20
bez cudzoziemca
-25
-30
-35
1994
1998
2000
51
Wykres 12. Dochody budżetu gminy ogółem na 1 mieszkańca
(T91/K1)/(T7K1)
Nazwa
cudzoziemcy
1994
2000
PRAWDA
3039,87
1895,806
Średnia dla 9
województw
FAŁSZ
2920,963
1733,346
Dochody budżetu gminy ogółem na 1 mieszkańca (T91/K1)/(T7K1)
3500
3000
2500
2000
z cudzoziemcem
1500
bez cudzoziemca
1000
500
0
1994
2000
Czy wprowadzenie inwestycji zagranicznych w gospodarstwa rolne do gmin wpłynęło
na sytuację społeczno-gospodarczą i w jaki sposób? Porównanie istniejących trendów dla
wybranych wskaźników w latach 1994 –1998 –2000 nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Z
jednej strony dochody własne na mieszkańca są takie same w gminach z gospodarstwami
cudzoziemskimi, jak i w gminach pozostałych. Migracja ze wsi utrzymuje się na dość
wyraźnym poziomie, skala bezrobocia jest statystycznie związana z lokowaniem się
inwestorów zagranicznych, a standardy wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną
nie odbiegają istotnie od pozostałych gmin. W tej sytuacji trudno na podstawie analizy
statystycznej wykazać istnienie pozytywnego lub negatywnego wpływu inwestycji
zagranicznych w gospodarstwa rolne. Jedno co można stwierdzić, to że w gminach z
inwestorami zagranicznymi nie zaobserwowano odwrócenia niekorzystnych zjawisk z punktu
widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego wywołanych bezrobociem strukturalnym w
rolnictwie wielkoobszarowym. Skoro poziom bezrobocia jest skorelowany z lokowaniem się
gospodarstw cudzoziemskich, to znaczy, że w gminach pozostałych, w tych samych
województwach rolnictwo chłopskie i wielkoobszarowe pozostające w rękach polskich spółek
generuje mniejsze bezrobocie lub wręcz łagodzi skutki bezrobocia poza rolnictwem.
Trudno zakładać, że nowi, cudzoziemscy rolnicy nie zastosują wypróbowanych
sposobów na zwiększenie zysków, związanych z redukcją zatrudnienia i koncentracja
produkcji, co właściwie wyklucza ziszczenie się nadziei bezrobotnych mieszkańców gmin na
zwiększenie zatrudnienia w gospodarstwach wielkoobszarowych (opinie w ankietach).
Również system podatków i opłat identyczny dla wszystkich rolników nie będzie tworzył
dodatkowych wpływów do budżetu gmin. W odpowiedziach na ankietę znajdują się sugestie
oczekiwań społeczności lokalnych związanych z lokowaniem się nowych inwestorów
zagranicznych, które można skonfrontować z charakterystyką sposobu organizowania
produkcji w gospodarstwach i ujawnianych zamiarach inwestycyjnych. Wynika z nich, że
tylko w 35% powierzchni na jakiej gospodarują cudzoziemcy, można liczyć na relatywnie
wyższy poziom zatrudnienia związany z kontynuowaniem hodowli bydła lub trzody.
Większość zgłoszonych zamiarów inwestycyjnych związanych z rozwojem produkcji
zwierzęcej dotyczyła rozbudowy lub modernizacji w gospodarstwach prowadzących
52
dotychczas te działy. Pozytywny wpływ na rozwój gmin mogą mieć również gospodarstwa,
które w planach deklarowały rozwój agroturystyki. Jednak największe nadzieje można wiązać
z kilkoma dosłownie deklaracjami dotyczącymi budowy zakładów przetwarzających płody
rolne, rozwoju gospodarstw warzywniczych lub organizacji usług na rzecz rolnictwa i poza
rolnictwem (Załącznik nr 3) .
6. Polityka i interwencjonizm państwa dotyczące zagospodarowania przestrzennego,
restrukturyzacji rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich w badanych regionach
W niniejszej pracy interesowano się, jak w świetle dokumentów planowania
strategicznego powstałych w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz planowania
przestrzennego począwszy od Koncepcji polityki zagospodarowania przestrzennego kraju do
planów zagospodarowania przestrzennego województw, administracja rządowa i
samorządowa określała politykę restrukturyzacji obszarów wiejskich i rolnictwa. Szczególnie
zwracano uwagę na zagadnienie przemian struktury agrarnej i funkcji obszarów byłych
gospodarstw państwowych, oraz postrzeganie problemu udziału inwestycji zagranicznych w
gospodarstwa rolnicze. Z wykonanego dotychczas rozpoznania wynika, że właśnie na
obszarach po byłych Państwowych Gospodarstwach Rolnych panują warunki do wykupu
ziemi rolniczej przez obcokrajowców lub spółki z udziałem kapitału zagranicznego.
Analizą objęto dokumenty rządowe opracowane w okresie intensywnych przemian
ustrojowych określające kierunki polityki państwa, jak i sposób jej wdrażania w odniesieniu
do zagadnień restrukturyzacji wsi i rolnictwa powstałe w ramach prac Ministerstwa
Rolnictwa, lub z jego udziałem oraz dokumenty opracowane w pionie planowania
przestrzennego nadzorowanego przez Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast.
6.1. Kierunki działań oraz programy wspierające proces restrukturyzacji rolnictwa w
latach 1990 – 2002 z uwzględnieniem poprawy struktury obszarowej gospodarstw,
modernizacji gospodarstw i poszczególnych kierunków produkcji, rozwoju funkcji
pozarolniczych i aktywizacji obszarów wiejskich 21
6.1.1. Diagnoza
stanu
Proces transformacji politycznej i gospodarczej zapoczątkowany w Polsce w 1989 r.
spowodował istotne zmiany w strukturze gospodarki, w tym w rolnictwie i jego otoczeniu.
Przed 1989 r. rozwój poszczególnych dziedzin, podmiotów i regionów określany był przez
obligatoryjne plany roczne i wieloletnie, a ocena koncentrowała się na analizie wykonania
tych planów. W czasie transformacji nastąpiła zmiana sposobów oddziaływania na
gospodarkę i przewartościowanie ocen zmian strukturalnych. Wynikało to w znacznej mierze
z otwarcia polskiej gospodarki na świat. Globalizacja i integracja międzynarodowa wymusiły
potrzebę wzrostu konkurencyjności naszej gospodarki. Wśród zmian strukturalnych w Polsce
zapewniających wzrost konkurencyjności, jednym z najważniejszych i jednocześnie
najtrudniejszych do osiągnięcia, jest głęboka restrukturyzacja rolnictwa i przyspieszenie
aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich.
W Polsce przez wiele lat rolnictwo traktowane było jako główna dziedzina działalności
gospodarczej na wsi. Nadal w niektórych regionach kraju o rozwoju, poziomie dochodów
i warunkach życia, w największym stopniu decyduje rolnictwo. Są to z reguły najbiedniejsze
regiony. Rolnictwo bowiem w okresie transformacji napotkało na wiele trudności i zapłaciło
wysoką cenę za procesy demokratyzacji i urynkowienia gospodarki. Urealnienie cen
21
Analiza opracowana przez M.Just przy konsultacji Cz. Siekierskiego MR i RW, 2003 r.
53
i wycofanie dotacji do żywności spowodowało zmniejszenie popytu na produkty rolne
i w efekcie spadek produkcji (np. mleka o ok. 30%, pogłowia owiec 10-krotnie). Udział
rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa w PKB zmniejszył się z 13,1% w 1988 r. do 2,7% w 2002
r.22 Równoczesny wzrost importu tanich, wysokodotowanych artykułów zagranicznych
dodatkowo przyczynił się do gwałtownego spadku cen i opłacalności produkcji rolniczej.
Sprawą niezmiernie pilną stało się zapewnienie wzrostu konkurencyjności polskiego
rolnictwa, którą można osiągnąć poprzez poprawę jakości i obniżenie kosztów produkcji.
Kluczem do obniżenia kosztów jest zmniejszenie bardzo wysokiego zatrudnienia w rolnictwie
i poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych (wzrost skali produkcji). Zagadnieniem
o podstawowym znaczeniu dla rolnictwa i jego konkurencyjności jest nadmiernie
rozdrobniona struktura agrarna, o czym decyduje rolnictwo indywidualne użytkujące 87,9%
użytków rolnych (ur.) pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych. W 1988 r. było w
Polsce prawie 1,2 mln gospodarstw o pow. ur. od 1 do 5 ha (53,4% ogólnej liczby
gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha) użytkujących 24,4% użytków rolnych, a w 2002
r. odpowiednio 1,1 mln gospodarstw (58,7%) użytkujących 19% ur. Odmiennie sytuacja
przedstawia się w grupie gospodarstw powyżej 15 ha ur., których w 1988 r. było niespełna
130 tys. i użytkowały one 19,5% ur., natomiast w 2002 r. było ich odpowiednio 196,4 tys.
(10%), ale użytkowały one już 44,6% ur.23. Odrębnym problemem na początku procesu
transformacji był sektor państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej , które
charakteryzowały się wielkoobszarową gospodarką, znacznie lepszym wyposażeniem w
środki trwałe i techniczne oraz łatwiejszym dostępem do środków produkcji rolnej
pochodzenia przemysłowego i rolniczego (nasiona kwalifikowane, zwierzęta zarodowe i
hodowlane). Produkowały one jednak bardzo drogo i były wysokodotowane. Likwidacja
wsparcia tych gospodarstw spowodowała ich wysokie zadłużenie i konieczność
zracjonalizowania działalności. Utworzona w 1991 r. na podstawie ustawy Agencja
Własności Rolnej Skarbu Państwa z mocy prawa przejęła majątek PGR-ów i inne grunty
Skarbu Państwa, a następnie przystąpiła do zagospodarowywania nieruchomości rolnych,
głównie przez dzierżawy i sprzedaż. Działalność Agencji miała szczególne znaczenie dla
województw położonych w pasie północno-zachodnim, gdzie występowała koncentracja
PGR. W istniejącej w Polsce sytuacji w rolnictwie prywatnym i państwowym niezbędne stało
się stworzenie instrumentów, które pozwoliłyby na restrukturyzację rolnictwa poprzez rozwój
na obszarach wiejskich funkcji pozarolniczych. Odejście od monofunkcyjnego charakteru
terenów wiejskich w drodze wielofunkcyjnego rozwoju stało się celem programów
rządowych i resortowych. Realizacja tego celu okazała się bardzo trudna głównie z
następujących przyczyn:
słabości osadnictwa i przestrzennego zagospodarowania obszarów wiejskich w którym
przeważa rozproszona zabudowa charakteryzująca się istnieniem ponad 56 tys.
miejscowości wiejskich o przeciętnym zaludnieniu 250 osób, przy bardzo dużym
zróżnicowaniu gęstości zaludnienia. W 5 województwach gęstość zaludnienia nie
przekracza 100 osób (woj. lubuskie, zachodnio-pomorskie, warmińsko-mazurskie,
podlaskie, lubelskie). W takich warunkach trudno o rozwój usług i produkcji
pozarolniczej, mało efektywne i bardzo kosztowne są także działania na rzecz budowy
infrastruktury technicznej i społecznej, warunkującej rozwój przedsiębiorczości;
zapóźnienia w rozwoju infrastruktury cywilizacyjnej. W wielu miejscowościach – mimo
znaczącego postępu w porównaniu do 1988 r. – brak jest dostatecznej sieci dróg, sieć
energetyczna wymaga modernizacji, niewielka liczba obiektów na wsi podłączona jest
do sieci kanalizacyjnej i gazowej. Niewystarczająca jest także sieć banków, urzędów
22
23
Raport z wyników PSR 1996, Raport z wyników PSR 2002, Mały Rocznik Statystyczny 2003
jak w przypisie nr 22
54
pocztowo-telekomunikacyjnych, znacznie trudniejszy jest dostęp do opieki zdrowotnej,
zwłaszcza szpitalnej i specjalistycznej, różnego typu szkół itd.;
wysokiego udziału bezrobocia, trudniejszego do ograniczenia w warunkach wiejskich,
przy niedostatku zakładów pracy, znacznie niższej niż w miastach zamożności
mieszkańców i niskim poziomie wykształcenia.
Możliwość rozwoju obszarów wiejskich ograniczona była także spadkiem ogólnego rozwoju
gospodarczego kraju, który przyczynił się do wzrostu bezrobocia na obszarach wiejskich.
6.1.2. Charakterystyka działań podejmowanych przez Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi na rzecz poprawy sytuacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich
W strategicznych dokumentach programowych opracowywanych bezpośrednio
w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi (d. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej) na użytek resortu lub jako wkład do programów rządowych, a także różnego
typu programów operacyjnych, problemy rolnictwa i wsi traktowane są kompleksowo.
Rolnictwo stanowi bowiem jedynie element – jakkolwiek najważniejszy – gospodarki
wiejskiej. Jako główny cel programów przyjęto zapewnienie wielofunkcyjnego rozwoju wsi
jako środka do przemian w rolnictwie i poprawy warunków życia oraz pracy na wsi. Aby to
osiągnąć wieś musi przyjąć nowe i różnorodne funkcje pozarolnicze. Jest to proces
długotrwały i złożony polegający na równoczesnej modernizacji rolnictwa i różnicowaniu
funkcji obszarów wiejskich w sposób umożliwiający zatrudnienie ludności rolniczej w
zawodach nierolniczych (sfera produkcji pozarolniczej, zwłaszcza drobna wytwórczość,
usługi, turystyka wiejska, agroturystyka itd.).
Przyjmowane programy i działania w większości miały charakter horyzontalny.
Tylko nieliczne odnosiły się wprost do konkretnych regionów – województw. Zakładano,
co było podkreślane w programach, że wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich wymaga
opracowania przez każdy region własnej drogi, najlepiej wykorzystującej jego
uwarunkowania i możliwości rozwoju. Programy opracowywane w Ministerstwie Rolnictwa
i Rozwoju Wsi tworzyły warunki i możliwości, skorzystanie z nich wymagało aktywności
regionalnych i lokalnych samorządów oraz rolników i podmiotów gospodarczych.
Decyzja o urynkowieniu rolnictwa i gospodarki żywnościowej wprowadzona została w życie
1 sierpnia 1989 r. Już w 1990 r. okazało się jednak, że rolnictwo nie może w pełni być
poddane regułom rynkowym w konfrontacji z rolnictwem zagranicznym objętym
protekcjonistyczną opieką państw eksporterów. Z tego powodu podjęto w Polsce pierwsze
działania przygotowawcze do wprowadzenia stosownych instrumentów pomocy. Pierwszym
dokumentem oceniającym stan rolnictwa i sektora wiejskiego oraz wskazującym na kierunki
niezbędnych zmian i instrumenty wsparcia była opracowana (lipiec 1990 r.) na zlecenie
Rządu przez Wspólny Zespół Zadaniowy Polski -Wspólnoty Europejskiej–Banku
Światowego Strategia rolna dla Polski, która omówiona zostanie w dalszej części.
Główny nacisk w pierwszych latach po urynkowieniu położony został na tworzenie
i udoskonalanie instrumentów wspierania bieżącej produkcji. Dopiero od 1993 r.
skoncentrowano się w większym stopniu na wspomaganiu procesów rozwojowych,
tj. inwestycji, zwłaszcza modernizacyjnych w rolnictwie, przemyśle spożywczym i usługach
dla rolnictwa, zakupie ziemi na powiększanie gospodarstw oraz budowie infrastruktury
technicznej i tworzeniu nowych miejsc pracy na wsi. Do najważniejszych kolejno
wprowadzanych instrumentów należały:
I.
Powołanie, w celu stabilizacji rynku produktów rolnych i żywnościowych, Agencji
Rynku Rolnego (ARR) ustawą z 7 czerwca 1990 r. ARR prowadziła i nadal prowadzi
interwencję na rynkach podstawowych produktów rolno-spożywczych (zbóż,
55
produktów mleczarskich, mięsa wieprzowego, cukru, przetworów ziemniaczanych,
tytoniu, wełny i miodu) oraz utrzymuje rezerwy państwowe produktów
żywnościowych.
II.
Powołanie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP) ustawą z 1991 r.,
która od 16 lipca 2003 r. przekształciła się w Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR).
AWRSP od 1992 r. do 1995 r. przejęła nieruchomości po PGR-ach, a następnie
kontynuowała przejmowanie ziemi z Państwowego Funduszu Ziemi
oraz zagospodarowywała i rozdysponowywała zgromadzone zasoby ziemi,
zabudowań gospodarskich, przetwórni rolno-spożywczych i innych nieruchomości
produkcyjno-usługowych oraz mieszkań.
III.
Powołanie Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużenia Rolnictwa uchwałą Rady
Ministrów w 1992 r., a następnie przekształcenie Funduszu na podstawie ustawy z
1993 r. (wdrożonej 1 kwietnia 1994 r.) w Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa (ARiMR). Fundusz koncentrował się na oddłużeniu rolnictwa i udzielaniu
uzupełniających kredytów naprawczych (kosztem 2,8 bln starych złotych).
Podstawowymi zadaniami ARiMR są:
- stosowanie dopłat do oprocentowania kredytów obrotowych i inwestycyjnych.
Aktualnie stosowane są dopłaty do 13 linii kredytowych inwestycyjnych
- udzielanie gwarancji kredytowych i poręczeń spłaty kredytów bankowych i
pożyczek, w tym studenckich;
- stosowanie pożyczek na tworzenie miejsc pracy;
- działania na rzecz rozwoju infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, w ramach
których realizowany był program ASAL 300 wykorzystujący kredyt Banku Światowego
w wys. 300 mln USD, w tym 250 mln USD przeznaczonych na współfinansowanie
infrastruktury na wsi (wodociągi, kanalizacja, sieć telefoniczna, drogi gminne) i
tworzenie nowych miejsc pracy na wsi.
Pomoc udzielana była w wysokości:
-25–35% kosztów budowy wodociągów w zależności od stopnia zwodociągowania
danej gminy
- 40% kosztów budowy kanalizacji
- 25% kosztów budowy sieci telefonicznej
- 50% kosztów modernizacji drogi
- 40% kosztów budowy drogi na trasie drogi istniejącej
- 30% kosztów budowy nowej drogi.
Ponadto wspierano modernizację dróg, urządzeń wodociągowych, kanalizacyjnych i dróg
gminnych na obszarach dotkniętych skutkami klęsk żywiołowych.
Z programu finansowano również tworzenie nowych miejsc pracy poprzez udzielanie
nieoprocentowanych pożyczek.
Do zadań Agencji należała również
– koordynacja zadań finansowych z kredytu Europejskiego Banku Inwestycyjnego
– obsługa pożyczki Banku Rozwoju Rady Europy (BRRE)
– obejmowanie akcji w spółkach kapitałowych rynków hurtowych i udzielanie pożyczek
spółkom;
– wspieranie rozwoju oświaty na obszarach wiejskich;
– wypłaty ekwiwalentów dla właścicieli gruntów rolnych prowadzących uprawy leśne;
– pomoc finansowa w ramach programu SAPARD
IV.
Wprowadzano w miarę potrzeby koncesje i kontyngenty na import-export niektórych
towarów, jak i czasowe ograniczenia, lub zakazy przywozu i wywozu oraz regulowano
wysokość opłat celnych.
V.
Zrestrukturyzowano zadłużenie AWRSP i przedsiębiorstw przemysłu spożywczego
56
na podstawie ustawy o restrukturyzacji Banku Gospodarki Żywnościowej i banków
spółdzielczych, która zapewniła dopływ środków budżetowych do systemu bankowego
i umożliwiła przyspieszenie procedur oddłużeniowych;
VI.
Kontynuowano dotowania z budżetu postępu biologicznego, upowszechniania
doradztwa rolniczego, zwalczania zakaźnych chorób zwierzęcych, utrzymywania
i konserwacji urządzeń melioracji i zaopatrzenia wsi w wodę itd. Utrzymane zostały także
ulgi i zwolnienia z podatku rolnego, m.in. z tytułu niskiej jakości gleb, zagospodarowania
nieużytków i nowo nabytych gruntów oraz prowadzenia inwestycji produkcyjnych w
gospodarstwach rolnych.
Podejmowane działania wynikały z przyjętych dokumentów programowych, ale także
inicjowane były doraźnie na skutek występujących zagrożeń i potrzeb niezbędnych
dla poprawy sytuacji w rolnictwie i na wsi.
6.1.2.1.
Najważniejsze programy strategiczne w zakresie rolnictwa i obszarów
wiejskich przyjęte po 1990 r kształtujące dotychczasowe procesy
restrukturyzacji wsi i rolnictwa
a) Strategia rolna dla Polski – lipiec 1990 r.
W kwietniu 1990 r. Rząd polski podjął decyzję, że bezzwłocznie potrzebne jest
sformułowanie strategii dla sektora rolniczego. W czasie rozmów z Bankiem Światowym
uzgodniono powołanie Wspólnej Grupy Zadaniowej z udziałem Komisji Ekonomicznej
Wspólnoty Europejskiej, która przygotuje propozycje strategii.
Dokument sporządzony w formie raportu oceniał stan rolnictwa i jego otoczenia oraz
określał podstawowe działania i decyzje, które należy podjąć w celu powołania instrumentów
niezbędnych do przebudowy rolnictwa i rozwoju wsi. Sytuację i perspektywy rolnictwa i
obszarów wiejskich oceniono uwzględniając kontekst makroekonomiczny, społeczny oraz
określono przeszkody na drodze przekształceń tkwiące w sektorze i poza nim (m.in. sprawa
własności w rolnictwie i w otoczeniu rolnictwa), a także perspektywy rynkowe dla produkcji
rolnej i przyszłości polskiej wsi.
W części strategicznej zwrócono szczególną uwagę na potrzeby:
- prywatyzacji przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz przedsiębiorstw przetwórstwa
rolno-spożywczego i usługowych, a także restrukturyzacji przedsiębiorstw spółdzielczych;
- przekształcenia struktury agrarnej, w tym zalegalizowania i poprawienia działalności
prywatnego rynku ziemi oraz transferów ziemi z sektora państwowego do prywatnego;
- rozwoju wiejskich instytucji i systemów finansowania banków;
- rozwoju marketingu rolnego;
- rozwoju i urozmaicenia gospodarki wiejskiej poprzez prywatyzację i rozwój działalności
nierolniczych (lokalne rynki, handel obwoźny, rękodzieło, chałupnictwo i usługi wiejskie;
małe i średnie przedsiębiorstwa, samozatrudnienie).
Strategia… w części wdrożeniowej nie odniosła się do poszczególnych regionów –
województw, pomimo, że na etapie rozpoznania stanu prezentowała zróżnicowanie
terytorialne w niektórych aspektach (np. wielkości gospodarstw rolnych).
b) Założenia polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki
żywnościowej do 2000 r. - opracowane w 1994 r. w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej.
Dokument ten poprzedzony został szczegółowym Raportem o stanie rolnictwa i
gospodarki żywnościowej i stanowił rozwinięcie założeń rozwoju gospodarczego sektora
rolno-żywnościowego wsi przyjętych w Strategii dla Polski, w której rozdział IV poświęcony
57
był w całości przemianom rolnictwa i wsi. Oszacowano w nim, że koszty kapitałowe trwale
zapewniające restrukturyzację rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz budowę
infrastruktury technicznej wsi i rozwój małego biznesu na wsi zatrudniającego ponad 1,1 mln
osób wyniosą (w cenach z 1.12.1993 r.) ok. 612 bln starych złotych. Określono zakres
instytucjonalny i instrumenty polityki interwencyjnej państwa w stosunku do wsi i rolnictwa
uwzględniające realia zasobów rzeczowych, finansowych oraz demograficznych.
Jako strategiczne cele przyjęto:
- poprawę wykorzystania pracy ludzkiej, zasobów naturalnych i środków dla zapewnienia
podaży produktów pochodzenia rolniczego oraz innych dóbr i usług, dostosowanych do
popytu krajowego i zagranicznego;
- unowocześnienie rynkowych i instytucjonalnych powiązań wsi i rolnictwa z ich
otoczeniem, m.in. dla zwiększenia dochodów ludności wiejskiej;
- zwiększenie komplementarności i korzyści komparatywnych polskiego rolnictwa,
przemysłu spożywczego, drobnego pozostałego przemysłu, rękodzieła i turystyki wiejskiej
na rynku europejskim;
- modernizację i rozwój infrastruktury technicznej i społecznej na obszarach wiejskich
w celu poprawy warunków rolniczej i pozarolniczej działalności gospodarczej oraz życia
ludności wiejskiej;
- ochronę i dbałość o środowisko naturalne, wiejską sieć osiedleńczą i dziedzictwo
historyczne oraz walory krajobrazowe i rekreacyjne obszarów wiejskich.
Za największy problem wsi uznano bezrobocie jawne (rejestrowane w urzędach pracy) i
ukryte w rolnictwie, różnicujące sytuację ludności rolniczej i tej, która czerpie dochody z
innych źródeł. Zwrócono uwagę, że rozwiązanie problemu bezrobocia na wsi ma nie tylko
aspekt obywatelski i społeczny, ale jest ściśle związane z pożądanymi przemianami struktury
agrarnej rolnictwa. W omawianym dokumencie podobnie jak w poprzednim podkreślono
potrzebę sformułowania regionalnych programów rozwoju wsi, rolnictwa i gospodarki
żywnościowej w skali jednego lub kilku województw, przy czym dalsze ich uszczegółowienie
mogłoby następować w ramach programów rozwoju gospodarczego gmin, bądź ich
związków. Zobowiązano agencje rolnicze, instytuty naukowe oraz doradztwo do pomocy
w formułowaniu takich programów gminnych. W rozdziale poświęconym polityce
regionalnej podkreślono, że przebieg procesów transformacji gospodarstw jest zróżnicowany
regionalnie, niekiedy bardzo znacznie. Decydują o tym nie tylko czynniki koniunkturalne,
lecz także ukształtowane historycznie struktury społeczno-gospodarcze poszczególnych
regionów, różnicujące możliwości adaptacyjne do nowych warunków ekonomicznych.
W dokumencie stwierdzono, że regionalna polityka ukierunkowana zostanie na
wspomaganie przedsięwzięć aktywizujących regiony o niskich dochodach ludności i
wysokim bezrobociu a przede wszystkim:
- regionów północno-wschodnich, gdzie wspierane będą w szczególności przedsięwzięcia
(np. turystyka, rolnictwo biodynamiczne) wykorzystujące unikalne cechy środowiska
przyrodniczego;
- regionów zdominowanych dotychczas przez rolnictwo państwowe (elbląskie,
koszalińskie, olsztyńskie, słupskie oraz częściowo gdańskie, gorzowskie, pilskie,
suwalskie, szczecińskie), gdzie przewiduje się uruchomienie robót publicznych,
w dziedzinach takich jak: zalesianie, ochrona środowiska, budowa dróg i innych prac
absorbujących załogi byłych PGR; organizowanie ekstensywnych form chowu bydła
rzeźnego, chowu koni itp.;
- regionów Polski południowo-wschodniej i częściowo centralnej o wysokim
przeludnieniu agrarnym, gdzie wspierane będą pracochłonne, lecz efektywne ze względu
na eksport kierunki produkcji rolniczej i odpowiednie przetwórstwo rolno-spożywcze.
58
Uznano także, że szanse na rozwój uzyskają regiony, przez które będą przechodzić
autostrady.
c) Średniookresowa strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich – opracowana
w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej i przyjęta przez Radę Ministrów
w dniu 21 kwietnia 1998 r., a przez parlament w czerwcu 1998 r. Dokument określał
podstawowe cele strategii, takie jak:
- poprawa sytuacji dochodowej rolnictwa (wzrost opłacalności produkcji, stabilizacja rynku
rolnego, dodatkowe źródła dochodów);
- zwiększenie konkurencyjności na rynkach krajowych i zagranicznych (modernizacja
i restrukturyzacja sektora rolno-spożywczego, unowocześnienie produkcji m.in. poprzez
nowe technologie, postęp biologiczny i techniczny, upowszechnienie standardów
sanitarnych i jakościowych, promocja itp.),
- poprawa warunków życia i pracy mieszkańców wsi (rozwój infrastruktury społecznogospodarczej, wspieranie rozwoju działalności gospodarczej, rozwój i reforma szkolnictwa
oraz doradztwa)
- przygotowanie do integracji z Unią Europejską (dostosowania prawno-instytucjonalne).
Strategia określiła instrumenty polityki rolnej, po raz pierwszy różnicując te instrumenty
na:
- socjalne, związane z poprawą sytuacji na wsi. Instrumenty z tej grupy podzielono
dodatkowo na aktywne (przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój infrastruktury oraz oświaty
i szkolnictwa) i bierne (system wcześniejszych emerytur, pomoc społeczna, ochrona
zdrowia);
- organizacyjne, odnoszące się do niezbędnych zmian ustawodawczych i systemowych,
decentralizacji uprawnień organów administracji państwowej, zmian struktury
organizacyjnej resortu, agencji oraz jednostek podległych i współpracujących;
- ekonomiczne, związane z podatkami i wsparciem środkami krajowymi
i przedakcesyjnymi zmiany struktury obszarowej, przebudowy rolnictwa i przemysłu
spożywczego, tworzenie nowych miejsc pracy, postęp biologiczny, techniczny
i technologiczny oraz wsparcie budowy instytucji rynkowych.
Strategia określona została jako program otwarty, do szerokiej dyskusji i sprecyzowania
kolejnych kroków i działań na rzecz rolnictwa i wsi. Odwoływała się do potrzeby wspólnej
realizacji przez wszystkie środowiska: naukowców i praktyków, przedsiębiorców i rolników,
handlu i przemysłu, banków i mediów, wsi i miast.
Podkreślono, że programy z zakresu rolnictwa i obszarów wiejskich muszą być
opracowywane na różnych szczeblach, przy zróżnicowanym zakresie i poziomie wspierania
tych programów ze środków publicznych i pomocy zagranicznej. Także w tym dokumencie
stwierdzono, że każdy region wymaga własnej drogi, najlepiej wykorzystującej jego
uwarunkowania i możliwości rozwoju. Stwierdzono, że w nowej rzeczywistości
to społeczności lokalne poprzez samorządy, izby rolnicze, organizacje zawodowe i inne będą
decydować, jaki charakter będzie miało rolnictwo i gospodarka rolna w danym regionie.
W Strategii omówiono bariery tkwiące w samym rolnictwie i na obszarach wiejskich
takie jak:
- zbyt wysokie zatrudnienie w rolnictwie i rozdrobniona struktura obszarowa gospodarstw
rolnych;
- niekorzystna infrastruktura osadnictwa i przestrzennego zagospodarowywania środowiska
wiejskiego;
- niedostateczne zdolności akumulacyjne i inwestycyjne sektora rolnego i wiejskiego;
59
- ograniczona zdolność adaptacyjna znacznej części gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw
przetwórstwa rolno-spożywczego do warunków rynkowych, w tym do organizowania się
w grupy wspólnego interesu;
- niedostateczne wykształcenie i umiejętność korzystania z nowych technologii i możliwości
stworzonych przez rynek.
Z uwarunkowań zewnętrznych zwrócono uwagę na:
- sytuację w całej gospodarce, rzutującej zwłaszcza na poziom popytu na żywność
i wysokość bezrobocia;
- postęp w negocjacjach o członkostwo w Unii Europejskiej i warunki jakie uzyskamy.
W instrumentach tworzących warunki do niezbędnych zmian w rolnictwie i na obszarach
wiejskich dużą wagę przypisano działaniom Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa na
rzecz poprawy struktury obszarowej gospodarstw rolnych poprzez:
- skupowanie gospodarstw za emerytury i renty lub nabywanie w normalnym trybie;
- scalanie i pośredniczenie w wymianie gruntów;
- sprzedaż ziemi i uwłaszczanie;
- koordynowanie programów osadnictwa i wydzielania gruntów na rzecz repatriantów itp.
Zakładano przekształcenie AWRSP – po spłacie zobowiązań finansowych po byłych
PGR-ach – w Bank Ziemi. Stymulowanie procesów restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa
oraz przemysłu spożywczego w głównej mierze postanowiono realizować przez dopłaty do
oprocentowania kredytów inwestycyjnych na zakup ziemi, osadnictwo, urządzanie
gospodarstw, modernizację przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, zakładów usługowych
oraz tworzenie nowych miejsc pracy na wsi. Dopłaty do kredytów planowano utrzymać do
czasu uzyskania funduszy strukturalnych, które wspierać będą przemiany na wsi i w
rolnictwie poprzez współfinansowanie.
d) Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa - opracowana
w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej i przyjęta jako program rządowy
(na 7 lat) w dniu 13 lipca 1999 r. przez Radę Ministrów. Dokument stanowił realizację
wymogów Unii Europejskiej, która uzależniła pomoc przedakcesyjną (SAPARD)
od przedłożenia strategicznego programu w zakresie rozwoju obszarów wiejskich
i restrukturyzacji rolnictwa. Spójna polityka… stanowiła rozwinięcie i uszczegółowienie
Średniookresowej strategii… w części dotyczącej zmian strukturalnych i przekształceń
obszarów wiejskich i rolnictwa. Równoprawnymi i uzupełniającymi opracowaniami były
określone w Partnerstwie dla członkostwa i Narodowym programie przygotowania
do członkostwa w Unii Europejskiej prace dotyczące:
wdrożenia wymogów fitosanitarnych i weterynaryjnych;
unowocześnienia przetwórstwa rolno-spożywczego;
utworzenia struktur administracyjnych niezbędnych do zastosowania w Polsce
instrumentów polityki gospodarczej funkcjonujących w UE.
Spójna polityka… zawierała charakterystykę obszarów wiejskich i sektora rolnego,
określiła obszary problemowe, cele zmian, przewidywane rezultaty oraz niezbędne
instrumenty realizacji tej polityki. Wskazała także na źródła finansowania oraz
oddziałowywania na środowisko. Zakładała ścisłą współpracę z bezpośrednio
zainteresowanymi środowiskami, tj.: samorządem terytorialnym i mieszkańcami wsi.
W dokumencie stwierdzono, iż zmiany strukturalne w rolnictwie wymagają przekształceń
na obszarach wiejskich. Służyć temu mają przede wszystkim działania kompleksowe
poprawiające warunki życia i pracy na wsi; kojarzące ze sobą cele produkcyjne,
ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Tak więc Spójna polityka… ukierunkowana została
na poprawę następujących struktur:
60
zatrudnienia na obszarach wiejskich, tj. zwiększenia zatrudnienia poza rolnictwem, przy
jednoczesnym tworzeniu miejsc pracy dla uzupełnienia dochodów z rolnictwa
(dwuzawodowość)
wykształcenia ludności wiejskiej, tak aby posiadane kwalifikacje i umiejętności
umożliwiały efektywną pracę w rolnictwie, zatrudnienie poza rolnictwem lub łączenie
tych dwóch rodzajów zatrudnienia;
infrastruktury technicznej i społecznej, tak aby obszary wiejskie były korzystną
lokalizacją dla różnych rodzajów działalności gospodarczej i atrakcyjnym miejscem
zamieszkania;
agrarnej, w tym struktury obszarowej gospodarstw oraz struktury i jakości produkcji;
organizacyjno-ekonomicznych powiązań producentów rolnych z rynkiem produktów
rolno-spożywczych;
ochrony krajobrazu, zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego obszarów
wiejskich wraz z dziedzictwem kulturowym;
administracyjnej i instytucjonalnej, służących rozwojowi obszarów wiejskich
i rolnictwa.
Spójna polityka… traktowała rolnictwo jako jedną z możliwych działalności
gospodarczych na obszarach wiejskich i źródło utrzymania dla części ludności wiejskiej.
Program opracowany przy uwzględnieniu nowego podziału administracyjnego kraju
zakładał większy niż wcześniej udział decyzyjny i finansowy władz samorządowych oraz
organizacji regionalnych i lokalnych. Zakładano, że priorytetowe w skali kraju zadania będą
na szczeblu regionalnym i lokalnym traktowane z zaangażowaniem odpowiednim do wagi i
specyfiki problemów rozwojowych danego regionu; stanowić będą element programów
regionalnych.
W Spójnej polityce… wyodrębniono problemy obszarów wiejskich, rolnictwa i
środowiska naturalnego i na ich podstawie sformułowano najważniejsze do uzyskania cele,
tj.:
1. kształtowanie warunków i życia ludności wiejskiej, odpowiadających standardom
cywilizacyjnym i pozwalającym mieszkańcom wsi realizować cele ekonomiczne, edukacyjne,
kulturowe i społeczne, realizowane poprzez:
rozwój infrastruktury technicznej;
poprawę infrastruktury społecznej;
tworzenie warunków do rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej;
2)
przebudowę struktur sektora rolnego, tworzącą przesłanki adaptacji rolnictwa do
zmieniającej się sytuacji gospodarczej i społecznej realizowaną poprzez:
poprawę struktury obszarowej gospodarstw;
modernizację gospodarstw z uwzględnieniem poprawy jakości produkcji;
wzmocnienie roli rolników na rynku produktów rolnych;
wdrażanie postępu biologicznego;
3)
kształtowanie warunków rozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich, ochrona
zasobów środowiska naturalnego wraz z wiejskim dziedzictwem kulturowym realizowane
poprzez:
ograniczanie szkodliwego wpływu rolnictwa na środowisko naturalne oraz
ochronę terenów rolnych przed negatywnym oddziałowywaniem przemysłu;
upowszechnianie metod produkcji rolniczej przyjaznych dla środowiska, w tym
rolnictwa ekologicznego zwłaszcza w regionach o najwyższych walorach
przyrodniczych i krajobrazowych;
zagospodarowywanie gruntów marginalnych, w tym w wyniku zalesiania;
-
61
ochronę i promocję twórczości ludowej (sztuki, rękodzieła ludowego i folkloru
oraz obrzędów kulturowych w poszczególnych regionach).
Fakt przyjęcia dokumentu przez Radę Ministrów spowodował włączenie się innych resortów
do realizacji programu m.in. ministra gospodarki, pracy, edukacji, zdrowia, łączności,
środowiska. Zadania określone w Spójnej polityce… były konsultowane z innymi
ministerstwami i znalazły odzwierciedlenie w programach poszczególnych resortów.
W programie określono szczegółowe zasady i sposoby wsparcia realizacji poszczególnych
zadań, uzależniając terminy realizacji od możliwości budżetu. Szczególną rangę nadano
poprawie stanu infrastruktury technicznej jako podstawowemu warunkowi prowadzenia
programów rozwoju obszarów wiejskich. Określono wielkość zadań i podmioty, które będą
mogły ubiegać się o pomoc. W przebudowie struktur sektora rolnego założono różnorodne
instrumenty dla wsparcia poprawy struktury obszarowej gospodarstw. Dotyczyły one
zarówno ułatwień w zakupie ziemi na powiększenie gospodarstw z zasobów AWRSP, jak i
dopłat do kredytów na zakup i urządzanie gospodarstw w szczególności przez młodych
rolników, a także poprzez przyspieszanie przemian pokoleniowych w rolnictwie w wyniku
wprowadzenia rent strukturalnych (przyznawanych przy przekazywaniu ziemi młodym
rolnikom na powiększanie gospodarstw).
-
e) Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich – w wersji skróconej przyjęty został przez Radę
Ministrów w dniu 22 lipca 1999 r., a w wersji uszczegółowionej 1 września 2000 r.
Pakt… opracowany został przez Zespół związkowo-rządowy i miał być po przyjęciu przez
Radę Ministrów i zatwierdzeniu przez związki zawodowe przedstawiony parlamentowi do
uchwalenia jako wieloletni program, zgodny z przepisami ustawy o finansach publicznych.
Niestety strona związkowa nie zatwierdziła tego dokumentu. Pozostał on programem
jednostronnym, który jako całość nie był realizowany i rozliczony. Szereg jednak zadań
uwzględnionych w Pakcie… było i jest realizowanych. Celem Paktu… było wyrównanie
szans mieszkańców obszarów wiejskich tak, by mogli w podobnym stopniu co mieszkańcy
miast korzystać z możliwości jakie stwarza gospodarka rynkowa, tj. uzyskiwać dobre
dochody i poprawę standardów życia. Działania ujęte w Pakcie…były ukierunkowane na
wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Pakt… opierał się na 4 filarach:
- wsparcie rolnictwa i jego otoczenia m.in. poprzez interwencję na rynku wybranych
produktów i stabilizowanie ich cen, przekształcanie, powiększanie i unowocześnianie
gospodarstw, tworzenie rynku hurtowego produktów rolnych, grup producentów itp.;
- rozwój przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy poprzez rozwój
infrastruktury wiejskiej i różnorodne wsparcie tworzenia nowych miejsc pracy (finansowe,
prawne, pozarolnicze);
- wspieranie kompleksowej polityki społecznej wobec wsi i rolnictwa i rozwoju otoczenia
cywilizacyjnego obszarów wiejskich poprzez rozwój edukacji, obiektów kulturalnych,
placówek służby zdrowia, poprawy systemu ubezpieczeń rolniczych, ochrony walorów
przyrodniczych;
- instytucjonalizacja partnerstwa i dialogu społecznego.
Pakt… składał się z 45 inicjatyw, dla których obok opisu planowanych działań określono
podstawę prawną lub programowy dokument rządowy stanowiący podstawę działania, a także
instytucję odpowiedzialną za przygotowanie i realizację działania.
62
6.1.2.2. Programy strategiczne w zakresie rolnictwa i obszarów wiejskich, które będą
wywierały wpływ na zagospodarowanie obszarów wiejskich i restrukturyzację rolnictwa
w przyszłości
a) Strategia gospodarcza rządu SLD-UP-PSL na lata 2002-2005 – „PrzedsiębiorczośćRozwój-Praca” - przyjęta przez Radę Ministrów 27 lutego 2002 r. zawierała odrębny
rozdział przygotowany w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi dot. rolnictwa
i obszarów wiejskich.
W Strategii… obok zadań związanych z dostosowaniem polityki interwencji na rynku
rolnym do rozwiązań obowiązujących w UE i wzmocnieniu konkurencyjności sektora
rolno-spożywczego założono:
- przyspieszenie procesu zmian struktury obszarowej gospodarstw rolnych poprzez
ustawowe uregulowanie obrotu ziemią, scalania i wymianę gruntów, wprowadzenie
systemu rent strukturalnych, wykorzystanie ziemi do uprawy roślin na cele
nieżywnościowe, utrzymanie dopłat do oprocentowania kredytów na zakup ziemi
i urządzanie gospodarstw, prowadzenie zalesień itp.;
- wspieranie rozwoju obszarów wiejskich poprzez dotowanie budowy infrastruktury
wiejskiej oraz tworzenie nowych miejsc pracy (współfinansowanie i preferencyjne
kredyty, nieoprocentowane pożyczki, mikropożyczki, rozwój agroturystyki i turystyki
wiejskiej, szkolnictwo zawodowe i doradztwo).
b) Program Aktywizacji Obszarów Wiejskich (PAOW) realizowany w oparciu o Umowę
Kredytową między Rzeczpospolitą Polską a Międzynarodowym Bankiem Odbudowy
i Rozwoju (Bank Światowy) zawartą w dniu 25 lipca 2000 r. na kwotę 118,8 mln euro.
Celem programu, który przewidziany jest do realizacji do 31 lipca 2004 r. jest wniesienie
wkładu finansowego, inwestycyjnego oraz wiedzy i umiejętności w szeroko rozumiany
rozwój gospodarczy obszarów wiejskich poprzez:
- zwiększenie pozarolniczego zatrudnienia w wyniku udzielania mikropożyczek
mieszkańcom wsi i miast do 20 tys. mieszkańców w 5 województwach:
kujawsko-pomorskim,
małopolskim,
podkarpackim,
warmińsko-mazurskim
i zachodniopomorskim;
- udzielanie pomocy przy reorientacji/przekwalifikowaniu mieszkańców wsi i miast do
20 tys. mieszkańców w 5 województwach: kujawsko-pomorskim, lubelskim, małopolskim,
podkarpackim i świętokrzyskim
- pomoc w poprawie warunków i efektywności nauczania oraz podwyższenia liczby
absolwentów szkół wiejskich. Do zadań realizowanych regionalnie (na terenie całego
kraju) należą zadania remontowo-inwestycyjne szkół i świetlic oraz szkoleniowodydaktyczne dla kadry nauczycielskiej;
- budowanie potencjału instytucjonalnego administracji lokalnej i regionalnej w wyniku
szkoleń realizowanych na terenie całego kraju i rozwoju instytucjonalnego pilotażowo
w wyselekcjonowanych 30 jednostkach samorządu terytorialnego i 3 urzędach
wojewódzkich z województw: małopolskiego, podlaskiego i zachodniopomorskiego;
- współfinansowanie infrastruktury wiejskiej (drogi, wodociągi, kanalizacja, wysypiska
śmieci).
Realizacja programu w praktyce rozpoczęła się w 2002 r., przy czym niektórych
komponentów (np. mikropożyczek) dopiero w końcu 2002 r.
c) Program SAPARD. W oparciu o decyzję Komisji Europejskiej z 2 lipca 2002 r.
o przekazaniu Polsce zarządzania Programem SAPARD, ARiMR rozpoczęła w dniu 17
lipca 2002 r. przyjmowanie wniosków o pomoc finansową w 3 działaniach:
- poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych;
- inwestycje w gospodarstwach rolnych;
- rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich.
63
Kontynuowane są prace zmierzające do uruchomienia jeszcze takich działań jak:
- różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich
- pilotażowy program rolno-środowiskowy.
d) Sektorowy Program Operacyjny (SPO) -Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego w ramach którego będą realizowane takie działania jak:
- inwestycje w gospodarstwach rolnych
- ułatwianie startu młodym rolnikom
- szkolenia (rolników, leśników)
- wsparcie doradztwa rolniczego
- scalanie gruntów
- gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi (melioracje podstawowe i szczegółowe)
- odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego
- różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa (np. agroturystyka, rzemiosło,
rękodzieło, usługi)
- rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem
- przywracanie potencjału produkcji leśnej
e) Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) obejmujący swym zakresem :
- renty strukturalne dla rolnictwa
- programy rolno-środowiskowe
- zalesianie gruntów rolnych
- wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (LFA)
- wsparcie dla gospodarstw rolnych niskotowarowych
- wsparcie dla grup producentów rolnych
- podniesienie standardów
- pomoc techniczna
- poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych
prace nad ww. programami skierowanymi do rolnictwa i obszarów wiejskich rozpoczęto w
2002 r. Programy te po integracji z UE będą współfinansowane z Europejskiego Funduszu
Gwarancji i Orientacji w Rolnictwie. Aktualnie są uszczegółowiane i uzgadniane z Komisją
Europejską. Przewidywane koszty realizacji SPO w latach 2004-2006 wyniosą 2 mld euro, w
tym 1 055 mln euro pochodzić będzie z UE, a PROW 2,5 mld euro, w tym 80% stanowić
będą środki UE. Po wejściu do UE Polska będzie mogła korzystać z tzw. Inicjatyw
Wspólnotowych. Jedną z czterech inicjatyw związaną z rozwojem obszarów wiejskich jest
program Leader. Celem tego programu jest zaktywizowanie społeczności lokalnych do
lepszego wykorzystania środków unijnych, a tym samym przyspieszenie rozwoju lokalnego.
6.2. Kierunki polityki przestrzennego zagospodarowania oraz restrukturyzacji wsi i
rolnictwa w obszarach objętych badaniem wynikające z planowania przestrzennego
6.2.1 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju
Procesy urynkowienia i prywatyzacji większości sfer życia społeczno-gospodarczego
przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych charakteryzowały się wielką dynamiką.
Można nawet postawić hipotezę, że odbywały się one w sposób żywiołowy i były
przeprowadzane bez koordynacji, jakiej wymagałoby strategiczne podejście do rozwoju kraju.
Często było tak, że dokumenty określające założenia polityki państwa odnoszące się do ujęć
całościowych, jak chociażby kierunków zagospodarowania przestrzennego, czy
restrukturyzacji obszarów wiejskich powstawały z opóźnieniem w stosunku do ustaw, czy
rozporządzeń regulujących wycinkowe sprawy. Przykładem może być tutaj powstanie
pierwszej Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (rok 1997), którą
poprzedziły setki ustaw szczegółowych rozwiązujących poszczególne kwestie
64
gospodarowania majątkiem skarbu państwa, a między innymi została uchwalona ustawa o
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Nie mogło więc być mowy o koordynacji celów
zapisanych w Koncepcji z kierunkami restrukturyzacji ziemi oddanej do dyspozycji Agencji.
W okresie intensywnych przekształceń własnościowych funkcjonowały stare opracowania
planistyczne w których nie mogły znajdować się zapisy uwzględniające charakter gospodarki
rynkowej i procesów restrukturyzacji. Plany zagospodarowania przestrzennego województw
pochodziły w większości z przed 1990 r. a instrukcje ich sporządzania sięgały lat
siedemdziesiątych. Plany te koncentrowały się na organizacji sieci osadniczej, podziałach
terenów z punku widzenia przewagi różnych funkcji, a tematyka rolnicza sprowadzała się do
wskazania terenów o dominującej funkcji rolniczej, obszarów o funkcji produkcji zdrowej
żywności, obszarów intensywnej produkcji rolniczej, terenów lasów i dolesień, potencjalnych
terenów lokalizacji ferm przemysłowych. Ponieważ stary system planowania tworzył układ
hierarchiczny, to plany gmin uwzględniając zapisy planów województw i wytyczne dotyczące
rozwoju społeczno-gospodarczego opracowywane w regionalnych agendach Komisji
Planowania były raczej uszczegółowieniem polityki kreowanej przez państwo i w istocie nie
antycypowały zbytnio własnych wizji rozwojowych. Zmiany w planowaniu przestrzennym
uwzględniające nowe uwarunkowania ustrojowe wprowadzono dopiero w 1994 r. Nową
ustawą zniesiono łańcuch zależności hierarchicznej: plan krajowy – plany województw –
plany gmin, wprowadzono do planów zasadę autonomiczności gmin w decydowaniu o
przeznaczeniu terenów, przyznano właścicielom gruntu prawo do zmian sposobu
użytkowania i zagospodarowania, wprowadzono instytucję renty planistycznej. W miejsce
Planu zagospodarowania przestrzennego kraju wprowadzono obowiązek opracowania przez
rząd Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, jako dokumentu ważnego
lecz nie będącego w żadnej mierze prawem, traktowanego jako zbiór intencji rządu, a nie
przepis z realizacji którego można by było rozliczać administrację rządową. Plany
zagospodarowania przestrzennego dla 49 województw zastąpiono dokumentami o charakterze
studiów i analiz, to jest Studiami zagospodarowania przestrzennego województw, które miały
pełnić wyłącznie funkcje analityczno-badawcze i informacyjne. Dopiero po reformie
administracyjnej tworzącej nowe województwa w 1989 r i po nowelizacji ustawy z dnia 22
stycznia 1999 r o zagospodarowaniu przestrzennym zrezygnowano z obligatoryjnego
opracowywania studiów w dotychczasowej wersji a dla nowych województw wprowadzono
obowiązek sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego. Plany zagospodarowania
przestrzennego województw zostały pomyślane jako platforma łącząca zamierzenia
inwestycyjne realizujące ponadlokalne cele publiczne z autonomicznie kształtowaną przez
samorząd województwa koncepcją rozwoju przestrzennego. W nowym systemie planowania
przestrzennego jak dotychczas jedynym dokumentem posiadającym rangę prawną został
miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy opracowywany w zależności od
potrzeb albo dla całej gminy, albo dla jej fragmentów. Gminy zostały obarczone również
obligatoryjnym wykonaniem studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego do roku 2000. Studia te miały na celu przygotowanie samorządu do
całościowego podejścia do zarządzania przestrzenią w gminie i miały jak gdyby
przygotowywać grunt dla przyszłych opracowań planistycznych.. nowelizację ustawy o
zagospodarowaniu przestrzennym, która nałożyła na samorządy województw obowiązek
opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego.
Z chronologii wprowadzania reform i zmian ustrojowych w kraju wynika, że nowy system
planowania przestrzennego rozpoczął funkcjonowanie ze znacznym opóźnieniem w stosunku
do fizycznych przekształceń sfery społeczno-gospodarczej. Efektem tego stanu była
restrukturyzacja sektorowa pozbawiona koordynacji przestrzennej zarówno w ramach branż,
jak i pomiędzy nimi.
65
Próby uporządkowania tej sytuacji podjęto w pracach nad Koncepcją polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju w maju 1994 r. W wyniku pierwszych prac teoretycznych powstały
kolejno: wersja Hipoteza I i Hipoteza II oraz Wstępna koncepcja polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju. Jak pisze prof. E. Wysocka w ,,Systemie studiów i planów
zagospodarowania przestrzennego po reformie administracyjnej państwa”, 2000 r, w
Koncepcji przyjęto między innymi następujące cele i kierunki polityki przestrzennej:
,,adaptację i modernizację istniejącego zainwestowania do nowych potrzeb związanych z
gospodarka rynkową.....wzmocnienie północno-wschodniej i wschodniej części
kraju,....wykorzystanie szans tkwiących w szczególnych walorach środowiska
przyrodniczego...” Autorka stwierdza , że praca była pozbawiona konkretnych odniesień
przestrzennych, co utrudniało jej praktyczne wykorzystanie na poziomie wojewódzkim.
W roku 1997 sejm przyjął kolejny dokument pt. Koncepcja Polityki Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju – Polska 2000 Plus. Jak zaznaczyli twórcy Koncepcji, stanowiła ona
podsumowanie prac prowadzonych w Centralnym Urzędzie Planowania w latach 1995-1996 a
po reorganizacji w Rządowym Centrum Studiów Strategicznych. Wykorzystane w niej
zostały opracowania wykonane przez zespół pod kierunkiem prof. Jerzego Kołodziejskiego
oraz wyniki Projektu Badawczego Zamawianego nr 050-05 prowadzonego w IG i PZ PAN pt.
,,Podstawy naukowo-badawcze koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju”.
Z bogatej w treści odnoszące się do wszystkich sfer i aspektów zagospodarowania
przestrzennego kraju wybrano do niniejszej analizy zapisy bezpośrednio nawiązujące do
kierunków polityki zagospodarowania przestrzennego wsi i rolnictwa. Autorzy Koncepcji
przyjęli założenie, że polityka rekomendowana i przyjęta przez sejm powinna antycypować
wpływ na polską przestrzeń takich uwarunkowań zewnętrznych jak: zmiany cywilizacyjne,
globalizacja gospodarki, informatyzacja, czy paradygmat rozwoju zrównoważonego, a
ustalenia przyjęte w Koncepcji powinny ,,kreować struktury przestrzenne umożliwiające
osiągnięcie w długotrwałym procesie rozwojowym wszystkich istotnych dla społeczeństwa
celów strategicznych..” Specjalne miejsce w rozważaniach zajęły uwarunkowania wynikające
z integracji Polski z Unią Europejską, niosącej z sobą szanse przyspieszonego rozwoju, jak i
wiele zagrożeń. Proces integracji będzie się charakteryzował znacznymi i trudnymi do
oszacowania kosztami procesów restrukturyzacji często całych gałęzi produkcji, regionów, w
tym i rolnictwa. W przebrnięciu tej trudnej drogi będą jednak pomocne fundusze strukturalne
oraz środki pomocowe wykorzystywane do współfinansowania przyspieszonego rozwoju
infrastruktury i regionów. Podstawowym czynnikiem stymulującym proces restrukturyzacji
będzie jednak czynnik endogenny polegający na umiejętności kreowania polityki regionalnej,
hierarchizacji działań i programów w podstawowych sferach: przestrzennej, gospodarczej i
społecznej, w tym dla wsi i rolnictwa.
Autorzy Koncepcji uznali, że dotychczasowe zagospodarowanie kraju tworzy dogodną
pozycję wejściową do dalszej transformacji i rozwoju dzięki zróżnicowanej funkcjonalnie
przestrzeni, w której najważniejsze znaczenie przypisano rolnictwu, leśnictwu, rekreacji i
gospodarce wodnej. Równolegle z tą rekomendacją, zostały wymienione najpoważniejsze
zagrożenia dla zrównoważonego rozwoju kraju, których podłożem są pogłębiające się
dysproporcje w zagospodarowaniu kraju, a w zakresie rolnictwa - obszary po PGR-owskie i
obszary rolnictwa rozdrobnionego z południowo wschodniej Polski. Na tle rozważań o
rozwoju zrównoważonym i wyborach politycznych lokacji środków inwestycyjnych na rzecz
wyrównywania, lub efektywności gospodarowania, zostały określone główne kierunki
polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, w tym dla obszarów wiejskich. Szczególny
akcent w kreowaniu polityki został położony na
wielofunkcyjny rozwój wsi, uznany również w Koncepcji za jeden z elementów
stabilizujących całą politykę zagospodarowania Kraju. Autorzy zgodnie z dotychczasowymi
doświadczeniami postrzegali wielofunkcyjność poprzez: modernizację i zmianę struktury
66
rolnictwa, tworzenie nowych miejsc pracy w przetwórstwie rolno-spożywczym i otoczeniu
rolnictwa, przemyśle, usługach, handlu, turystyce. W perspektywie do 2010 r. rozwojowi
obszarów wiejskich miało towarzyszyć powstanie 2-3 mln nowych miejsc pracy poza
rolnictwem, a poprzez przepływ zatrudnienia z rolnictwa, powiększenie średnich powierzchni
gospodarstw do 15 ha w rejonach zachodniej i północnej Polski, do 5 ha na południu i do 10
w centrum kraju. Przewidywano wyłączenie z użytkowania rolniczego gorszych jakościowo
ziem i przeznaczenie ich pod zalesienia.
W Koncepcji doprecyzowano również cele strategiczne i kierunki rozwoju rolnictwa w
poszczególnych makroregionach. (Treść tych ustaleń będzie przytoczona poniżej w ramach
porównania z zapisami studiów zagospodarowania przestrzennego województw i planów
zagospodarowania województw korespondujących z obszarem badania problematyki wykupu
ziemi przez inwestorów zagranicznych.) Przestrzennie adresowane ustalenia dla
makroregionów znajdujące się w Koncepcji korespondowały z treścią założeń polityki
społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do 2000 r.
opracowanymi w MRiGŻ w 1994 r. Fakt ten zasługuje na podkreślenie, ponieważ w
pozostałych dokumentach strategicznych dotyczących restrukturyzacji wsi i rolnictwa,
opracowanych później nie występują wyraźne odniesienia przestrzenne, a jak pisze M. Just
zapisy w dokumentach kierunkowych mają charakter wskazań horyzontalnych. Jest to tym
bardziej niezrozumiałe, ponieważ równolegle z najnowszymi dokumentami strategicznymi
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi powstawały w województwach nowe plany
zagospodarowania przestrzennego województw, które dość szczegółowo (czego przykłady
podamy poniżej) zajmowały się zagadnieniami restrukturyzacji wsi i rolnictwa
W końcowej części Koncepcji w rozdziale ,,Zalecenia’’, Rada Ministrów zobowiązała
naczelne i centralne organy administracji państwowej do rozwinięcia i konkretyzacji
koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju przez opracowanie analiz i
studiów oraz koncepcji programów odnoszących się do zadań wpływających na realizację
ponadlokalnych celów publicznych, jako podstawy do sporządzania programów
zawierających zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych (art. 56
ust. 2 i art.58 ust.1 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 r. ), a konkretnie Urząd
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast do opracowania raportu z podsumowującego wojewódzkie
studia przestrzennego zagospodarowania w celu sprawdzenia stopnia ich zgodności z
zapisami Koncepcji i strategiami rozwoju społeczno-gospodarczego województw, jeśli takie
były opracowane, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej do opracowania
Koncepcji przestrzennie zróżnicowanej polityki zagospodarowania obszarów wiejskich w
kontekście przewidywanych procesów zmian w strukturze agrarnej oraz polityki
kształtowania wielofunkcyjnego rozwoju; koncepcji rozwoju i przestrzennego
zagospodarowania rejonów zdominowanych dotychczas przez PGR-y; koncepcji rozwoju
przestrzennego zagospodarowania obszarów o rozdrobnionej strukturze agrarnej,
szczególnie w Polsce Południowo – Wschodniej.
Jak już wspomniano, pomimo powyższej delegacji, w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej nie kontynuowano prac programowych uwzględniających aspekt zróżnicowań
przestrzennych.
6.2.2. Analiza porównawcza kierunków polityki restrukturyzacji wsi i rolnictwa
zawartych w Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Studiach
zagospodarowania przestrzennego województw i Planach zagospodarowania
przestrzennego województw
Przegląd poszczególnych dokumentów planistycznych wykonano w sposób
umożliwiający przestrzenną identyfikację zakresu ustaleń adresowanych do makroregionów
67
planistycznych wymienionych w Koncepcji, w których jak wynikało z poprzedniego
rozdziału mają miejsce inwestycje zagraniczne w gospodarstwa rolnicze. Jednym
z
problemów technicznych jaki wystąpił po drodze była zmiana podziału administracyjnego
województw dokonana w 1998 r. w wyniku której zmniejszono liczbę województw do 16.
Tak więc w granicach nowych województw znalazły się z dobrocią inwentarza studia
zagospodarowania przestrzennego województw opracowane dla podziału na 49 jednostki.
Poszczególne studia stanowiły opracowania nieporównywalne zarówno z punktu widzenia
poruszanej problematyki i szczegółowości jej zapisu, jak i sposobu prezentacji graficznych 24.
Stąd na użytek niniejszej analizy porównywano jedynie zapisy odnoszące się do zagadnień
związanych z restrukturyzacją rolnictwa w wybranych studiach z zapisami w planach
zagospodarowania przestrzennego nowych województw adresowanymi do tych samych
obszarów. Głównym kryterium wyboru poszczególnych studiów była ocena poprawności
opracowania problematyki rozwoju wsi i rolnictwa i ich korespondowanie z problemami
występującymi w makroregionach.
Ustalenia ze studiów zagospodarowania przestrzennego wybranych województw stanowią w
pracy autorską reinterpretację, dzięki której udało się ograniczyć objętość opisu. Natomiast
zapisy kierunków polityki zagospodarowania obszarów wiejskich i ewentualne wskazania co
do sposobu osiągnięcia zamierzonych efektów zamieszczone w planach zagospodarowania
przestrzennego nowych województw z uwagi na ich aktualność w czasie (opracowanie
planów zakończono w 2002/3 roku), przytoczono w całości.
Porównywano więc rekomendowane w Koncepcji kierunki zagospodarowania przestrzennego
wsi i rolnictwa dla makroregionów z ustaleniami studiów zagospodarowania przestrzennego
starych województw, a następnie z ustaleniami planów zagospodarowania przestrzennego
nowych województw. Porównanie dotyczyło obszarów w których nasiliło się zjawisko
lokalizacji gospodarstw cudzoziemskich25.
a) makroregion północno-zachodni (byłe woj. gorzowskie, koszalińskie i szczecińskie)
■ rekomendacje z Koncepcji: za główne kierunki działań przyjęto zapewnienie optymalnej
struktury agrarnej sprzyjającej konkurencyjności rolnictwa z rolnictwem UE i stymulującej
wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Według autorów koncepcji dotychczasowe
(początek lat dziewięćdziesiątych) zbyt powolne tempo przemian może stanowić zagrożenie
dla rozwoju.
■ ustalenia ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego woj.
koszalińskiego:
Na podkreślenie zasługuje fakt, że wybrane studium posiadało bodajże najobszerniejszą
dokumentację analityczno-diagnostyczną stanu zagospodarowania wsi i rolnictwa.
Opracowana w niej diagnoza tworzy szczegółowy obraz stanu zagospodarowania wsi i
rolnictwa. zawierała opis uwarunkowań przyrodniczych dla produkcji rolniczej, struktury
agrarnej z charakterystyką dotychczasowego przebiegu procesu restrukturyzacji PGR oraz
strukturą obszarową gospodarstw, strukturą produkcji rolniczej z tendencjami jej
przekształceń. W diagnozie stanu rozważano możliwości rozwoju produkcji, jej stymulatory,
szanse wynikające z rezerw tkwiących w zagospodarowaniu mienia państwowego. W
diagnozie zostały wykorzystane materiały z 18 wcześniej opracowanych programów
specjalistycznych i strategii poświęconych problematyce rozwoju wsi i rolnictwa w
województwie. W części postulatywnej, zawarto w diagnozie podział przestrzeni
województwa na obszary predystynowane do rozwoju rolnictwa ekologicznego, obszary
24
E. Wysocka, Synteza studiów zagospodarowania przestrzennego województw, IGPiK, Warszawa 1999 r.
Przytaczane dokumenty jak studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego województw
oraz plany zagospodarowania przestrzennego województw były dostępne w archiwum Komisji Nagród Ministra
Infrastruktury oraz Bibliotece IGPiM.
25
68
nadające się do programu zalesień gruntów porolnych. Osobny rozdział został poświęcony
usługom i obsłudze sfery produkcyjnej i zagospodarowania płodów rolnych z uwagami
dotyczącymi toczącego się procesu przekształceń rolnictwa i prywatyzacji jego otoczenia.
Jednym z poruszanych tematów był problem opuszczonych, bądź opuszczanych siedlisk
rolniczych i możliwości wykorzystania ich w procesie przewidywanego programu nowego
osadnictwa rolniczego. Końcowym efektem diagnozy było wykonanie rejonizacji z punktu
widzenia przestrzennych preferencji rozwoju poszczególnych kierunków produkcji rolniczej i
jej intensywności, terenów zalesień i rozwoju pożądanych alternatywnych źródeł dochodów
ludności wiejskiej.
Z tak bogatego materiału studialnego, w ostatecznym dokumencie, to jest w części
koncepcyjnej studium, problematyka rozwoju wsi i rolnictwa została bardzo ograniczona.
Autorzy studium wyprzedzająco usprawiedliwiając minimalny poziom wykorzystania
nagromadzonych danych stwierdzili, że w skali kraju nie opracowano standardów w
podejściu do zagospodarowania wsi i rolnictwa z uwzględnieniem zasad rozwoju
zrównoważonego, stąd w koncepcji kierunków zagospodarowania przestrzennego w studium
dla województwa zaznaczono rutynowo praktykowane wydzielenia przestrzenne, jak obszary
z dominacją gleb chronionych, które zdaniem autorów tworzą barierę formalno-prawną do
rozpoczęcia eksploatacji lokalnych złóż surowców mineralnych, obszary wymagające działań
w zakresie melioracji stosunków wodnych, obszary preferowanych kierunków produkcji,
obszary dopuszczalnych zmian przeznaczenia terenów uwarunkowane różnym poziomem
urbanizacji i jakością rolniczej przestrzeni produkcyjnej, obszary zalesień, obszary rozwoju
agroturystyki.
W kierunkach zagospodarowania nie wystąpiły wskazania kierunków działań w zakresie
polityki zagospodarowania gruntów po PGR-owskich.
■ rozwinięcie problematyki dotyczącej restrukturyzacji rolnictwa w planie
zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego dla obszaru
byłego woj. koszalińskiego.
W opisie stanu zagospodarowania i diagnozie opracowanej na potrzeby planu, autorzy
zwrócili uwagę na podstawowe problemy związane z procesem przekształcania obszarów wsi
i rolnictwa, takie jak:
- pogorszająca się sytuacja życiowa ludności wiejskiej, szczególnie na tych obszarach, gdzie
dominowało rolnictwo uspołecznione
- zjawisko wysokiego bezrobocia strukturalnego wśród pracowników byłych PGR-ów,
związane z ogólnie niski poziom wykształcenia osób pracujących w rolnictwie
uspołecznionym i jego obsłudze,
- niska dochodowość gospodarstw rolnych i brak kapitału inwestycyjne,
w wyniku czego, obszary wiejskie pozostają w głębokiej depresji ekonomicznej i społecznej.
Dotyczy to zwłaszcza gmin i powiatów środkowej części regionu, na pograniczu dawnych
województw szczecińskiego i koszalińskiego (powiaty: gryficki, białogardzki, świdwiński,
drawski, stargardzki i choszczeński) oraz pasa wschodnich i południowych gmin
województwa.
Autorzy planu stwierdzają, że obszary wiejskie województwa charakteryzują się również:
- zaniedbaną infrastrukturą na obszarach wiejskich, nie spełniającą norm i standardów Unii
Europejskiej w zakresie zaopatrzenia w wodę oraz gospodarki kanalizacyjno-ściekowej, oraz
brakiem perspektyw zatrudnienia i rozwoju dla większości mieszkańców osiedli
popegeerowskich, "
W części, programowej planu, jego twórcy zaproponowali następujące kierunki
działań w celu poprawy sytuacji:
69
,,Rolnictwo wymaga procesów modernizacyjnych, które zapewnią jego powiązanie z
całą gospodarką rynkową i współdziałanie z rolnictwem unijnym. Przetwórstwo surowców
rolnych powinno zmierzać w kierunku zwiększenia możliwości eksportowych i
przystosowania zakładów przetwórstwa do norm obowiązujących w krajach Unii
Europejskiej.
Przygotowanie rolnictwa zachodniopomorskiego do wejścia w struktury Unii Europejskiej. i
skutecznej konkurencji z rolnictwem krajowym i unijnym nastąpi, m. in. poprzez:
• poprawą struktury obszarowej gospodarstw rolnych,
• stwarzanie warunków dla rozwoju rybactwa śródlądowego
• poprawą efektywności produkcji gospodarstw rolnych,
• budową infrastruktury rynków produktów rolnych, organizowanie giełd i rynków
hurtowych,
• rozwój i modernizację sektora przetwórstwa rolno-spożywczego,
• promocją regionalnych produktów rolnych, zwłaszcza o wysokim stopniu przetworzenia
Autorzy planu uważają, że osiągnięcie pozytywnych przekształceń struktury agrarnej, w tym
poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych oraz przeciwdziałanie nadmiernej
koncentracji nieruchomości rolnych, będzie możliwe w wyniku wejścia w życie Ustawy o
kształtowaniu ustroju rolnego państwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Oczekuje się, że
proponowana Ustawa „w radykalny sposób przyśpieszy przemiany agrarne i ograniczy
nabywanie nieruchomości rolnych przez osoby nieuprawnione, nabywające je w celach
spekulacyjnych." Po okresie przejściowym (12 lat) będzie obowiązywać nie tylko obywateli
polskich, ale wszystkich obywateli państw Unii Europejskiej, chcących nabyć nieruchomości
rolne w Polsce.
Niezależnie od określonych wyżej kierunków przemian w sferze produkcyjnej rolnictwa
istotne
znaczenie w zakresie równoważenia rozwoju posiada podniesienie poziomu życia i pracy
ludności wiejskiej, które można osiągnąć poprzez: . .
• modernizację i rozwój infrastruktury technicznej,
• zwiększenie dostępności do infrastruktury społecznej,
• aktywizację małych miast jako naturalnego zaplecza dla rozwoju obszarów wiejskich.
Funkcjonująca obecnie tradycyjna wieś monofunkcyjna winna przekształcić się w obszar
wiejski wielofunkcyjny, co umożliwiłoby dopływ kapitału i zatrudnienie ludności wiejskiej w
branżach pozarolniczych. Wielofunkcyjny zrównoważony rozwój obszarów wiejskich nastąpi
w wyniku:
• ochrony środowiska naturalnego regionu, w tym budowy infrastruktury technicznej
nastawionej na ochronę środowiska,
• zagospodarowania obiektów popegeerowskich (również na cele nierolnicze),
• utrzymania systemu melioracji na odpowiednim poziomie,
• rozwoju rolnictwa ekologicznego i stworzenia rynku dla jego produktów,
• rozwoju funkcji pozarolniczych na obszarach 'wiejskich, w tym rozwój turystyki
(szczególnie kwalifikowanej),
• zalesiania gruntów marginalnych.
Przejmowanie przez „tradycyjną wieś" nowych funkcji zaowocuje zmniejszeniem bezrobocia
oraz wzrostem przedsiębiorczości, która jest warunkiem każdego wzrostu gospodarczego.
Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego oraz zróżnicowanie predyspozycji rozwoju
województwa, równolegle z wykształconą historycznie strukturą gospodarczą, stanowiły
podstawę do wydzielenia sześciu stref wielkoprzestrzennych o w miarę jednorodnych
70
cechach. z określeniem preferencji rozwojowych i mniejszych podstref i obszarów
funkcjonalnych..
Dla wydzielonych stref plan zdefiniował pożądane kierunki zagospodarowania
przestrzennego.
( Jako przykład zapisu podano jedynie fragmenty ustaleń dla stref w których znajdują się
odniesienia do rolnictwa oraz w których odnotowano liczne przykłady lokalizacji
gospodarstw z udziałem kapitału zagranicznego.)
Strefa gospodarki rolnej i wielofunkcyjnej aktywizacji,gospodarczej i jej obszary
funkcjonalne – strefa II
II C OBSZAR BIAŁOGARDZKI - podstrefa wielokierunkowej aktywizacji gospodarczej i
urbanizacji selektywnej. Strefa rozwoju rolnictwa oraz przemysłu, w szczególności
drzewnego, rolno-spożywczego i wydobywczego. Wielofunkcyjny rozwój obszarów
zurbanizowanych, szczególnie ośrodków miejskich Białogard, Karlino, z uwzględnieniem ich
funkcji obsługi rejonu i ruchu turystycznego. Wsparcie tendencji rozwoju pasma urbanizacji
Koszalin - Białogard - Karlino. Zachowanie walorów środowiska i wzmocnienie systemu
ochrony.
II D OBSZAR SŁAWIEŃSKI - podstrefa wielokierunkowej aktywizacji gospodarczej i
urbanizacji selektywnej. Intensywny rozwój rolnictwa oraz przetwórstwa rolno-leśnego.
Wielofunkcyjny rozwój obszarów zurbanizowanych, w szczególności Sławna jako
ponadlokalnego ośrodka obsługi. Modernizacja drogi krajowej nr 6. Zachowanie walorów
środowiska.
II F OBSZAR ŚWIDWIŃSKI - podstrefa rozwoju gospodarki rolno-leśnej i turystyki, obszar
aktywizacji gospodarczej - wielofunkcyjny rozwój obszarów zurbanizowanych, szczególnie
rejonu Świdwina.
Strefa gospodarki rolno-leśnej, selektywnej aktywizacji gospodarczej, w tym rozwoju
turystyki – strefa III
III C OBSZAR CHOSZCZEŃSKI - podstrefa rozwoju funkcji turystycznej oraz
przekształceń strukturalnych w rolnictwie. Rozwój przemysłu rolno-spożywczego i
przetwórczego.
III D OBSZAR DRAWSKO-WOLIŃSKI - podstrefa rozwoju wielofunkcyjnego, gosp. rolnoleśnej i turystyki (z preferencją dla rozwoju funkcji turystycznej). Rozwój rolnictwa i
leśnictwa oraz przetwórstwa rolno-leśnego. Selektywny rozwój innych funkcji
produkcyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem istniejących gałęzi produkcji i przemysłu
wydobywczego. Kreowanie nowych form ochrony z uwzględnieniem wymogów
zróżnicowanego rozwoju gospodarczego. Podjęcie działań w celu ograniczenia ujemnych
wpływów użytkowania terenów specjalnych.
III E OBSZAR POŁCZYŃSKO-ZŁOCIENIECKI - podstrefa selektywnego
wielofunkcyjnego rozwoju z dominacją funkcji turystycznej i uzdrowiskowej. Zróżnicowany
rozwój gospodarki rolnej, leśnej, przetwórstwa rolno-spożywczego, drzewnego oraz
wydobycie kopalin. Wielofunkcyjny rozwój wybranych obszarów, głównie miast, z
uwzględnieniem roli Połczyna Zdroju, Czaplinka i Złocieńca jako ważnych ośrodków obsługi
ruchu turystycznego. Zwiększenie dostępności komunikacyjnej obszaru. Szczególny stopień
ochrony środowiska - Drawski Park Krajobrazowy obejmujący podstawową część obszaru,
obszar chronionego krajobrazu.
III F OBSZAR SZCZECINECKI - podstrefa rozwoju wielofunkcyjnego o zróżnicowanych
preferencjach funkcjonalno-przestrzennych. Rozwój funkcji turystycznej, rolniczej i leśnej
oraz przetwórstwa rolno-leśnego o stopniu intensywności wynikającym z predyspozycji
środowiska i zainwestowania. Selektywny rozwój innych funkcji produkcyjnych, ze
szczególnym uwzględnieniem istniejących gałęzi produkcji i przemysłu wydobywczego.
71
Wielofunkcyjny rozwój wybranych obszarów, ze szczególnym uwzględnieniem roli
Szczecinka jako regionalnego ośrodka obsługi. Zachowanie walorów środowiska i
podwyższenie rygorów ochrony w wybranych obszarach.
III G OBSZAR POLANOWSKO-BIAŁOBORSKI - podstrefa rozwoju turystyki, gospodarki
leśnej i rolnictwa. Obszar rozwoju różnorodnych form turystyki, rolnictwa i leśnictwa,
przetwórstwa rolno-leśnego oraz przemysłu wydobywczego. Wykorzystanie szczególnych
walorów i atrakcji turystycznych Polanowa, Żydowa, Białego Boru. Wielofunkcyjny
selektywny rozwój miast Białego Boru i Polanowa oraz innych wybranych jednostek
osadniczych. Modernizacja dróg krajowych nr 23 i 21. Zachowanie walorów środowiska i
podwyższenie rygorów jego ochrony w wybranych obszarach.
III H OBSZAR WAŁECKI - podstrefa gospodarki leśno-rolnej, przetwórstwa rolnospożywczego oraz intensywnego rozwoju turystyki (w tym sportu wyczynowego). Obszar
wielofunkcyjnego rozwoju z preferencjami do rozwoju funkcji turystycznej, w tym
kwalifikowanej. Rozwój leśnictwa i rolnictwa oraz przetwórstwa rolno-leśnego. Utrzymanie
tradycyjnych gałęzi produkcji. Szczególny stopień ochrony przyrody (Drawieński Park
Narodowy), rozszerzenie innych form ochrony prawnej.
III I OBSZAR DRAWIEŃSKI - podstrefa rozwoju turystyki i gospodarki leśnej. Obszar
rozwoju gospodarki leśno-rolnej i zróżnicowanych funkcji turystycznych. Utrzymanie funkcji
ochronnych środowiska przyrodniczego, w tym szczególnej ochrony Drawieńskiego Parku
Narodowego.
b) makroregion północny (byłe woj. elbląskie, gdańskie, słupskie) i północno wschodni (
byłe woj. białostockie, łomżyńskie, olsztyńskie, suwalskie) są reprezentowane przez
studium zagospodarowania przestrzennego byłego woj. elbląskiego, które w nowym
podziale administracyjnym rozdzielono pomiędzy woj. pomorskie i warmińskomazurskie.
■ rekomendacje z Koncepcji dla makroregionu północnego: zaleca się wielofunkcyjny
rozwój obszarów wiejskich oraz sieci małych i średnich miast, któremu ma towarzyszyć
funkcja turystyczna, usługowa, przetwórstwo, rzemiosło. W szczegółowych rozwiązaniach,
przewidywano organizowanie dla ludności w wieku nie mobilnym miejsc pracy takich jak
zblokowane uprawy owoców, warzyw. Przewidywano stymulowanie przemieszczeń
młodzieży wkraczającej w wiek produkcyjny, pobudzanie przedsiębiorczości i przełamywanie
postaw pasywnych i roszczeniowych dzięki wprowadzaniu nowych form oświaty. Dla
makroregionu północno-wschodniego nie było konkretnych wskazań celów i kierunków
działań. Określono jedynie potrzebę zdynamizowania rozwoju w oparciu o zasoby
endogenne, zwłaszcza zasoby i walory środowiska przyrodniczego z wykorzystaniem idei
ekorozwoju Zielonych Płuc Polski.
■ studium zagospodarowania przestrzennego byłego woj. elbląskiego zostało opracowane
równolegle ze strategią rozwoju i dzięki temu materiały ze strategii zostały wykorzystane
przy definiowaniu kierunków zagospodarowania przestrzennego. W części diagnostycznej
dokonano przestrzennego wydzielenia obszarów problemowych rolnictwa. W pierwszym z
wydzieleń znalazły się gminy w których wystąpiło zjawiska depresji społecznej związanej z
procesem starzenia się ludności, wysokim bezrobociem, obciążeniem demograficznym oraz
odpływem ludności, drugim były obszary o wysokiej jakości rolniczej przestrzeni
produkcyjnej, trzecim były gminy z zaawansowanymi procesami restrukturyzacji i
prywatyzacji rolnictwa wielkoobszarowego, gdzie zdaniem autorów strategii powinny w
przyszłości dominować gospodarstwa rodzinne stosujące agrotechnikę przyjazną środowisku.
Koncepcyjna część studium zawierała analizę uwarunkowań rozwoju wynikających z
koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju na tle uwarunkowań wynikających
72
z diagnozy stanu. Wśród 37 celów operacyjnych trzy odnosiły się do rolnictwa i dziesięć do
funkcjonowania obszarów wiejskich. Były nimi:
-optymalne wykorzystanie potencjału rolnictwa,
-stymulacja rozwoju gospodarczego terenów rolnych w harmonii z przyrodą,
-proekologiczne przekształcanie struktur rolniczych,
oraz między innymi:
-poprawa jakości życia na terenach wiejskich,
-tworzenie warunków prawno-organizacyjnych dla rozwoju ekstensywnych, bezpiecznych
ekologicznie form turystyki na obszarach wiejskich,
-wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa,
-wprowadzanie nowych form ochrony prawnej krajobrazu kulturowego...itp.. .
Kierunki zagospodarowania przestrzennego w większości były przytoczeniami celi
operacyjnych, poszerzonymi o działania zmierzające do rozwijania produkcji zdrowej
żywności, wspierania rozwoju małych, ekologicznie bezpiecznych przetwórni rolnospożywczych, szczególnie w powiązaniu z gospodarstwami typu fermowego. Następnym
krokiem było przypisanie poszczególnych celów operacyjnych i kierunków
zagospodarowania przestrzennego do podziałów funkcjonalno-przestrzennych. Dla
większości wydzielonych jednostek strukturalno-przestrzennych rekomendowano rozwój
agroturystyki. Dla jednostki obejmującej Żuławy zalecano restrukturyzację rolnictwa,
kompleksową rozbudowę infrastruktury technicznej i rozbudowę zaplecza obsługi rolnictwa
oraz przetwórstwa i przechowalnictwa mleka. Podobne rekomendacje skierowano dla obszaru
doliny kwidzyńskiej i dla rejonu pasłęckiego. Dla podstrefy rzeki Pasłęki - postulowano
rozwój rolnictwa ekologicznego.
■ w planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego przyjęto
następujące kierunki kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej adresowane do
obszarów wiejskich i rolnictwa:
- zmniejszenie udziału zatrudnionych w sektorze I,
- powolny wzrost poziomu urbanizacji przy większym tempie wzrostu udziału ludności
nierolniczej w liczbie ludności wsi,
- dalsze przemiany własnościowe i przekształcenia struktury agrarnej (prywatyzacja PGR,
stały wzrost powierzchni gospodarstw rolnych,
- stopniową eliminację upraw na najgorszych gruntach i ewentualne ich przekazanie pod
zalesienia.
Do priorytetów kierunków polityki przekształceń przestrzennego zagospodarowania
województwa zaliczono:
- wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich kojarzony z transformacją rolnictwa,
leśnictwa, turystyki, i gospodarki wodnej, ochrony środowiska, i dóbr kultury.
- rozbudowę infrastruktury technicznej i społecznej umożliwiającej sprawne
funkcjonowanie transformowanego kompleksu gospodarczego
- wykorzystanie wartości historycznie ukształtowanej wiejskiej sieci osadniczej w celu
podwyższenia standardów życia ludności wiejskiej.
Szczególnie dużo miejsca zajęła w planie problematyka ochrony gruntów rolnych i leśnych w
tym zostały wskazane znaczne obszary gruntów rolnych do zalesień.
W ramach zasad wdrożenia ochrony gruntów, autorzy wymienili realizację programu
wsparcia dla rolnictwa w celu utrzymania w stanie produkcji i ochrony jakości produkcyjnej
gleb o najlepszej przydatności rolniczej oraz ochrony wszystkich gleb w zakresie
prawidłowych właściwości fizykochemicznych i zagrożeń erozyjnych i powodziowych.
Plan określił dla obszaru Żuław następujące kierunki zagospodarowania
przestrzennego :
73
-
-
ochrona przestrzeni rolniczej przed zabudową, z wyłączeniem przestrzeni koniecznych do
realizacji niezbędnych lokalizacji inwestycji wpływających na rozwój funkcji
miastotwórczych
ograniczania nowej zabudowy głównie do uzupełnienia istniejących układów,
dla obszaru Powiśla -( wschodniej części województwa)
przełamanie regresu społecznego i gospodarczego, w tym zmniejszenia bezrobocia,
rozwój miastotwórczych funkcji Malborka i Sztumu oraz położonego między nimi pasma.
W planie zagospodarowania przestrzennego woj. warmińsko-mazurskiego przyjęto
następujące kierunki polityki zagospodarowania dla wschodniego obszaru byłego woj.
elbląskiego tworzącego elbląską strefę polityki przestrzennej
— rolnictwo - na terenach o mniejszej wrażliwości na antropopresję preferowane są formy
intensywne (duże gospodarstwa farmerskie), a na pozostałym obszarze oparte o ekologiczne
zasady gospodarowania, rozwój upraw ogrodniczych i sadownictwa;
— specjalnego potraktowania wymaga rozwój rolnictwa na obszarze Żuław, które wymagają
odrębnej polityki przestrzennej w zakresie rozwoju funkcji gospodarczych;
— turystyka - uporządkowanie istniejącego zainwestowania przez wyposażenie w wysokiej
jakości urządzenia infrastruktury technicznej oraz podwyższenie standardu obiektów. Nowe
zainwestowanie powinno być głównie całoroczne i realizowane w oparciu o istniejące
jednostki osadnicze na terenach w pełni wyposażonych w urządzenia infrastruktury
technicznej. Wskazana rozbudowa nowej bazy turystycznej w rejonie Zalewu Wiślanego oraz
w ciągu szlaków turystycznych drogowych i wodnych (cały system Kanału OstródzkoElbląskiego, rzeka Drwęca oraz szlak wodny rzeką Pasłęką od Braniewa);
— wspieranie działań mających na celu utworzenie uzdrowiska w oparciu o udokumentowane
złoża wód mineralnych o znaczeniu leczniczym (Frombork);
— rozwój funkcji uzdrowiskowej w rejonie miejscowości Siemiany;
— agroturystyka na terenach o wysokich walorach krajobrazowych w istniejących i nowych
gospodarstwach rolnych;
— rozwój przedsiębiorczości w oparciu o Specjalną Strefę Ekonomiczną w Elblągu i Pasłęku;
— rozwój małych i średnich zakładów produkcyjnych na terenach wiejskich i w małych
miastach;
— rozwój przedsiębiorczości wymagać będzie rozbudowy i wzmocnienia instytucji
wspierających ten rozwój, które powinny być koncentrowane w miejskich i wiejskich
wielofunkcyjnych ośrodkach obsługi gmin;
— przemysł - średniej wielkości zakłady w miastach i małe na terenach wiejskich oraz w
strefach aktywizacji w rejonie systemów transportowych;
— niezbędne są działania w kierunku rozbudowy i modernizacji infrastruktury technicznej,
oraz układu komunikacyjnego, warunkujących rozwój gospodarczy.
c) makroregion środkowo – zachodni (byłe woj. bydgoskie, kaliskie, konińskie,
leszczyńskie, pilskie, poznańskie, toruńskie i włocławskie)
■ rekomendacje z Koncepcji: priorytetowe kierunki działań powinny wspierać stopień
konkurencyjności i efektywnej przedsiębiorczości na wsi, zwłaszcza wykorzystującej lokalne
warunki surowcowe, powiększenie poziomu dyspozycyjności zasobów wodnych regionu,
szczególnie na obszarze intensywnej gospodarki rolnej i zwiększenie zasobów leśnych.
■ studium zagospodarowania przestrzennego byłego woj. poznańskiego wykonane zostało w
konwencji strategii. Ponieważ rolnictwo w województwie było dostrzegane jako dominanta w
zagospodarowaniu wsi, stąd problematyka dotycząca wsi i rolnictwa występowała we
wszystkich wątkach i etapach opracowania. Poza tym rolnictwu poświęcono opracowanie
branżowe, w którym zawarto charakterystykę stanu oraz analizę uwarunkowań, do których
74
zaliczono nieprzewidywalność sytuacji makroekonomicznej wynikającą z globalizacji
gospodarki i integracji z Unią. Ze względu na bliskość Berlina i położenie województwa na
szlaku trans europejskim uznano, że rolnictwo regionu może mieć preferencje w dostępie do
rynków żywnościowych. Rolnicy posiadają dodatkowo doskonałe przygotowanie zawodowe i
tradycję dobrej produkcji. Negatywny wpływ na rozwój rolnictwa, autorzy dostrzegli w
otoczeniu prawnym i organizacyjnym rolnictwa, które ogranicza rolników w procesach
samoorganizacji i blokuje integrację pionową w rolnictwie. Jako kolejne uwarunkowanie
występuje fakt objęcia 50% powierzchni województwa różnymi formami ochrony. Na tle tych
uwarunkowań w poszczególnych rejonach województwa zostały zaproponowane generalne
preferencje co do organizacji, intensywności i kierunków produkcji i wprowadzania zalesień,
a w części poświęconej celom i kierunkom zagospodarowania, autorzy stwierdzają, że
rolnictwo nie wymaga specjalnych i gwałtownych restrukturyzacji a główny kierunek działań
powinien być nastawiony na wzrost intensywności z równoczesnym wdrażaniem rolnictwa
ekologicznego i integrowanego. Jako cele wskazują jednak wielokierunkowy i zrównoważony
rozwój, zmierzający do wzrostu wydajności i przygotowania do konkurencji z rolnictwem
zagranicznym.
■ ustalenia dla rolnictwa w planie zagospodarowania przestrzennego województwa
wielkopolskiego były poprzedzone opisem zasad zagospodarowania dzięki którym obszary
wiejskie Wielkopolski i rolnictwo będą mogły rozwijać się w duchu rozwoju
zrównoważonego w kierunku wsi wielofunkcyjnej, gdzie efektywność gospodarowania
będzie w ścisłym związku z zagospodarowaniem przestrzennym.
Kierunki zagospodarowania przestrzennego były następnie adresowane do
poszczególnych obszarów funkcjonalno przestrzennych, wydzielonych wg kryterium jakości
rolniczej przestrzeni produkcyjnej i intensywności organizacji produkcji.
- dla obszarów ochrony gleb wysokiej bonitacji: w planie województwa wskazano do
szczególnej ochrony tylko obszary, na których gleby chronione występują w zwartych,
dużych kompleksach. Wynika to ze skali planu oraz potrzeby wyodrębnienia strefy
przeznaczonej dla intensywnej gospodarki rolnej.
Do powiatów z najlepszymi glebami, w których wskażnik jakości rolniczej przestrzeni
produkcyjnej przekracza 70 punktów, (wg klasyfikacji IUNG Puławy) należą:
gostyñski, jarociński, krotoszyński i szamotulski. W grupie powiatów o wskaźniku 65-70
punktów znajdują się powiaty: gnieźnieñski, grodziski, kolski, leszczyñski, obornicki,
poznañski, rawicki, średzki, śremski i wągrowiecki.
- dla strefy intensywnej gospodarki rolnej: strefa ta obejmuje obszary charakteryzujące się
wysokim wskaźnikiem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (powyżej średniej krajowej,
tzn. 66,6 punktów w skali IUNG). Priorytetowe zadania w tej strefie to ochrona gleb
wysokich klas bonitacyjnych przed degradacją i maksymalne ograniczenie wyłączania ich
spod użytkowania rolniczego. Tereny te stanowią zaplecze żywnościowe dla Wielkopolski (i
nie tylko) oraz bazę surowcową dla przemysłu rolno-spożywczego, którego rozwój winien
być preferowany głównie w ramach tej strefy. Podniesienie lesistości wskazane jest tu
głównie poprzez wprowadzenie zadrzewień śródpolnych i przydrożnych. Obecny wysoki
poziom gospodarki rolnej pozwoli stosunkowo łatwo przejść proces restrukturyzacji, jakiemu
całe rolnictwo musi być poddane.
- dla strefy leśno-rekreacyjnej z rolnictwem ekologicznym: obejmującej tereny ze
znacznym udziałem lasów i objęte różnymi formami ochrony, z urozmaiconą rzeźbą i
jeziorami, z malowniczym krajobrazem. Gospodarowanie powinno być tu podporządkowane
funkcji rekreacyjnej, która wprawdzie nie będzie wiodącą (z wyjątkiem nielicznych rejonów),
ale w istotny sposób może wspomóc finansowo mieszkañców. Stąd propozycja
przekształcenia tradycyjnego rolnictwa w rolnictwo ekologiczne, dostosowane z jednej strony
75
do oczekiwañ rekreantów, z drugiej do wymogów ochrony cennych walorów środowiska
przyrodniczego.
- dla strefy rolno-leśnej z wielofunkcyjnym rozwojem wsi: obejmującej tereny o
warunkach nie sprzyjających intensywnej produkcji rolnej, nie kwalifikujące się dla rekreacji
o ponadlokalnym znaczeniu, położone na uboczu głównych tras komunikacyjnych tym
samym o ograniczonych szansach na rozwój działalności gospodarczej. Wymagają one
specjalnego potraktowania przez Samorząd Województwa: bez wsparcia z zewnątrz gminy
położone w tej strefie nie są w stanie przełamać bariery opóźnienia cywilizacyjnego,
gospodarczego technicznego. Prócz rolnictwa obecnie głównej gałęzi gospodarki, konieczne
jest wprowadzenie pozarolniczej działalności produkcyjnej i usługowej, zaktywizowanie
różnymi metodami potencjału tkwiącego w ludziach, w istniejącym zainwestowaniu oraz w
lokalnych zasobach środowiska przyrodniczego i kulturowego.
Przykład z woj. poznańskiego wskazuje na wyjątkową spójność zapisów zawartych w trzech
analizowanych dokumentach. Dotyczyła ona zarówno wskazań kierunków rozwoju oraz ich
skali, która nie wykraczała poza zauważalne trendy. Przyjęcie więc ewolucyjnego podejścia
do zagadnień restrukturyzacji wsi wynika prawdopodobnie ze świadomości rangi i znaczenia
sektora rolniczego w Wielkopolsce w ujęciu retrospektywnym, jak i w przewidywanej jego
funkcji na przyszłość.
d) makroregion środkowo – wschodni ( byłe woj. bialskopodlaskie, chełmskie, lubelskie,
zamojskie).
■ rekomendacje z Koncepcji zakładały, że dalszy wzrost gospodarczy w regionie będzie
uzależniony od rozwoju funkcji pozarolniczych, między innymi przetwórstwa rolniczego. W
ramach wielofunkcyjności rozwoju zwrócono uwagę na konieczność poprawy struktury
agrarnej, zmniejszenie przeludnienia agrarnego, wzrost konkurencyjności rolnictwa,
spożytkowanie wysokiej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej i wykształcenie
kompleksu agrobiznesu wykorzystującego miedzy innymi popyt zewnętrzny na zdrową
żywność.
■ W celu weryfikacji tych kierunków z zapisem polityki zagospodarowania przestrzennego na
poziomie wojewódzkim, wybrano studium byłego woj. zamojskiego oraz plan
zagospodarowania przestrzennego woj. lubelskiego. We wprowadzeniu do studium autorzy
stwierdzają, że dotychczasowy stan zagospodarowania województwa podlegał dominującemu
wpływowi uwarunkowań zewnętrznych i funkcji związanych z rolnictwem. Analiza
uwarunkowań wewnętrznych, w skład której weszły oceny zagospodarowania sfery
społecznej, kulturowej, produkcyjnej i środowiskowej nie dała przesłanek do podjęcia prób
odejścia od dotychczasowego charakteru zagospodarowania województwa. Autorzy studium
uznali, że rolnictwo i przemysł rolno spożywczy nadal powinny dominować w strukturze
funkcjonalno przestrzennej województwa. Równocześnie z opisem uwarunkowań, autorzy
postulowali działania, które mogłyby pozytywnie wpłynąć na stan rozwoju i
zagospodarowania wsi zamojskiej. I tak znalazły się tu zalecenie, aby rolnicy z
nieefektywnych gospodarstw rolnych podejmowali działalność gospodarczą pozarolnictwem,
konieczne również będzie wzmocnienie wiejskiej sieci osadniczej, podniesienie poziomu
ekonomicznego województwa, poprzez stwarzanie zachęt dla inwestorów w obszarach
wiejskich, takie jak: ułatwienia w pozyskiwaniu terenów pod inwestycje, stosowanie ulg
podatkowych, rozbudowa infrastruktury. Jednym z zasadniczych problemów rolnictwa
zamojskiego była według zapisu studium nadprodukcja surowców rolniczych, które nie
mogły być przetwarzane na miejscu z powodu niedorozwoju potencjału przetwórczego.
Pomimo dotychczasowych negatywnych stron przewagi funkcji rolniczych, autorzy studium
stwierdzili, że wysoka jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej stwarza warunki do
wykreowania Zamojszczyzny na zagłębie produkcji zdrowej żywności i biznesu rolniczego,
76
przy szansach eksportu za granice. Do głównych problemów z jakimi należy podjąć zmagania
w celu wdrożenia pożądanych kierunków zagospodarowania, zaliczono niski stopień rozwoju
cywilizacyjnego i kulturalnego obszarów wiejskich, starzenie się ludności i niski poziom
wykształcenia mieszkańców, rozdrobnienie rolnictwa i ukryte bezrobocie. W ostatnich
rozdziałach studium zatytułowanych Koncepcja rozwoju województwa i Polityka
przestrzenna, cele rozwoju zdefiniowane w Koncepcji można sprowadzić do zbioru
postulatów skierowanych do władz centralnych i samorządowych, w których rękach
spoczywa większość inicjatyw i środków warunkujących realizację kierunków zapisanych w
studium.
■ w planie zagospodarowania przestrzennego woj. lubelskiego, podobnie jak w planie woj.
wielkopolskiego, zanim zdefiniowano ustalenia dla poszczególnych stref, autorzy planu
określili podstawowe zasady, którymi należałoby się kierować w warunkach lubelszczyzny w
procesie restrukturyzacji wsi i rolnictwa.
Plan zakłada identycznie jak miało to miejsce w studium dla byłego woj. zamojskiego, że
rolnictwo nadal będzie jednym z głównych kierunków rozwoju województwa.. Podstawę
organizacji produkcji rolnej powinny stanowić efektywne gospodarstwa rodzinne. Przewiduje
się, że średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego zwiększy się do ok. 15,0 ha (obecnie 7,6
ha) przy zmniejszeniu ich liczby.
Istniejące kierunki produkcji będą rozwijane i uzupełniane nowymi zgodnymi z potrzebami
rynku. Winna nastąpić ścisła korelacja produkcji z przetwórstwem, rozwój specjalistycznej
bazy przetwórczej i przechowalniczej (centra logistyczne) powiązanej z rynkiem zbytu.
Proponuje się model wsi wielofunkcyjnej, co pozwoli na zagospodarowanie nadwyżek siły
roboczej na terenach wiejskich i zatrzymanie procesu migracji do miast.
Generalnie plan proponuje przeznaczenie do produkcji rolnej tylko gleb dobrej jakości
produkcyjnej (1-IV klasy), natomiast gleby słabe (V-VI klasy) proponuje się przeznaczyć pod
rozwój innych funkcji - rekreacyjnej, uzdrowiskowej, leśnej lub inne zainwestowanie zgodne
z zakładanym rozwojem terenów (lokalizacje działalności gospodarczych, infrastrukturalnych
i usługowych).
Ze względu na duże zróżnicowanie środowiska rolniczego oraz istniejące uwarunkowania dla
jego rozwoju wyróżniono na obszarze województwa dwa główne obszary rolnicze, w skład
których wchodzi siedem rejonów produkcyjnych (opisanych w uwarunkowaniach rozwoju).
Terytorium byłego woj. zamojskiego mieści się według planu woj. lubelskiego w rolniczym
obszarze południowym obejmującym rejony:
l - główny rejon produkcji żywności;
II - rejon Roztocza wraz z Kotliną Sandomierską;
III - rejon nadwiślański.
Obszar obejmuje tereny wyżynne województwa (Wyżyna Lubelska, Wyżyna Wołyńska,
Roztocze) oraz część Kotliny Sandomierskiej. Występują w nim głównie gleby zaliczone do
bardzo dobrych i dobrych. Wyjątek stanowi Kotlina Sandomierska charakteryzująca się
słabymi glebami i dużym udziałem lasów w strukturze użytkowania gruntów. Warunki
glebowe obszaru południowego, znacznie korzystniejsze niż na północny województwa, dają
większe możliwości rozwoju i specjalizacji produkcji rolnej. Zlokalizowanych jest w nim
większość zakładów przetwarzających surowce rolnicze. Wszystkie opisane walory
predystynują go do dalszej intensyfikacji rolnictwa.
W obszarze południowym projektuje się:
77
- przeciwerozyjne zagospodarowanie gleb, w tym zalesienia przeciwerozyjne - obszary
wymagające działań przeciwerozyjnych w l etapie obejmują l 3 gmin:
- zalesienia gleb marginalnych;
- budowę 22 nowych zbiorników retencyjnych i rozwój gospodarki rybackiej;
- melioracje użytków rolnych - w l etapie w 6 gminach:
- powstanie 5 centrów aktywności gospodarczej producentów na poziomie lokalnym, tzw.
centra logistyczne, które będą zajmowały się przechowywaniem oraz konfekcjonowaniem
produktów (mycie, czyszczenie, sortowanie, pakowanie, etykietowanie oraz zabiegi
przedłużające trwałość i okres przydatności do spożycia). Centra te będą ściśle powiązane z
Lubelską Giełdą Rolno-Ogrodniczą w Elizówce k/Lublina.
- powstanie 15 rynków hurtowych produktów rolno-ogrodniczych.
- rozwój rolnictwa ekologicznego - na terenach prawnie chronionych (park narodowy, parki
krajobrazowe i ich otuliny);
- utworzenie 2 parków agroekologicznych, których głównym celem jest ochrona krajobrazu
rolniczego przed niewłaściwym zagospodarowaniem:
- rozwój stref żywicielskich wokół miast;
- preferencje lokalizacyjne dla nowych zakładów przemysłu rolno-spożywczego w 6
miejscowościach proponowanych do rangi miast: Werbkowice, Dołhobyczów, Wojsławice,
Żółkiewka, Urzędów, Bełżyce;
- budowę przetwórni rzepaku na biopaliwo w powiecie krasnostawskim.
e) makroregion południowo – zachodni (byłe woj. jeleniogórskie, legnickie, wałbrzyskie,
wrocławskie, zielonogórskie).
■ rekomendacje z Koncepcji zawierały wyłącznie zalecenia dotyczące podnoszenia
standardów zagospodarowania, wyrównywania poziomów z krajami Unii, oraz niwelowania
skutków byłej powodzi.
■ ustalenia studium zagospodarowania przestrzennego woj. zielonogórskiego. W wybranym
studium problematyka zagospodarowania wsi i rolnictwa została potraktowana obszernie. We
wnioskach z diagnozy stanu zagospodarowania, autorzy stwierdzają, że korzystny układ
warunków agroklimatycznych i dotychczasowa tradycja powodują, że rolnictwo
województwa stanowi jeden z głównych działów gospodarki regionu i charakteryzuje się
wysokim potencjałem produkcyjnym. W opracowaniu znajduje się wyraźne odniesienie do
problemu prywatyzacji PGR-ów. W ocenie zachodzącego procesu restrukturyzacji
gospodarstw państwowych, autorzy zauważają, że doprowadził on do spadku produkcji
rolniczej i odłogowania dużych areałów ziemi, czego ubocznym skutkiem było zmniejszenie
negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze technologii stosowanej wcześniej w
rolnictwie. Sądzą również, że restrukturyzacja PRG doprowadzi do podziałów gospodarstw
na mniejsze, poprawy struktury gospodarstw chłopskich i wzrostu ich powierzchni oraz
wdrażania proekologicznych kierunków produkcji. Ponieważ problemy rolnictwa w woj.
zielonogórskim są podobne do występujących w woj. sąsiednich, autorzy postulowali, aby
wspólnie z woj. gorzowskim został opracowany program restrukturyzacji rolnictwa, a we
współpracy z woj. leszczyńskim program produkcji, przechowalnictwa, przetwórstwa i
transportu płodów i towarów żywnościowych na rynek niemiecki. W części studium
zawierającej określenia kierunków rozwoju województwa adresowanych do rolnictwa,
występują zalecenia promowania zagospodarowania terenów związanych z produkcją
zdrowej żywności, rozwoju rynków hurtowych oraz podejmowania działań hamujących
regres na terenach po PGR-owskich. Generalnie województwo jest postrzegane jako obszar
promocji zdrowia we wszystkich sferach zagospodarowania, w tym szczególnie poprzez
78
ekologizację produkcji rolniczej, co powinno znaleźć w przyszłości odwzorowanie w
ustalaniu lokalnych zasad racjonalnej agronomii, ochrony czystości środowiska, i
wykorzystania wód do nawodnień. Ostatecznie w studium wydzielono dwa obszary polityki
dla których zostały zróżnicowane reżimy zagospodarowania. W północnej części
województwa wyznaczono obszary posiadające preferencje dla rozwoju rolnictwa w tym dla
rolnictwa ekologicznego. W części południowej województwa z uwagi na większy poziom
zanieczyszczeń środowiska, przed wprowadzeniem zasad rolnictwa ekologicznego,
należałoby przeprowadzić zabiegi eliminujące zanieczyszczenia. W części północnej
województwa w ramach działań operacyjnych polityki przestrzennej, wskazano na
konieczność likwidacji działalności uciążliwej dla środowiska, występującej jako ogranicznik
dla rozwoju rolnictwa ekologicznego, a za priorytetowe działania uznano przekształcenia
struktury agrarnej, promocję produkcji zdrowej żywności, eksport żywności, wdrażanie małej
retencji wody.
■ w zapisach planu zagospodarowania przestrzennego woj. lubuskiego dało się odczuć
wyraźną dysproporcję pomiędzy zakresem tematycznym części diagnostycznej do planu z
częścią koncepcyjną. Diagnoza była opracowana w pełnym zakresie, który porównywalny
mógł być do zakresu diagnozy w studium. Natomiast część koncepcyjna planu znacznie była
uboższa od tego co proponowało studium. Właściwie sprowadzała się do przeniesienia
zapisów z Koncepcji na poziom województwa i przede wszystkim poruszała zagadnienie
podnoszenia standardów zagospodarowania . Autorzy planu przytoczyli również z Koncepcji
polityki przestrzennego zagospodarowania kraju podstawowe uwarunkowania dla
wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, takie jak: tempo zmian w edukacji młodzieży
wiejskiej, pokonanie problemów transformacji rolnictwa uspołecznionego, nadchodzący wyż
demograficzny i konieczność sfinansowanie około 1,5 do 3 mln nowych miejsc pracy
pozarolniczej dla mieszkańców wsi.
Przyjęte kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w regionie lubuskim ograniczają
się do trzech punktów:
- budowa i modernizacja urządzeń ograniczających zagrożenia środowiska i zachowanie
różnorodności biologicznej produkcji rolniczej;
- produkcja rolna prowadzona metodami ekologicznymi i racjonalizacja zużycia środków
chemicznych;
- wielofunkcyjny model rolnictwa w UE i w Polsce polegający na zrównoważeniu rozwoju,
orientacji rynkowej i konkurencyjności na rynku światowym oraz wysokie normy
bezpieczeństwa i jakości żywności.
Z przeglądu studiów i planów zagospodarowania przestrzennego województw wynika,
że zawarte w nich analizy, diagnozy i ustalenia kierunkowe cechuje wysoka wartość
merytoryczna zagadnień restrukturyzacji wsi i rolnictwa. Ich autorzy identyfikują główne
problemy rozwoju na tle uwarunkowań zewnętrznych i nawiązują do przyjętych przez sejm i
rząd koncepcji polityki zagospodarowania. Dodatkowym atutem opracowań planistycznych
jest tryb ich powstawania gwarantujący szeroką partycypację społeczną wszystkich
zainteresowanych sił uczestniczących w życiu społeczno – gospodarczym regionów. Do
słabych stron studiów i planów należy zaliczyć brak sprecyzowanych elementów
wdrożeniowych na które powinny składać się programy i środki realizacji celów i kierunków
zagospodarowania. Głównym powodem tego stanu, jak to twierdzili autorzy studium dla
byłego woj. koszalińskiego, był brak odpowiednich procedur i standardów wdrażania
poszczególnych kierunków zagospodarowania nie wypracowanych przez gremia
decydenckie. Wydaje się, że przyczyn tego stanu należy upatrywać również w
nieprecyzyjnym podziale kompetencji pomiędzy administrację rządową i samorządową, w
znacznym ograniczeniu wpływu samorządu wojewódzkiego i gminnego na pracę instytucji
79
powołanych do interwencji w proces restrukturyzacji wsi i rolnictwa, a chyba przede
wszystkim w niedostatku środków finansowych, które miały wspierać kierunki zmian. Stąd
prawdopodobnie w analizowanych opracowaniach planistycznych zamiast konkretnych
programów wdrożeniowych spotyka się wiele postulatów pod adresem administracji
centralnej lub wręcz legislacji, aby z poziomu polityki państwa rozwiązała zidentyfikowane w
planach problemy.
Z punktu widzenia racjonalności zarządzania państwem, dokumenty powstałe w
Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Koncepcja polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju i inne określające kierunki zagospodarowania i programy ich
wdrażania powinny się wzajemnie uzupełniać i tworzyć zintegrowane narzędzie interwencji
państwa w proces restrukturyzacji rolnictwa i obszarów wiejskich. Niestety, jak wynika z
różnicy w metodyce opracowania i szczegółowości dokumentów, różnicy w trybie ich
sporządzania oraz braku koordynacji na dwóch decydujących szczeblach - o kierunkach
polityki i środkach na interwencję, opracowania planistyczne, to jest studia zagospodarowania
przestrzennego województw i plany zagospodarowania przestrzennego tworzyły dokumenty
autonomiczne w stosunku do programów rządowych. Opracowania przestrzenne były
nastawione na wizję przyszłego stanu zagospodarowania i rozwoju regionów, bardziej
wnikały w przestrzenne zróżnicowania stanu zagospodarowania i pożądanych kierunków
rozwoju. W praktyce nie miały jednak wpływu na sterowanie faktycznym przebiegiem
procesu restrukturyzacji, nie były bowiem wykorzystywane do koordynowania przepływu
środków przeznaczonych na konkretne cele interwencji państwa, w tym również
przeznaczania ziemi rolniczej do zagospodarowania przez kapitał zagraniczny.
W przytaczanych dokumentach, tylko w planie dla województwa zachodniopomorskiego
został poruszony problem wpływu polityki na kształtowanie struktury agrarnej w przyszłości,
z chwilą wejścia w życie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego z 11 kwietnia 2003 r.
Autorzy wyrażali nadzieje, że ustawa zapobiegnie nadmiernej koncentracji ziemi, spekulacji
na rynku ziemi rolniczej i będzie sprzyjała poprawie struktury obszarowej gospodarstw
indywidualnych.
6.3. Wymierny zakres interwencji państwa w proces restrukturyzacji wsi i rolnictwa.
6.3.1. Syntetyczne wyniki wdrażania programów i planów restrukturyzacji rolnictwa i
obszarów wiejskich.
Większość zadań uwzględnionych w programach wsparcia dla sektora rolnego
wymienionych w rozdziale 4.1.2.1 była i jest realizowana w różnym stopniu wynikającym
przede wszystkim z wysokości środków finansowych zwłaszcza budżetowych oraz
zaangażowania bezpośrednich realizatorów: rolników, mieszkańców wsi, samorządów
terytorialnych. Najlepsze wyniki uzyskano w realizacji infrastruktury technicznej wsi.
Stosunkowo niewielki postęp – w stosunku do potrzeb – osiągnięto w zakresie tworzenia
nowych miejsc pracy. Ogółem w latach 1994-2002, tj. od początku działalności ARiMR
zastosowała dopłaty do kredytów inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolnospożywczym, usługach w tworzeniu nowych miejsc pracy. Dopłaty te wyniosły 5,2 mld zł.
Liczba udzielonych kredytów wyniosła 268,3 tys., a ich kwota 14,45 mld zł. Udzielono także
6367 pożyczek na kwotę 247,6 mln zł w celu tworzenia nowych miejsc pracy (najwięcej w
działalności usługowej i handlowej), dzięki czemu powstało 21 tys. miejsc pracy. Natomiast
ze środków kredytowych uzyskano łącznie od początku funkcjonowania linii do końca 2002
r. 17,7 tys. miejsc pracy.
W latach 1994-1996 wykorzystując środki kredytu ASAL 300:
oddano w użytkowanie 19 535 km sieci wodociągowej i zaopatrzono w wodę bieżącą
238,6 tys. gospodarstw rolnych;
80
wybudowano 1,9 tys. km sieci kanalizacyjnej, do której podłączono 43,4 tys. zagród
wiejskich;
89,1 tys. rodzin wiejskich uzyskało podłączenie do linii telefonicznej;
wybudowano 506 stacji uzdatniania wody, 204 oczyszczalnie ścieków i 22 centrale
telefonicznych;
wybudowano lub zmodernizowano 1025 km dróg gminnych.
Inwestycje współfinansowane z kredytu ASAL stanowiły 54% ogólnej liczby gospodarstw
podłączonych w latach 1994-1996 do sieci wodociągowej, 64% do kanalizacji oraz 22%
liczby podłączeń telefonicznych.
Ponadto ze środków krajowych ASAL udzielono 2349 pożyczek wspierających rozwój małej
przedsiębiorczości na terenach wiejskich na kwotę 87,4 mln zł, dzięki czemu powstało
8819 nowych miejsc pracy.
W ramach preferencyjnych linii kredytowych relatywnie największym zainteresowaniem
wśród rolników cieszą się kredyty na urządzenie gospodarstw przez młodych rolników i na
zakup ziemi.
Od początku funkcjonowania linii kredytującej inwestycje w gospodarstwa realizowane przez
młodych rolników udzielono 92,1 tys. kredytów na kwotę prawie 6 mld zl, a na zakup ziemi
65,2 tys. na kwotę 1,1 mld zł, co pozwoliło łącznie na zakup 371,2 tys. ha.
W skali kraju do najważniejszych zmian w latach 1988-200226można zaliczyć:
1) poprawę relacji między liczbą odbiorców usług infrastrukturalnych na wsi w
porównaniu do miast.
Na wsi w 1988 r. mieszkań wyposażonych w wodociągi było 63,8% (w miastach
94,9%), a w 2002 r. 89,2% (w miastach 98,7%);
- w łazienkę odpowiednio 50,7% (82,4%) i 76,0% (92,3%);
- w gaz z sieci 5,5% (70,9%) i 17,4% (75,0% w miastach).
Na wsi zasoby mieszkaniowe powstałe po wojnie stanowiły w 2002 r. 72,4%
(w miastach 78%), w tym w latach 1989-2002 pozyskano 10,5% mieszkań, tj. prawie
400 tys. (w miastach odpowiednio 12,1%, tj. ponad 960 tys.), a 13% aktualnie znajduje
się w budowie (w miastach 0,5%);
2) wzrost w latach 1996-2002 (brak danych dla 1988 r.) liczby budynków produkcyjnych
w gospodarstwach rolnych:
obór
z 842,3 tys. do 919,6 tys., tj. o 9,2%
chlewni
z 264 tys. do 345,8 tys., tj. o 31%
kurników
z 273,8 tys. do 393,7 tys., tj. o 43,8%
stodół
z 1145,6 tys. do 1197,4 tys., tj. o 4,5%
wiat i garaży
z 740,3 tys. do 1146,4 tys., tj. o 54,8%
budynków wielofunkcyjnych
z 987,3 tys. do 1019,6 tys., tj. 0 3,3%
-
3)
26
zmniejszenie liczby gospodarstw indywidualnych w rolnictwie z 2167,6 tys. do
1956,1tys., tj. o 9,8% (o 211,5 tys. gospodarstw). Powierzchnia użytków rolnych w
tych gospodarstwach zwiększyła się z 13537,3 tys. ha do 14858,4 tys. ha, tj. o 9,8%.
Odbyło się to kosztem sektora publicznego, którego udział w użytkowaniu gruntów
rolnych zmniejszył się z 18,7% w 1988 r. do 5,5% w 2002 r.
W okresie przemian zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych i powierzchnia
zasiewów, głównie na skutek wyłączenia użytkowania gruntów o niskiej jakości i nie
stanowiących gospodarstw rolnych, a także na cele inwestycyjne.
dane GUS: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2001 i wyniki PSR 2002
81
3)
4)
W 1988 r. powierzchnia użytków rolnych wynosiła 18 835 tys. ha, a w 2002 r. była
o 490 tys. (o 2,6%) mniejsza i wynosiła 18 345 tys. ha.
Znacznie większe zmiany wystąpiły w powierzchni zasiewów, która zmniejszyła się
z 14 395 tys. ha w 1988 r. do 10 764 tys. ha, tj. o 3 595 tys. ha (o 25%).
Niska opłacalność produkcji rolniczej i racjonalizacja użytkowania ziemi (odstąpienie
od naliczania kar z tytułu nieużytkowania UR) wpłynęła na wzrost areału odłogów
i ugorów z 0,1 mln ha w 1988 r. do 1,5 mln ha w 1996 r. i 2,3 mln ha w 2002 r.
Zmiany w liczbie gospodarstw rolnych wg grup obszarowych powierzchni użytków
rolnych i średniej wielkości gospodarstw w załączeniu;
w 2002 r. wzrosła w porównaniu do 1996 r. (brak danych za 1998 r.) o 605,1 tys.
(o 21%) liczba gospodarstw rolnych (z działkami rolnymi od 0,10 ha) nie prowadzących
żadnej działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej).
W 2002 r. działalność wyłącznie pozarolniczą prowadziło 104 tys. gospodarstw,
a łączyło działalność rolniczą i pozarolniczą 259,4 tys.W 1988 r. działalność
pozarolniczą prowadziło 191,7 tys. gospodarstw;
zmniejszyła się liczba pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie
rolnym. Wg powszechnego spisu rolnego z 1996 r. liczba ta wynosiła 3 836 tys. osób
i była wyższa niż w 1988 r. o ok. 200 tys. osób, a wg spisu powszechnego z 2002 r.
wynosiła 1 967 tys. osób.
Zwiększyła się liczba pracujących w wieku produkcyjnym z 73,1% w 1996 r. do 85,4%
w 2002 r., a zmniejszyła w wieku poprodukcyjnym z 23,1% do 12,6%. Nastąpiło to
w wyniku realizacji ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z 1990 r.
oraz wprowadzeniu możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę rolniczą.
6.3.2. Interwencjonizm państwa w wymiarze regionalnym realizowany poprzez kredyty
preferencyjne
Restrukturyzacja rolnictwa i zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich jest
zjawiskiem wymuszonym przez zmiany ustrojowe w Polsce oraz globalizację rynków.
Dodatkowym czynnikiem przyspieszającym proces stała się przyszła integracja z Unią
Europejską. Jak wynika z wcześniejszej diagnozy, warunki ekonomiczne towarzyszące w tym
czasie rolnikom i ludności zamieszkującej obszary wiejskie, a szczególnie w województwach
w których dominowały przed 1990 r gospodarstwa uspołecznione, są ostrożnie mówiąc mało
komfortowe. Cały czas trwa nieprzerwany i przyspieszony proces poszukiwania nowych
rozwiązań. Poszukiwania mają miejsce zarówno na płaszczyźnie państwa, jak i regionów i
gmin, o czym świadczą przykłady programów powstających w administracji rządowej i
planów powstających w województwach, a także w ramach indywidualnych przedsięwzięć.
Są one udziałem mieszkańców wsi i rolników, którzy wykazują się inicjatywą i próbują
uporać z nowymi wyzwaniami. Idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby wysiłki się
uzupełniały i wzajemnie inspirowały. Dotychczas omówiono działania, których rolą jest
przygotowanie logistyczne programów na miarę państwa czy regionu, wynikające z
rozpoznania zjawisk w skali makro i tworzących klimat dla działań indywidualnych.
Równocześnie państwo, w celu wsparcia pożądanych kierunków przemian społeczno –
gospodarczych na wsi, stworzyło szereg instrumentów stymulujących zachowania
inwestorskie. Do najpowszechniejszych z nich i jak dotychczas najefektywniejszych w ocenie
mieszkańców wsi, należy pomoc państwa zaoferowana za pośrednictwem Agencji
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a polegająca na dopłatach do oprocentowania
kredytów służących rolnikom, ich związkom i gminom. W ten sposób powstał związek
pomiędzy poszukiwaniami rozwiązań na poziomie indywidualnych przedsięwzięć w
rolnictwie z wolą państwa do jego wsparcia. Dzięki zaangażowaniu państwa w proces
82
łagodzenia skutków wysokiej stopy procentowej, przy zmniejszającej się rentowności
produkcji rolniczej, rolnictwo mogło mimo wszystko prowadzić działania inwestycyjne.
W pracy badano wiele wątków związanych z lokowaniem się inwestorów
zagranicznych w gospodarstwa rolnicze w Polsce. Między innymi uznano, że jednym z nich
powinna być relacja pomiędzy tym zjawiskiem, a kierunkami restrukturyzacji wsi i rolnictwa
przyjętymi w dokumentach planistycznych i programach rządowych oraz ich wdrażaniem,
którego emanacją było zaangażowanie budżetu w formie dopłat do oprocentowania kredytów.
Postanowiono więc porównać zamierzenia programowe i planistyczne z faktycznie
wykonanym poziomem interwencji państwa w restrukturyzację mierzonym skalą
preferencyjnego kredytu inwestycyjnego. W tym celu wykorzystano dane o wysokości
kredytów udzielonych za pośrednictwem ARiMR obejmujące lata 1995-2001 (dla tego okresu
otrzymano bowiem informację z ARiMR ). Ponieważ informacje o skali i przeznaczeniu
kredytów były udostępnione w podsumowaniach wojewódzkich obejmujących oddzielnie
stary i nowy podział administracyjny, podstawową trudnością w doprowadzeniu do ich
porównywalności było obliczenie sumy kredytów dla każdego z 16 województw. Trudność tę
pokonano dzięki kluczowi przypisującemu poszczególne gminy ze starego podziału
wojewódzkiego do nowych województw. Wartość kredytów w gminach wyliczono
proporcjonalnie do powierzchni użytków rolnych ogółem w gminach. Do analizy
przestrzennego zróżnicowania zaangażowania kredytów preferencyjnych w proces
restrukturyzacji wsi i rolnictwa przeliczono ich wartość na 100 ha użytków rolnych
gospodarstw indywidualnych. Zdecydowano się na ten wskaźnik, a nie na wskaźnik
przeliczony na powierzchnię użytków rolnych ogółem, ponieważ ze sprawozdań ARiMR
wynikało, że głównymi beneficjentami wsparcia byli rolnicy indywidualni i pracujące na ich
rzecz przetwórnie. Dodać w tym miejscu należy, że w czasie działalności ARiMR dopłaty
stosowane były do kredytów finansujących dość rozległą paletę inwestycji związanych z
przebudową sektora żywnościowego, a liczba i rodzaj wspieranych linii była zmienna w
czasie. Jak wynika z danych Agencji w latach 1995-2002 r., główny kierunek wsparcia z
budżetu skierowany był na kredyty dla młodych rolników i kredyty inwestycyjne
podstawowe. Poważną część wsparcia stanowiły kredyty branżowe i regionalne, a w dalszej
kolejności kredyty przeznaczone na zakup gruntów, na tworzenie nowych miejsc pracy w
działalności pozarolniczej, na wznowienie działalności w gospodarstwach, na niwelowanie
skutków klęski wywołanej powodzią, bądź suszą.
Bardzo niskim poziomem kredytowania charakteryzował się program osadnictwa rolniczego,
który miał stymulować restrukturyzację struktury obszarowej gospodarstw w województwach
o dużym rozdrobnieniu agrarnym w połączeniu z prywatyzacją sektora uspołecznionego –
dawnych PGR, co może wskazywać na kompletne fiasko programu. W celu zilustrowania i
uczytelnienia poziomu wsparcia, jaki poprzez Agencję uzyskało rolnictwo oraz ukazania
charakterystyki dominujących kierunków inwestowania w ujęciu przestrzennym w
województwach, uproszczono strukturę danych pozostawiając informację o czterech
podstawowych liniach kredytowania (kredyty inwestycyjne podstawowe, kredyty branżowe i
regionalne, kredyty na zakup gruntów, kredyty dla młodych rolników), natomiast pozostałe
rodzaje kredytów połączono w grupę kredyty inne. Wyniki obliczeń prezentowane są w tabeli
12 ,,Struktura linii kredytowych w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych gospodarstw
indywidualnych w województwach w latach 1995 – 2002” i ilustrowane na rysunku 7
,,Interwencja państwa w proces restrukturyzacji wsi i rolnictwa – suma kredytów
preferencyjnych inwestycyjnych w latach 1995-2002”. Z tak przygotowanych informacji w
ujęciu przestrzennym, wyłania się obraz realnego procesu dopasowywania rolnictwa do
nowych warunków. Można na jego podstawie oceniać spójność zamierzeń programowych i
planowanych przez administrację państwową celów restrukturyzacji z rzeczywistą realizacją,
jak i pokusić się o interpretację z punktu widzenia lokowania się gospodarstw z kapitałem
83
zagranicznym i wykupu ziemi. W badanym okresie setki tysięcy rolników było
zaangażowanych w proces restrukturyzacji rolnictwa. Jak podaje M. Just, do końca 2002 r
Agencja udzieliła przeszło 260 tysięcy kredytów inwestycyjnych, a suma dopłat z budżetu
wyniosła 5,2 mld zł. Na uwagę zasługuje również fakt, że w grupie kredytobiorców
najliczniej reprezentowani byli rolnicy młodzi, którym udzielono przeszło 92 tysiące
kredytów. W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych gospodarstw indywidualnych, średnia
dla kraju kwota kredytów wynosiła przeszło 86 tys. zł. Z danych zamieszczonych w tabeli i
ich graficznej interpretacji wynika, że kwoty różniły się znacznie pomiędzy województwami i
wynosiły od 53 tysięcy w woj. świętokrzyskim do 122 tysięcy w woj. wielkopolskim. Na
rysunku 5 widać wyraźny podział województw na cztery grupy z punktu widzenia skali
kredytowania, a więc i skali wsparcia z budżetu. Województwa, które korzystały w stopniu
najmniejszym były tymi, które w programach rządowych uznano za szczególnie zagrożone
kryzysem rolnictwa rozdrobnionego i nietowarowego, o wysokim przeludnieniu agrarnym.
Wydawać by się mogło, że jeśli nie kwoty kredytów, to przynajmniej w tej sytuacji ich liczba
w przeliczeniu na 100 ha., powinna być większa. Hipoteza ta okazała się nieprawdziwa,
ponieważ liczba kredytów udzielanych w województwach o bardzo rozdrobnionej strukturze
agrarnej oscylowała wokół wartości średniej dla kraju wynoszącej 1,67 kredytu udzielonego
na 100 ha użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych. W woj. świętokrzyskim było
to 1,85 kredytów, podkarpackim 1,22, małopolskim 0,99 kredytów na 100 ha. Do grupy
województw o nieco wyższym wskaźniku wartości kredytów zaciąganych na 100 ha użytków
rolnych należą woj. lubelskie, łódzkie i dolnośląskie. Wymienione regiony należały uprzednio
do innych makroregionów planistycznych i reprezentowały zupełnie różne problemy w
zagospodarowaniu rolniczym. Natomiast współcześnie wykazały duże podobieństwo pod
względem struktura rodzajowa udzielonych kredytów. Jedynie w przypadku woj.
dolnośląskiego różnice w zagospodarowaniu znalazły odbicie w wyraźnie różnej strukturze
rodzajowej (przeznaczeniu kredytów), bo jak mało różniła się ona w województwie lubelskim
i łódzkim, tak w woj. dolnośląskim znacznie większy był udział kredytów podstawowych i
branżowych w stosunku do kredytów dla młodych rolników. Znając zapisy kierunków
polityki rozwoju na poziomie krajowym i regionalnym, w woj. lubelskim należało
spodziewać się wysokiego poziomu wsparcia na rzecz rozwoju funkcji pozarolniczych i
przetwórstwa rolno-spożywczego, które było słabą stroną regionu. Można bowiem było
oczekiwać w tych warunkach wyższej efektywność środków, tym bardziej, że region
dysponuje wysokim zasobem siły roboczej, której wykorzystanie łagodziłoby skutki
bezrobocia poza rolnictwem, a rozwój pracochłonnych kierunków produkcji stwarzałby,
zgodnie z założeniami programów rządowych, szanse na korzystny eksport polskiej
żywności. Niestety, z realizacji wsparcia wynika, że region korzystał w niższym stopniu z
dofinansowania aniżeli wynikało to z intencji wyrażonych w polityce państwa. W grupie
województw w których rolnicy korzystali w stopniu wyższym od średniej dla kraju, znalazło
się pięć jednostek (woj. mazowieckie, śląskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie i
zachodniopomorskie. Jak już wiadomo w trzech z nich, to jest w zachodniopomorskim,
pomorskim i śląskim występują liczne przykłady lokalizowania gospodarstw z kapitałem
zagranicznym. Z podziału sumy kredytów na rodzaje wynika, że jedynie w woj. śląskim,
udział kredytów innych, w ramach których można było spodziewać się działań
umożliwiających różnicowanie funkcji produkcyjnych rolnictwa i obszarów wiejskich był
wyższy. Na podkreślenie zasługuje również kolejne odstępstwo od rozkładu struktury
kredytów. Otóż w woj. kujawsko-pomorskim zaobserwowano bardzo wysoki udział kredytów
przeznaczonych na zakup gruntów, a w całej grupie wysoki udział kredytów inwestycyjnych
podstawowych i branżowych. W województwach tych udział kredytów dla młodych rolników
był niższy (z wyjątkiem mazowieckiego) niż w województwach, które korzystały z
kredytowania ogólnie w mniejszym stopniu. Zauważono również, że w województwach
84
centralnej i wschodniej Polski, gdzie mamy do czynienia z procesami starzenia się ludności
wiejskiej, kredytowanie młodych rolników było silniejsze niż w województwach północnych
i zachodnich. Z założeń polityki wynika, że z uwagi na konieczność doprowadzenia w tych
województwach do szybszej koncentracji ziemi i zróżnicowania funkcjonalnego obszarów
wiejskich, udział kredytów innych od kredytów dla młodych rolników powinien być znacznie
wyższy, a w związku z tym struktura całego koszyka pomocy powinna być odwrócona i
bardziej zbliżona do struktury występującej w województwach Polski zachodniej. Takiej
relacji można by oczekiwać w przypadku, kiedy procesy restrukturyzacji byłyby przewidziane
jako proces szybki i z założenia niwelujący dotychczasowy podział funkcjonalnoprzestrzenny kraju na dwie części różniące się poziomem urbanizacji i uzależnienia bytu
znacznej części społeczeństwa od samozaopatrzenia rolniczego. W rzeczywistości mamy do
czynienia z inwestowaniem w rolnictwo i strukturą kredytu typową dla przekształceń
ewolucyjnych i sprzyjających polaryzacji pogłębiającej już i tak nierówne stany
zagospodarowania obszarów wiejskich. Z oceny zmian chociażby tylko średniej powierzchni
gospodarstwa w latach 1988-1996, która w kraju wzrosła przeciętnie około 12%, to w
dawnych województwach (załącznik nr 4), które korzystały intensywniej z kredytów, lecz
udział w nich kredytów dla młodych rolników był niższy, średnia powierzchnia gospodarstw
wzrosła w stopniu wyższym i tak np. w woj. szczecińskim o 81%, poznańskim 25%,
gorzowskim 29%, piotrkowskim 1%, a w woj lubelskim o 15%, a w niektórych
województwach dla których w programach rządowych zalecano poprawę struktury
obszarowej, doszło wręcz do spadku średniej powierzchni gospodarstw: woj. kieleckie,
krakowskie, nowosądeckie, radomskie, rzeszowskie, skierniewickie, tarnobrzeskie,
tarnowskie, kieleckie, bielskie, częstochowskie. Podobnie przedstawia się rozdysponowanie
środków finansowych w województwach o najwyższym poziomie kredytowania
mieszczącym się w granicach 105-122 tys. zł na 100 ha użytków rolnych gospodarstw
indywidualnych (opolskie, wielkopolskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie), przy czym w
woj. wielkopolskim i opolskim zaobserwowano większy udział kredytów przeznaczonych na
zakup ziemi. We wszystkich jednostkach wystąpiła prawie równowaga pomiędzy kredytem
inwestycyjnym podstawowym, a przeznaczonym na rozwój branż i regionu, a w woj.
warmińsko-mazurskim zarejestrowano nieco wyższy udział kredytów dla młodych rolników.
Największa koncentracja gospodarstw z udziałem kapitału zagranicznego występuje w
województwach, które wykazują się intensywniejszym poziomem korzystania rolników z
kredytu, w którego strukturze rodzajowej wysokie udziały zajmowały kredyty inwestycyjne
podstawowe oraz branżowe z niekorzyścią dla kredytów przeznaczonych dla młodych
rolników. Czy jest więc możliwe, że wysoki poziom kredytowania w województwach był
związany z bezpośrednią partycypacją gospodarstw z kapitałem zagranicznym w
kredytowaniu wspieranym z budżetu? Tej możliwości nie można wykluczyć, ponieważ
kredyty preferencyjne są skierowane zarówno do osób fizycznych, jak i podmiotów
gospodarczych, a bardzo duża część gospodarstw funkcjonuje w formie spółek z udziałem
kapitału zagranicznego, co stwarzało im szansę na korzystanie ze wsparcia z budżetu, a udział
kapitału zagranicznego dawał bankom gwarancję spłacania długów. Można więc sądzić, że
beneficjentami pomocy z budżetu były również gospodarstwa z kapitałem zagranicznym, co
mogło wywrzeć wpływ na nieco inną strukturę rodzajową kredytów i na większy udział
kredytów podstawowych. Gdyby można było potwierdzić tę hipotezę, to ogólny obraz
kredytowania w regionach w których dominowało niegdyś rolnictwo uspołecznione, sprzyja
realizacji części celów deklarowanych w programach i planach rządowych. Sprzyja bowiem
,,zapewnieniu optymalnej struktury agrarnej sprzyjającej konkurencyjności rolnictwa z
rolnictwem UE”. Jak wynika z wykonanej we wcześniejszym rozdziale analizy struktury
funkcjonalno-przestrzennej gmin w których występują gospodarstwa z cudzoziemcami,
gminy te cechuje różnorodność funkcji, która umożliwia rozwój pozarolniczych form
85
aktywności gospodarczej. Trudno jest natomiast stwierdzić w jakim stopniu dzięki
wypracowywaniu podstaw konkurencyjności między innymi w gospodarstwach z kapitałem
zagranicznym regiony te biorą udział w eksporcie żywności. Brakuje bowiem odpowiednich
danych statystycznych, a z analizy pojedynczych przykładów opartych między innymi na
bezpośrednich wywiadach z administratorami gospodarstw z zaangażowanym kapitałem
zagranicznym wynika, że produkowane przez nich zboża, rzepak, okopowe, mleko, mięso,
warzywa z owocami trafiają na rynek wewnętrzny, w tym również za pośrednictwem Agencji
Rynku Rolnego. Zdarza się również, że owoce lub warzywa są sprzedawane do sieci
supermarketów lub przetwórni. Założenia o produkowaniu na eksport sprawdzają się w
stopniu niewielkim, a jeśli takie zjawisko występuje, to dotyczy produktów przetworzonych
jak warzywa i owoce27. Z wykonanej uprzednio analizy kierunków produkcji w
gospodarstwach z zaangażowanym kapitałem zagranicznym wynika, że dostosowują się one
do regionalnych i lokalnych warunków i przeważnie kontynuują tradycyjne kierunki
produkcji, lecz z zastosowaniem nowszej technologii i wielu uproszczeń oraz specjalizacji.
Tendencja ta jest dość powszechna i znajduje potwierdzenie nawet w przypadku gospodarstw
położonych w regionie lubelskim. Występujące tam gospodarstwa wpisują się bowiem w
realizację celów polityki rozwoju, szczególnie w zakresie rozwoju przetwórstwa i rozwoju
produkcji ekologicznej adresowanej do odbiorców zagranicznych w tradycyjnych dla regionu
kierunkach produkcji, jak np. uprawa krzewów jagodowych połączona z przetwórnią, czy
produkcja mleka.
7. Przestrzenny model inwestycji w gospodarstwa rolnicze i wykupu ziemi przez
inwestorów zagranicznych
Zinwentaryzowanie rejonów koncentracji inwestycji zagranicznych w gospodarstwa
rolnicze i wykonany opis charakterystyki funkcjonalno-przestrzennej były pierwszymi
krokami postępowania, które miało doprowadzić do zbudowania przestrzennego modelu
zjawiska wykupu ziemi. Dostrzeżone prawidłowości w procesie wyboru gmin przez
inwestorów zagranicznych wyraźnie mieściły się w kategorii zróżnicowań funkcjonalnych i
zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich gmin. Z doboru cech jakimi
posługiwali się Z. Stola i J. Bański wynikało, że dalszego przybliżenia i objaśnienia zjawiska
należało poszukiwać w bardziej szczegółowej charakterystyce zagospodarowania, to jest
wśród wskaźników i cech reprezentatywnych dla struktury agrarnej, intensywności produkcji
rolniczej, struktury demograficznej, struktury osadniczej, struktury zatrudnienia, wyposażenia
w infrastrukturę i struktury użytkowania terenu (sugerowanej przez związek pomiędzy
lokalizacją gospodarstw a wysokim udziałem gospodarki leśnej w strukturach funkcjonalnych
gmin), środowiska przyrodniczego, infrastruktury technicznej (komunalnej) obszarów
wiejskich, warunków życia mieszkańców oraz kondycji społeczności lokalnej. Zauważono
również, że w czasie napływu inwestorów zagranicznych zaczął się zmieniać obraz
typologiczny gmin, co skłoniło nas do postawienia pytania o wpływ tego zjawiska na zmiany
w zagospodarowaniu przestrzennym i ich kierunek. Przyjęto bowiem, że wraz z
zagranicznymi inwestorami do wsi napływał kapitał sprzyjający procesom rozwoju gmin w
stopniu większym od tego jaki można było zaobserwować w gminach bez gospodarstw
zagranicznych. W dalszych krokach starano się więc uszczegółowić analizę i odpowiedzieć
na postawione pytania, a tym samym określić, które z cech zagospodarowania obszarów
wiejskich sprzyjały pojawianiu się inwestycji zagranicznych w gospodarstwa i rolnictwo w
Polsce i jak ich obecność wpłynęła na rozwój gmin. Ostatecznie zarysowano hipotetyczny
przebieg procesu w warunkach dotychczasowych. W tym celu korzystając z metod statystyki
27
Na podstawie wywiadu z przedstawicielem firmy DEKOPOL z woj. opolskiego
86
ilościowej, w tym techniki porządkowania liniowego zwanej metodą wzorca 28,29 i
postanowiono określić przestrzenny model zjawiska lokowania się kapitału zagranicznego w
gospodarstwa rolnicze w Polsce i wykupu ziemi. Metoda ta sprawdziła się pod względem
merytorycznym przy innych pracach prowadzonych w Instytucie, w których dokonywano
oceny stopnia zaawansowania procesów rozwoju w ujęciu przestrzennym, a jej istota polegała
na określeniu kolejności gmin według ich podobieństwa pod względem badanej struktury do
modelu – wzorca, którym jest matematycznie określony obiekt (gmina) scharakteryzowany
zbiorem unormowanych maksymalnych wartości stymulant i destymulant wybranych spośród
wszystkich jednostek. Kolejność podobieństwa gmin w badanych regionach do
,,abstrakcyjnej’’ gminy tworzy model przestrzenny procesu napływu inwestorów
zagranicznych i wykupu ziemi rolniczej wynikający z dotychczasowego zagospodarowania
obszarów wiejskich i statystycznie ujawnionego zjawiska. Model można również
interpretować jako kolejność, w jakiej poszczególne gminy stają się obiektami
zainteresowania inwestorów z chwilą wyczerpania podaży ziemi w gminach położonych
najbliżej wzorca. Kontynuowano więc badanie na poziomie szczegółowym, odpowiadającym
charakterystyce zagospodarowania poszczególnych gmin. W ten sposób zamierzano określić
cechy zagospodarowania, które były statystycznie powiązane ze zjawiskiem napływu
inwestorów z zagranicy. Sądzono bowiem, że dzięki zaobserwowanym relacjom będzie
można wnioskować o szansach kontynuacji procesu w najbliższej przyszłości. Związków na
poziomie zagospodarowania gmin poszukiwano pomiędzy cechą objaśnianą, którą był
wskaźnik udziału powierzchni użytków rolnych wchodzących w skład nieruchomości i
gospodarstw cudzoziemskich w powierzchniach użytków rolnych gmin, a zbiorem cech i
wskaźników objaśniających opracowanych na podstawie wyników Narodowego Spisu
Powszechnego z 1988 r. tych samych które posłużyły do wydzielenia typów struktur
funkcjonalno-przestrzennych obszarów wiejskich przed restrukturyzacją oraz wyników
Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r., który to rok, jak wynika z opisu procesu napływu
inwestorów zagranicznych do rolnictwa, należał do okresu, w którym intensywność zjawiska
była największa. Oba przytaczane zbiory cech i wskaźników zakupiono jako gotowe bazy
danych opracowane w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN pod kierunkiem Andrzeja
Rosnera.30
Analizę rozpoczęto od przeglądu cech, które charakteryzowały zagospodarowanie
obszarów wiejskich przed okresem, w którym możliwy był napływ kapitału zagranicznego do
gospodarstw rolniczych. Zamierzano bowiem uchwycić stymulanty i destymulanty
wynikające z właściwości zagospodarowania obszarów jakie pozostawiła po sobie epoka
gospodarki planowej, nastawionej na kolektywizację. Przyjęto, że cechą objaśnianą nie będzie
jedynie fakt zaistnienia lub nie inwestycji zagranicznych w rolnictwo, lecz udział powierzchni
użytków rolnych gospodarstw z zaangażowanym kapitałem zagranicznym w powierzchni
użytków rolnych gmin, dzięki czemu możliwe będzie uchwycenie zależności
charakteryzujących intensywność procesu. Zbiór cech objaśniających składał się z 44 cech
używanych zwykle w badaniach struktur zagospodarowania przestrzennego obszarów
wiejskich (tabela 13) . Aby określić istnienie ewentualnego statystycznego związku pomiędzy
cechą objaśnianą a cechami pozostałymi i dokonać właściwego wyboru stymulant i
destymulant, dla wszystkich cech obliczono macierz korelacji - Załącznik nr 2 ,, Macierz
korelacji’’.
28
Hellwig Z., ,,Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kraju ze względu na poziom
rozwoju oraz zasoby i strukturę wykwalifikowanych kadr”, Przegląd Statystyczny R.15, z. 4, 1968 r.
29
Hellwig Z. Siedlecka U, Siedlecki J, ,,Taksonometryczne modele zmian struktury gospodarczej Polski”,
IRiSS, Warszawa 1995
30
Monitoring Przestrzennego Zróżnicowania Obszarów Wiejskich w Polsce’’, IRWiR, 1996 r.
87
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
Nr cechy wg.
,,Monitoringu''
Nazwy cech
% miejscowości do których dochodzi droga o twardej nawierzchni
Abonenci telefoniczni na 1000 ludności
Odsetek mieszkań wyposażonych w wodociąg
Odsetek ludności zamieszkałej w budynkach zbudowanych przed 1945 r.
Odsetek ludności zamieszkałej w budynkach zbudowanych w latach 1979-88
Odsetek ludności zamieszkałej w mieszkaniach o dobrym i b.dobrym standardzie
Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej
Odsetek użytków rolnych w rolnictwie indywidualnym
Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego
% liczby gospodarstw o powierzchni pow.10 ha
% gospodarstw posiadających ciągnik
Zwierzęta gospodarskie na 100 ha ur.
Czynni zawodowo w rolnictwie na 100 ha ur.
Gęstość zaludnienia na 1 km2
Przyrost liczby ludności w latach 1961-88
Przyrost naturalny na 1000 ludności śr.1987-1989
Efektywna migracja ze wsi do miasta 1987-89
% zamieszkujących w miejscowości od urodzenia
% gospodarstw domowych chłopskich
% gosp domowych utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie
% gosp dom utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie indywidualnym
% gosp dom utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie uspołecznionym
% gosp dom utrzymujących się głównie z pracy poza rolnictwem
% gosp dom utrzymujących się głównie z niezarobkowych źródeł utrzymania
Ogólny współczynnik obciążenia demograficznego
% czynnych zaw w wieku pon. 45 lat poza rolnictwem
Współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn w wieku produkcyjnym
Współczynnik aktywności zawodowej kobiet w wieku produkcyjnym
% czynnych zawodowo w rolnictwie w 1988 r.
% pracujących na rachunek własny w sektorze prywatnym pozarolnictwem
% bezrobotnych w wieku produkcyjnym w 1992 r.
% ludności z wykształceniem średnim i wyższym w 1988 r.
% gosp domowych utrzymujących się głównie z pracy we własnym gospodarstwie
% gosp chłopskich utrzymujących się głównie z pracy pozarolnictwem
% gosp chłopskich głównie emeryckich
% gosp domowych dwuzawodowych
% czynnych zawodowo pracujących poza swoim gospodarstwem
% gospodarujących w wieku poprodukcyjnym
% gospodarujących z wykształceniem ponadpodstawowym
% gospodarujących w wieku 25-34 lata z wykształceniem ponadpodstawowym
Pracujący głównie w gospodarstwie na 100 ha ur.
% gospodarstw w których minimum jedna osoba pracuje poza gospodarstwem
% gospodarstw w których minimum dwie osoby pracuja poza gospodarstwem
Przeciętna liczba osób w gospodarstwie dom posiadająca główne niezarobkowe źródło
utrzymania
Odsetek powierzchni ur. gminy z zaangażowanym kapitałem zagranicznym
1_3
1_5
1_6
1_8
1_9
1_10
1_12
1_13
1_14
1_16
1_17
1_18
1_19
2_20
2_21
2_24
2_30
2_31
3_32
3_34
3_35
3_36
3_37
3_38
4_49
4_64
5_66
5_68
5_70
5_74
5_75
6_79
8_121
8_122
8_123
8_124
8_129
8_132
8_134
8_135
8_138
8_145
8_146
8_148
Cecha objaśniana
Poszukując korelacji z cechą objaśnianą wykonano obliczenia dla zbioru gmin, które w
ankietach udzieliły informacji o gospodarstwach z kapitałem zagranicznym (mały zbiór) i dla
wszystkich gmin w badanych województwach (duży zbiór). Zdawano sobie sprawę, że
wyniki mogą różnić się zasadniczo, chociażby ze względu na rozproszenie wpływu stymulant
88
na zjawisko w dużej liczbie gmin bez gospodarstw cudzoziemskich. Sądzono również, że
skoro zjawisko wykupu ziemi nie posiada wymiaru makro i sprowadza się do 269
gospodarstw rozmieszczonych w 156 gminach (dane z ankiet), to w obliczeniach
współczynników korelacji, może okazać się, że związek ten nie będzie istotny. Jak się
okazało, rachunek korelacji dla mniejszego zbioru wskazywał na występowanie związków
statystycznych pomiędzy cechą objaśnianą, którą jest udział powierzchni użytków rolnych
gospodarstw z zaangażowanym kapitałem zagranicznym w powierzchni użytków rolnych
gminy a dwunastoma cechami, dla których wartości współczynników korelacji oscylowały
wokół wartości 0,2 na poziomie 5% istotności31. Najsilniejszą korelację na poziomie –0,402
zauważono pomiędzy cechą objaśnianą, a zmienną nr 1.13 - odsetkiem użytków rolnych
pozostających we władaniu rolników indywidualnych. Silną korelację o wartości 0,311
posiadała cecha nr 3,36 - procent gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z pracy
w rolnictwie uspołecznionym. Pozostałe współczynniki korelacji mieściły się w przedziale od
-0,199 do -0,3. Poza jednym wyjątkiem, to jest cechą nr 3.36 (odsetek gospodarstw
domowych utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie uspołecznionym) wszystkie
korelacje posiadały znak ujemny, co oznaczało, że w miarę wzrostu wartości tychże cech w
gminach, należałoby się spodziewać zmniejszania się wskaźnika udziału gospodarstw z
kapitałem zagranicznym. Zarysował się tym samym podział na cechy będące stymulantami i
destymulantami zjawiska w warunkach końca lat osiemdziesiątych.
Z uwagi na warunek stawiany w procedurach taksonomicznych, aby poszczególne cechy
diagnostyczne reprezentujące ten sam czynnik zagospodarowania nie były wzajemnie silnie
skorelowane, pozostawiono do dalszej analizy cztery cechy charakteryzujące się najwyższymi
współczynnikami korelacji:
– nr 1.13 (odsetek użytków rolnych pozostających we władaniu rolników indywidualnych),
– nr 2.31 (odsetek ludności zamieszkującej w gminach od urodzenia),
– nr 3.36 (odsetek gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie
uspołecznionym)
– nr 2.20 (gęstość zaludnienia)
Wykrycie związku statystycznego pomiędzy czterema cechami objaśniającymi a cechą
objaśnianą potwierdziło założenie, że inwestycje zagraniczne w gospodarstwa rolne i wykup
ziemi są powiązane logicznie z zagospodarowaniem przestrzennym obszarów wiejskich.
Pozostałe cechy: nr 1.6 (odsetek mieszkań wyposażonych w wodociąg), 1.18 ( zwierzęta
gospodarskie na 100 ha użytków rolnych), 1.19 (czynni zawodowo w rolnictwie na 100 ha
ur), 3.32 (procent gospodarstw domowych chłopskich), 3.35 (procent gospodarstw domowych
utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie indywidualnym), 4.49 (ogólny współczynnik
obciążenia demograficznego), 5.66 (współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn w wieku
produkcyjnym), 5.68 (współczynnik aktywności zawodowej kobiet w wieku produkcyjnym)
wykazujące się związkami statystycznymi z cechą objaśnianą były silnie skorelowane
wzajemnie z wymienionymi wyżej czterema cechami objaśniającymi i wyraźnie łączyły się z
nimi problemowo. Z tego powodu pominięto je w dalszych obliczeniach ,,wzorca rozwoju”.
Aby sprawdzić nasze przypuszczenia o rozproszeniu zjawiska w dużym zbiorze gmin,
obliczono korelację dla 1101 gmin (wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich
położonych w dziewięciu badanych regionach). Okazało się, że pomimo dużego zbioru
uzyskane wyniki potwierdziły istnienie związków statystycznych dla tych samych par cech.
Charakteryzowały się one co prawda niższymi współczynnikami korelacji, ale z uwagi na
wielkość zbioru ich istotność nie uległa pogorszeniu. Można więc było, bez obaw o
zafałszowanie wyników, używać wybrane cztery cechy diagnostyczne do dalszych obliczeń,
dla różnej wielkości zbiorów gmin.
31
Stanley Gregory, ,,Metody statystyki w geografii”, Warszawa, PWN, 1976
89
W identyczny sposób dokonano wyboru cech objaśniających badane zjawisko
(diagnostycznych) posiłkując się zbiorem informacji z 1996 r., który był podstawą
przeprowadzonej wcześniej i przytaczanej typologii struktur funkcjonalno – przestrzennych
obszarów wiejskich gmin końca lat dziewięćdziesiątych. Dysponując bogatszym zbiorem
cech wybrano wstępnie do analizy 66 cech (tabela 14), które tworzyły opis zagospodarowania
wsi i rolnictwa uwzględniający sferę organizacji rolnictwa i jego strukturę, efekty
produkcyjne, charakterystykę demograficzną i zawodową ludności zamieszkującej gminy,
zamiary restrukturyzacyjne i produkcyjne rolników, wyposażenie w infrastrukturę techniczną
obszarów wiejskich.
Lp. Nazwa cechy/wskaźnika
Nr cechy wg.
,,Monitoringu”
1 – gęstość zaludnienia na 1 km2
2 – przyrost na 1000 ludności
3 – wskaźnik efektywności migracji miasto-wieś
4 - %ludności w wieku 60 lat i więcej
5 – wskaźnik starości ludności w wieku produkcyjnym
6 - % ludności posiadającej gospodarstwo rolne
7 - %ludności w wieku 15 lat i więcej utrzymującej się głównie z pracy w swoim gospodarstwie rolnym
8 – liczba pozarolniczych podmiotów gospodarczych na 1000 ludności
9 – drogi gminne utwardzone w km/10 km2
10 – abonenci telefonii przewodowej na 1000 ludności
11 – dochody własne gmin na mieszkańca
12 - % użytków rolnych w sektorze uspołecznionym
13 - % użytków rolnych w gospodarce indywidualnej
14 – średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych
15 - % indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni 1-5 ha użytków rolnych
16 - %indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni użytków rolnych 15 ha i więcej
17 - % indywidualnych gospodarstw rolnych które zwiększyły powierzchnię w latach 1990-96
18 - % ind gospodarstw rolnych które zmniejszyły powierzchnię
19 – relacja liczby gospodarstw zwiększających powierzchnię do zmniejszających
20 - % indywidualnych gospodarstw posiadających grunty dzierżawione
21 - % indywidualnych gospodarstw rolnych produkujących wyłącznie na własne potrzeby
22 - % indywidualnych gospodarstw rolnych produkujących wyłącznie na sprzedaż
23 – średni wskaźnik jakości użytków rolnych ogółem
24 - % gruntów ornych w powierzchni użytków rolnych ogółem
25 - % odłogów i ugorów w gruntach ornych
26 - % odłogów i ugorów w gruntach ornych gospodarstw indywidualnych
27 - % powierzchni ziemniaków w strukturze zasiewów
28 - % powierzchni buraków cukrowych w strukturze zasiewów
29 – bydło na 100 ha użytków rolnych ogółem
30 – trzoda chlewna na 100 ha ogółem
31 - % indywidualnych gospodarstw rolnych z końmi i ciągnikami
32 - % indywidualnych gospodarstw rolnych wyłącznie z ciągnikami
33 - % indywidualnych gospodarstw rolnych z więcej niż 1 ciągnikiem
34 - % indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających samochód
35 – ciągniki na 100 ha użytków rolnych
36 - % indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających wodociąg
37 - % indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających kanalizację
38 - % indywidualnych gospodarstw rolnych posiadających telefon
39 - % gospodarstw rolnych, które wykazały sprzedaż
40 – wartość produkcji sprzedanej na 1 ha użytków rolnych
41 - % gospodarstw inwestujących
42 – wartość inwestycji na 1 gospodarstwo
43 - % nakładów inwestycyjnych na działalność pozarolniczą
44 - % gospodarstw zamierzających sprzedać ziemię
45 - % gospodarstw zamierzających kupić ziemię
46 - % gospodarstw zamierzających oddać ziemię w dzierżawę
47 - % gospodarstw zamierzających wziąć dzierżawę ziemi
1_1
1_7
1_12
1_20
1_25
2_26
2_28
2_29
2_31
2_32
2_36
3_37
3_39
3_42
3_43
3_45
3_47
3_48
3_49
3_50
3_52
3_56
4_63
4_64
4_65
4_66
4_69
4_70
4_72
4_73
5_76
5_77
5_78
5_79
5_80
6_86
6_88
6_97
7_98
7_104
7_106
7_109
7_112
8_119
8_120
8_121
8_122
90
48 - % gospodarstw zamierzających podjąć działalność pozarolniczą
49 - % gospodarstw zamierzających rozpocząć budowę budynku gospodarczego
50 - % gospodarstw zamierzających inwestować w infrastrukturę
51 - % gospodarstw zamierzających inwestować w produkcję roślinną
52 - % gospodarstw zamierzających inwestować w produkcję zwierzęcą
53 - % utrzymujących się głównie z pracy w swoim gospodarstwie
54 - % utrzymujących się głównie z pracy poza gospodarstwem
55 - % utrzymujących się z niezarobkowych źródeł
56 – przeciętna liczba osób w gospodarstwie
57 - % gospodarstw głównie rolniczych
58 - % pracujących wyłącznie gospodarstwie w stosunku do ogółu pracujących
59 – pracujący wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie/100 ha użytków rolnych
60 - % pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie z wykształceniem wyższym lub średnim
61 - % gospodarstw zatrudniających pracowników najemnych
62 - % pracujących wyłącznie lub głównie poza gospodarstwem od ogółu pracujących
63 - % osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych jako bezrobotni
64 – stopa zbędności ogółem
65 – stopa zbędności w wieku produkcyjnym
66 – zbędni ogółem na 100 ha użytków rolnych
Udział powierzchni użytków rolnych gospodarstw zagranicznych w powierzchni użytków rolnych gmin
8_124
8_128
8_129
8_130
8_131
1_1 II
1_4 II
1_11 II
2_19 II
2_24 II
3_42 II
3_47 II
3_55 II
3_60 II
4_62 II
7_95 II
7_104 II
7_106 II
7_120 II
Cecha objaśniana
Zbiór cech dla roku 1996 poddano identycznej analizie statystycznej jak dla 1988 r.
Obliczono w pierwszej kolejności współczynniki korelacji dla zbioru gmin ograniczonego do
gmin wykazujących obecność gospodarstw z udziałem kapitału zagranicznego (mały zbiór).
Wyselekcjonowano cechy diagnostyczne wykazujące istotne związki statystyczne z cechą
objaśnianą, to jest udziałem powierzchni użytków rolnych gospodarstw akumulujących
inwestycje zagraniczne w powierzchni użytków rolnych gminy. Cech odpowiadających
kryteriom było siedem (macierz korelacji w załączniku nr 2). Sześć z nich, to jest: wskaźnik
efektywności migracji miasto-wieś - nr 1.12 (,,obliczony jako stosunek salda migracji wieśmiasto do obrotu migracyjnego, wskazuje stopień atrakcyjności migracyjnej terenu. Teren
uznaje się jako atrakcyjny migracyjnie, gdy wskaźnik przyjmuje wartości dodatnie i
nieatrakcyjny migracyjnie, gdy wskaźnik osiąga wartości ujemne”32), odsetek ludności
posiadającej gospodarstwo rolne – nr 2.26, odsetek ludności w wieku 15 lat i więcej
utrzymującej się głównie z pracy w swoim gospodarstwie – nr 2.28, odsetek użytków rolnych
w gospodarstwach indywidualnych – nr 3.39, bydło w sztukach na 100 ha użytków rolnych –
nr 4.72, ciągniki na 100 ha użytków rolnych – nr 5.80 i cecha nr 1.1 – gęstość zaludnienia o
współczynniku równym 0,199 tworzyło zbiór destymulant. Posiadały one ujemne wartości
wskaźników korelacji, co oznaczało, że w miarę jak wzrastała w gminach wartość tychże
cech/wskaźników malał równocześnie udział powierzchni gospodarstw z kapitałem
zagranicznym. Siódmą cechą diagnostyczną była jedna stymulanta: odsetek osób w wieku
produkcyjnym zarejestrowanych jako bezrobotni – nr 7.95 II, która wskazywała, że wraz ze
wzrostem liczby zarejestrowanych bezrobotnych w gminach, przybywa obszarów użytków
rolnych znajdujących się we władaniu inwestorów zagranicznych. Po wyłączeniu z grupy
stymulant i destymulant wskaźników silnie ze sobą skorelowanych (cech nr 2,28 – procent
ludności w wieku 15 lat i więcej utrzymujących się z pracy w swoim gospodarstwie, nr 5,80 –
ciągniki na 100 ha użytków rolnych) co jest warunkiem dalszej poprawności zastosowania
taksonomicznej ,,metody wzorca’’, pozostały do dalszych obliczeń cztery cechy
diagnostyczne ze zbioru cech dla 1996 r:
- nr 1.12 - wskaźnik efektywności migracji miasto-wieś,
- nr 2.26 - odsetek ludności posiadającej gospodarstwo rolne
- nr 4.72 - obsada bydła w sztukach na 100 ha użytków rolnych.
- nr 7.95 II - odsetek osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych jako bezrobotni,
32
jak w przypisie 30
91
oraz dwie cechy występujące jednocześnie w roku 1988 i 1996, którymi były: udział rolników
indywidualnych w strukturze użytkowania ziemi (nr 1.13 w 1988 r. i nr 3.39 w 1996 r) oraz
gęstość zaludnienia (nr 2.20 w 1988 r. i nr 1.1 w 1996 r.). Pozostałe cechy wykazujące
związki statystyczne z cechą objaśnianą takie jak: procent ludności w wieku 15 lat i więcej
utrzymującej się głównie z pracy w swoim gospodarstwie - nr 2.28, ciągniki na 100 ha
użytków rolnych - nr 5.80 zostały wyłączone z powodu ich skorelowania z wcześniej
wymienionymi cechami diagnostycznymi.
Na uwagę zasługuje fakt, że cechy z macierzy dla 1996 r.: nr 1.12 - wskaźnik efektywności
migracji miasto-wieś i nr 7.95 II - procent osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych
jako bezrobotne, jakkolwiek były rejestrowane w roku 1988, to ich wartości nie wykazały w
rachunku korelacji dla 1988 r. żadnego statystycznego związku z późniejszym zaistnieniem
zjawiska gospodarstw z kapitałem zagranicznych. Obserwacja ta potwierdza fakt, że w latach
poprzedzających restrukturyzację w gminach, w których inwestują rolnicy zagraniczni,
struktura ludnościowa pod względem poziomu zatrudnienia jak i migracji pomiędzy miastem
a wsią była dość stabilna. Natomiast uwidocznione w latach późniejszych związki
statystyczne wymienionych cech ludnościowych ze zmianami własnościowymi w PGR
wskazują na ożywienie przemian w strukturze ludnościowej, jako zjawiska towarzyszącego
procesowi restrukturyzacji. Wydaje się jednak, że te zmiany nie mogą być traktowane jako
relacje przyczynowo - skutkowe w stosunku do napływu inwestorów zagranicznych do
gospodarstw, lecz mogą jedynie posłużyć do objaśnienia lokalizacji i skali zjawiska, bowiem
zarówno ruchy w zakresie zatrudnienia i migracji oraz napływu zagranicznych inwestorów są
pochodną głębszych przeobrażeń o podłożu ustrojowym, związanych z szeregiem decyzji
politycznych. Zaobserwowane relacje mogą więc stanowić jedynie ilustrację zachodzących
zmian i z powodzeniem mogą być używane jako diagnostyczne. W kolejnym kroku dokonano
obliczenia współczynników korelacji dla wszystkich gmin (duży zbiór), a uzyskane wyniki
potwierdziły wybór cech diagnostycznych dla 1996 r. poza cechą nr 1,12 – wskaźnik
efektywności migracji miasto-wieś, gdzie współczynnik z wartości -0,209 obliczony dla gmin
z gospodarstwami z kapitałem zagranicznym spadł do wartości –0,076. Z tego powodu
wyłączono go z dalszych obliczeń ,,wzorca’’. Korzystając z dwóch baz danych dla dwóch
różnych lat, wyselekcjonowano łącznie sześć cech diagnostycznych. Cztery destymulanty, z
czego dla roku 1988 dwie cechy:
nr 1.13 - odsetek użytków rolnych pozostających we władaniu rolników indywidualnych
- nr 2.31 - odsetek ludności zamieszkującej w gminach od urodzenia,
dla roku 1996 dwie cechy:
- nr 2.26 - odsetek ludności posiadającej gospodarstwo rolne,
- nr 4.72 - obsada bydła w sztukach na 100 ha użytków rolnych,
oraz dwie stymulanty z czego jedną ze zbioru cech z 1988:
- nr 3.36 - odsetek gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z pracy w rolnictwie
uspołecznionym i jedną ze zbioru cech dla roku 1996:
- nr 7.95 II - odsetek osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych jako bezrobotni.
Wiadomo, że stymulanty to cechy, których wartości w gminach wzrastają wraz ze wzrostem
udziału powierzchni użytków rolnych gospodarstw z kapitałem zagranicznym. Destymulanty
to cechy, których wzrost wartości w gminach powoduje ograniczanie udziału powierzchni
gospodarstw z kapitałem zagranicznym. Określenie zbioru cech diagnostycznych i dokonanie
wyboru stymulant i destymulant silnie statystycznie powiązanych z udziałem użytków
rolnych w gminach należących do gospodarstw angażujących kapitał zagraniczny było
równoznaczne z określeniem modelu zależności pomiędzy zmienną zależną (objaśnianą) a
zmiennymi niezależnymi (objaśnianymi) i umożliwiło budowę teoretycznego przestrzennego
modelu zjawiska. Budując model obliczono najpierw odległości taksonomiczne wszystkich
gmin od abstrakcyjnej gminy (obiektu) opisanej maksymalnymi wartościami stymulant i
92
destymulant wybranymi spośród wartości rzeczywistych charakteryzujących gminy.
Następnie zbiór gmin uporządkowano według ,,miary rozwoju” obliczonej dla każdej
gminy33. Gminy o najniższej wartości miary rozwoju znajdują się najbliżej wzorca, to znaczy
są najbardziej podobne do idealnej gminy, której zagospodarowanie sprzyja lokowaniu się
inwestorów zagranicznych w pierwszej kolejności. Gminy położone najdalej od wzorca
wykazują cechy zagospodarowania stanowiące barierę ochronną przed wykupem ziemi. W
innych interpretacjach model można odczytywać jako odzwierciedlenie chronologii lub skali
zjawiska napływu inwestorów zagranicznych do gmin i wykupu ziemi podyktowanego
uwarunkowaniami zagospodarowania przestrzennego. Wynik porządkowania gmin pod
względem podobieństwa do ,,wzorca” naniesiono na rysunek 8 , a w tabeli 15 zapisano
statystykę gmin w badanych województwach w klasach (przedziałach) według ich podatności
na inwestycje kapitału zagranicznego i wykup ziemi. Gminy zostały uszeregowane według
kryterium odległości od ,,wzorca” i podzielone na siedem klas, których rozpiętości stanowią
krotności odchylenia standardowego. Barwy zimne wskazują gminy, położone najbliżej
wzorca – klasy 1,2,3, a barwy ciepłe wskazują gminy położone dalej – klasy 7,6,5. Ponieważ
wynik obliczeń daje rozkład normalny, to w klasie 4 położonej w centrum zbioru znalazła się
największa liczba – 363 jednostek charakteryzujących się zagospodarowaniem obszarów
wiejskich położonych po środku skali podatności obszarów na inwestycje zagraniczne w
gospodarstwa rolne i wykup ziemi. Gminy te w dziewięciu województwach stanowią prawie
40% jednostek, a największy ich udział odnotowuje się w dolnośląskim, kujawsko –
pomorskim i wielkopolskim. Jak już wspomniano porządkowanie zbioru polegało na
ustaleniu kolejności gmin z punktu widzenia ich podobieństwa do ,,wzorca’’, to jest do gminy
której wszystkie cechy odpowiedzialne statystycznie za lokowanie się inwestorów
zagranicznych w gospodarstwa rolnicze posiadają wartości maksymalne. W rezultacie
uporządkowania zbioru do pierwszej klasy zaliczono 12 gmin, które wystąpiły w dwóch
województwach: pomorskim i zachodniopomorskim. Gmin z drugiej klasy, to jest bardzo
podobnych do wzorca było 74. Stanowiły one 6,8%
33
Jak w przypisach nr 28 i 29
93
województwo
7
Klasy według odległości od wzorca **
1
2
3
4
5
6
do których
w
wysłano obliczeniach
ankiety
wzorca *
liczba gmin w klasie / % w stosunku do liczby gmin w województwie
stopień realizacji
teoretycznej podaży
obliczonej metodą wzorca
liczba gmin wiejskich i
miejsko-wiejskich w
województwie
% liczby gmin z 1,2,3 klasy
wzorca w liczbie gmin w
województwie
Klasyfikacja gmin z punktu widzenia teoretycznych możliwości wykupu ziemi
% gmin z gospodarstwami
zagranicznymi wg AWRSP
Tabela 15.
dolnośląskie
133
131
0/0%
0/0%
49/37,4%
76/58,0%
6/4,6%
0/0%
0/0%
17,3
37,4
46,26
kujawsko-pomorskie
127
125
0/0%
0/0%
12/9,6%
67/53,6%
45/36,0%
1/0,8%
0/0%
7,1
9,6
73,96
lubelskie
193
191
0/0%
1/0,5%
2/1,0%
26/13,6%
131/68,6% 31/16,2%
0/0%
0,5
1,5
33,33
lubuskie
73
74
0/0%
7/9,4%
44/59,4%
21/28,4%
0/0%
41,9
68,8
60,90
opolskie
67
67
0/0%
0/0%
14/20,9%
pomorskie
98
96
3/3,1%
17/17,7%
25/26,0%
100
100
0/0%
15/15%
56/56,0%
wielkopolskie
207
205
0/0%
1/0,5%
13/6,3%
2/2,7%
0/0%
21/31,3%
27/40,0%
5/7,5%
0/0%
16,2
20,9
77,51
32/33,3%
19/19,8%
0/0%
0/0%
31,6
46,8
67,52
23/23,0%
6/6,0%
0/0%
0/0%
30
71
42,25
88/42,9%
95/46,3%
7/3,4%
1/0,5%
8,7
6,8
127,94
1/1,0%
0/0%
0/0%
65
84
77,38
zachodniopomorskie
103
100
9/9%
33/33%
43/43,0%
14/14,0%
razem
1101
1089
12/1,1%
74/6,8%
258/23,7%
368/33,8% 332/30,5% 14/4,0% 1/0,09%
* gminy dla których były kompletne dane do obliczeń
** klasa 1 - gminy położone najbliżej wzorca
współczynnik korelacji pomiędzy
danymi AWRSP a wynikiem z
obliczeń wzorca dla sumy klas
1,2,3.= 0,93108084
opr. S. Anusz I M. Pisarski
populacji skoncentrowanej w województwie zachodniopomorskim (33 gminy) , w pomorskim
(17 gmin) i warmińsko – mazurskim (15 gmin) i lubuskim (7 gmin). Pojedyncze gminy z
klasy drugiej wystąpiły również w województwach lubelskim i wielkopolskim. W trzeciej
klasie było 258 gmin, w tym 56 z woj. warmińsko-mazurskiego, 49 z dolnośląskiego, 44 z
lubuskiego i 43 z zachodniopomorskiego. W piątej i szóstej klasie znalazły się gminy
oddalone od wzorca, które ze względu na swoje charakterystyczne zagospodarowania są
nieznacznie podatne na wykup ziemi. Najliczniejszą grupę wchodzącą do tych klas stanowią
gminy z województw: lubelskiego wielkopolskiego i kujawsko – pomorskiego. W skład klasy
siódmej – najodleglejszej od wzorca weszła jedna gmina zlokalizowana na granicy z
Poznaniem. Z prezentowanej w tabeli 15 struktury liczebności klas wewnątrz województw
wynika, że wśród regionów, które posiadają najliczniejszą reprezentację gmin zaliczonych do
klasy pierwszej, drugiej i trzeciej, należą województwa: zachodniopomorskie – 84% gmin,
warmińsko-mazurskie – 71% gmin, lubuskie – 69% gmin, pomorskie – 46% gmin i
dolnośląskie – 37% gmin. W tych województwach zarejestrowano największy procent gmin
w których ulokowały się inwestycje zagraniczne w gospodarstwa rolne. Obliczony
współczynnik korelacji pomiędzy odsetkiem gmin zaliczonych do pierwszych trzech klas
odległości od wzorca, a odsetkiem gmin wskazanych przez AWRSP w których Agencja
odnotowała transakcje z inwestorami zagranicznymi wyniósł 0,931, co przy 7 stopniach
swobody pozwala na uznanie, związku statystycznego pomiędzy nimi na bardzo wysoki
poziomie istotności rzędu 0,1%. Stwierdzona korelacja wskazuje na prawidłowość doboru
stymulant i destymulant tworzących model zależności pomiędzy zagospodarowaniem
obszarów wiejskich gmin a napływem inwestorów zagranicznych i wykupem ziemi rolniczej,
potwierdza rozkład informacji z rysunku 8 oraz wyjaśnia, że na obecnym etapie lokowania się
rolników cudzoziemskich, preferencyjne warunki spełniają gminy z trzech pierwszych klas
odległości od wzorca. Nakładają się bowiem dość precyzyjnie dane z Agencji i ankiet o
występowaniu gospodarstw z użytkownikami cudzoziemskimi z klasyfikacją gmin
wskazującą jednostki najbardziej podatne na lokalizację inwestycji zagranicznych i wykup
ziemi. Przestrzenny rozkład barw odpowiadających poszczególnym klasom dobitnie sugeruje,
że proces wykupu ziemi jest ściśle powiązany z zasięgiem rolnictwa wielkoprzestrzennego i
szczątkowym występowaniem osadnictwa opartego o gospodarstwa rodzinne.
94
8.
Wnioski do polityki regionalnej
Zmiany w rolnictwie wywołane urynkowieniem gospodarki i prywatyzacją sektora
uspołecznionego spowodowały wiele implikacji w funkcjonowaniu i zagospodarowaniu
obszarów wiejskich. Znaczna część ludności utrzymująca się z pracy w rolnictwie
indywidualnym i uspołecznionym została pozbawiona pracy i źródła utrzymania, a część
użytków rolnych przestała pełnić funkcje produkcyjne. W takich warunkach trwa proces
rozwoju i restrukturyzacji społeczno – gospodarczej w gminach wiejskich i miejsko –
wiejskich. Przebiega on różnie w zależności od położenia w stosunku do rynków pracy
pozarolniczej, w tym i poza granicami kraju oraz udziału mieszkańców gmin w strukturze
własnościowej użytków rolnych.
W pracy analizowano zjawisko inwestycji kapitału zagranicznego w gospodarstwa i wykup
ziemi rolniczej na tle procesu restrukturyzacji i rozwoju obszarów wiejskich, stąd wnioski
będą ograniczały się do interakcji między badanymi elementami.
Z przeprowadzonego rozpoznania wynika, że w obiegu publicystycznym i opinii
kształtowanej przez niektórych polityków, skala wykupu ziemi jest identyfikowana z
inwestycjami rolników zagranicznych w gospodarstwa rolnicze. Każdy fakt wejścia
cudzoziemców w posiadanie ziemi nawet na krótki czas jest odbierany jako zagrożenie
wykupem i ograniczenie szans dla rolników indywidualnych na powiększenie rodzimych
gospodarstw. Ze studiów problemu wiadomo jednak, że nie wszystkie próby wejścia przez
cudzoziemca do gospodarstwa są trwałe i skuteczne.
Dotychczasowy sposób monitoringu procesu był na tyle niedoskonały, że z jednej strony
mógł powodować wyolbrzymianie skali zjawiska, a z drugiej nawet go nie rejestrować.
Przyjęty przez Państwo nadzór Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji nad ustawą o
nabywaniu ziemi przez cudzoziemców, w zakresie kontroli wykupu ziemi rolniczej był
niewystarczający. Dopiero połączenie danych z kilku źródeł z badaniami własnymi pozwoliło
na w miarę pełne rozpoznanie zjawiska. Okazało się, że inwestorzy zagraniczni występujący
samodzielnie oraz w spółkach z Polakami wchodzili w posiadanie ziemi rolniczej z Zasobu
Skarbu Państwa, a aktualnie obserwuje się zjawisko coraz częstszego przejmowania ziemi od
właścicieli prywatnych. Zweryfikowano również opinię, że zainteresowaniem inwestorów
zagranicznych cieszą się wyłącznie gospodarstwa wielkoobszarowe. Okazało się, że poza tą
kategorią obszarową, równoważny udział z punktu widzenia liczby przypadków stanowią
nieruchomości małe i bardzo małe. Z analizy sposobu funkcjonowania gospodarstw będących
w posiadaniu cudzoziemców wynika, że niewielki procent ziemi będącej we władaniu
inwestorów nie jest użytkowany, co może wskazywać na występowanie na tym polu działań
spekulacyjnych.
Stwierdzono, że gospodarstwa z inwestorami zagranicznymi prowadzą w Polsce gospodarkę
na powierzchni przekraczającej 200 tys. ha, z czego 38,5 tys. ha są to grunty zakupione
przez cudzoziemców i spółki mieszane. Województwo zachodniopomorskie należy do
liderów pod względem koncentracji gospodarstw z inwestorami zagranicznymi. Z
rozpoznania wynika, że w opinii publicznej występują zawyżone szacunki skali zjawiska.
Odkryto, że inwestorzy zagraniczni nie ograniczają swoich zainteresowań do obszarów
zachodniej, czy północnej Polski, gdzie mogą inwestować na dużych terenach lecz poszukują
ziemi we wschodnich i centralnych województwach. Przykładem jest woj. lubelskie w którym
inwestorzy zagraniczni zawitali do 8 gmin. Stwierdzono, że inwestycje rolników
zagranicznych w Polsce wynikają z kalkulacji rynkowych i nadzwyczajnej oferty podaży
ziemi powstałej w wyniku przyjętego przez sejm modelu reprywatyzacji rolnictwa
uspołecznionego. Inwestorzy zagraniczni stanowią uzupełnienie dla krajowego popytu na
ziemię i dzięki swej aktywności gospodarczej powodują podtrzymanie produkcji w
gospodarstwach położonych w około 200 gminach w całej Polsce.
95
Gminy w których występują inwestycje zagraniczne z uwagi na swoją specyfikę
zagospodarowania posiadają szereg cech różniących je od gmin pozostałych. W pracy
zidentyfikowano różnice i cechy zagospodarowania statystycznie powiązane ze zjawiskiem
napływu inwestorów zagranicznych i wykupem ziem i rolniczej. Konglomerat tych cech
tworzy model uwarunkowań zjawiska. Czynnikiem głównym stymulującym napływ
inwestycje zagranicznych do rolnictwa jest dotychczasowe zagospodarowanie obszarów
wiejskich, a bezpośrednio struktura agrarna. Główne cechy zagospodarowania statystycznie
odpowiedzialne za proces, to: udział rolników indywidualnych w strukturze własności ziemi
powiązany z niskim odsetkiem mieszkańców posiadających własne gospodarstwo rolne i
wysokim odsetkiem gospodarstw domowych utrzymujących się w roku 1988 z pracy w
rolnictwie uspołecznionym oraz niski poziom hodowli bydła. Kolejnymi stymulantami są
wysokie saldo migracji ze wsi do miast oraz utrzymujący się poziom zarejestrowanego
bezrobocia. Negatywnie na zjawisko napływu inwestorów zagranicznych wpływa wysoki
odsetek ludności zamieszkującej w gminach od urodzenia oraz wysoka gęstość zaludnienia.
Czynnikiem obojętnym dla procesu jest sfera zagospodarowania nie związana organicznie z
produkcją rolniczą. Z opisu struktur funkcjonalno-przestrzennych wynika, że w większości
gmin w których obserwuje się gospodarstwa z inwestorami cudzoziemskimi, poza
wielkoobszarowym rolnictwem uspołecznionym rozwinęły się w latach ubiegłych funkcje
dodatkowe, jak: mieszkalnictwo, leśnictwo, turystyka, produkcja przemysłowa. Skala wpływu
tych funkcji na rozwój gmin musiała być znaczna, skoro nie wykazują one oznak regresu
silniejszego od obserwowanego w gminach pozostałych. Gminy z gospodarstwami
cudzoziemskimi rozwijają się w podobnym tempie do gmin pozostałych pomimo
wykluczenia gospodarczego części ludności zatrudnionej uprzednio w sektorze rolnictwa
uspołecznionego. Wynika z tego, że sytuacja w restrukturyzowanym na dotychczasowych
zasadach rolnictwie wielkoobszarowym nie ma istotnego wpływu na dalszy rozwój gmin.
Ekstensywnie organizowana produkcja przez inwestorów cudzoziemskich powoduje
ograniczenie zatrudnienia w stopniu maksymalnym, stąd obserwowany silny impuls
migracyjny poza teren gmin. Aby umożliwić tej grupie społecznej pozostanie w gminach i
aktywne funkcjonowanie, należałoby zintensyfikować rozwój funkcji dodanych i nadać im
większą rangę. W polityce regionalnej oznaczałoby to wprowadzenie zachęt dla wszystkich
formy inwestycji na terenach wiejskich gmin po PGR-owskich. Przewlekający się okres
niepewności i stagnacji gospodarczej może przyczynić się do dalszego spadku gęstości
zaludnienia i depopulacji terenu oraz utraty korzyści z dotychczasowego zainwestowania w
rozwój demograficzny. W konsekwencji może nawet dojść do wycofywania się funkcji
pozarolniczych, które jeszcze podtrzymują rozwój gmin i pozostawienia w terenie wyłącznie
ekstensywnie zorganizowanego rolnictwa farmerskiego.
Scenariusz ten jest wielce
prawdopodobny, lecz jego skutki wywoływać będą napięcia w miastach do których
skierowuje się migracja z pozbawionych miejsc pracy obszarów wiejskich. Pozostawienie go
bez jakiejkolwiek interwencji umożliwi dalszą koncentrację ziemi w wielkoobszarowych
gospodarstwach oraz wzrost poziomu zalesienia. Spowoduje również przekształcenia
krajobrazu w którym zaczną dominować monokultury upraw polowych oraz lasów. Będzie
natomiast ubywało elementów związanych z tradycyjną wiejską siecią osadniczą, zmniejszy
się różnorodność form antropogennych i przyrodniczych.
Ponieważ opisywane zjawiska zachodzą w pobliżu granicy z Niemcami oraz w
przeddzień integracji z Unią Europejską, niewykluczone, że mieszkańcy gmin skierują swoje
zainteresowania migracyjne w stronę miast po drugiej stronie Odry, co może złagodzić presję
na lokalnym rynku pracy.
Inne scenariusze są też prawdopodobne, ale ich określenie będzie dopiero możliwe z
chwilą stwierdzenia potencjalnego zewnętrznego popytu na ziemię oraz reakcji inwestorów
96
na formalne ograniczenia w obrocie ziemią rolniczą. Trudno również przewidzieć w jakim
tempie może przebiegać proces zamiany rolniczego użytkowania ziemi na inne cele, co jak
się wydaje jeszcze przez długie lata będzie stymulowało rozwój lokalny.
97
BIBLIOGRAFIA
Anusz S. 1986 „Metoda wykorzystania informacji o rolnictwie do ustaleń regionalnych i
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego”. Warszawa, IGPiK
Anusz S., Frankowski Z. 1986 „Studium rolnicze do planu przestrzennego zagospodarowania
województwa piotrkowskiego. Biuro Planowania Przestrzennego w Piotrkowie Trybunalskim
z siedzibą w Łodzi
Anusz S., Frankowski Z. 1987 „Studium rolnicze do planu przestrzennego zagospodarowania
województwa radomskiego. Radom
Anusz S. „O rolnictwie przed restrukturyzacją” artykuł w: Człowiek i Środowisko nr 18 1994
Blalok H.M. 1977 „Statystyka dla socjologów. Warszawa: PWN
Dembowska Z., Lachert Z. 1974 „Zagospodarowanie przestrzenne wsi a warunki produkcji
roślinnej w gospodarstwach chłopskich. Warszawa; IRWiR PAN
Domański T. ,,Strategiczne planowanie rozwoju gminy”, Agencja Rozwoju Komunalnego w
Warszawie, 1999 r.
Dostosowanie Polski do Unii Europejskiej – problemy rolnictwa. Materiały z konferencji.
PTE, 1992
Frankowski Z. 1991 „Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach przestrzennych” ,
Warszawa, IGPiK
Gawron W., Gruda M., Zawadzka D. 1992 „Ekonomiczna integracja polskiego rolnictwa z
EWG, Warszawa IERiGŻ
Hellwig Z. 1968 „Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów
ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę wykwalifikowanych kadr. Przegląd
Statystyczny r. 15 nr 4
Hellwig Z. Siedlecka U, Siedlecki J, 1995 „Taksonometryczne modele zmian struktury
gospodarczej Polski”, IRiSS, Warszawa
Herer W., Sadowski W. 1993. „Zmiany struktury agrarnej na tle zmian struktury i wielkości
zatrudnienia w całej gospodarce”, Zakład Badań Statystyczno-ekonomicznych GUS i PAN,
zeszyt 42
Kaczmarek Z., Parysek J.J., 1977 „Zastosowanie analizy wielowymiarowej w badaniach
geograficzno-ekonomicznych. W: Metody ilościowe i modele w geografii. Warszawa, PWN
Kawecka-Wyrzykowska E., Ciepielewska M., Mroczek W, 1992 „Wpływ umowy o
stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską na handel rolny Polski. Studia i Materiały nr 37
Warszawa, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego
98
Kopeć B. 1966 „Ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych w zarysie”, Warszawa,
PWRiL
,Konkurencyjność regionów”, 1999 r Praca zbiorowa pod redakcją Mirosławy Klamut ,. AR
Wrocław
Kotler P., Jatusripitak S., Maesincee S.: „Marketing narodów. Strategiczne podejście do
budowania bogactwa narodowego”, wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu
Łuczak P. ,,Unijny farmer na polskiej ziemi’’, Topagrar Polska nr 6/2000 r.
Olko-Bagieńska T., Pyrgies J., Gajda J. 1992 „Przekształcenia własnościowe w państwowych
gospodarstwach rolnych w Polsce. Warszawa, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce,
zeszyt 28
„Polityka rolna w latach dziewięćdziesiątych – dylematy i możliwości”, 1991 Materiały z
sesji zorganizowanej przez Fundację im. Macieja Rataja, Warszawa
Praca zbiorowa pod red. Waldemara Michny ,,Program działań zmierzający do zwiększania
konkurencyjności polskiego rolnictwa...’’, 1997, IERiGŻ
Praca zbiorowa pod redakcją naukową Edwarda Majewskiego i Grahama Daltona
,,Strategiczne opcje dla polskiego sektora agrobiznesu w świetle analiz ekonomicznych „
FAPA, 2000 r.
Poczta W. 1994 ,,Rolnictwo Polskie w Aspekcie Integracji ze Wspólnotami Europejskimi’’,
AR, Poznań
Piekara A. „Samorząd terytorialny i rozwój lokalny”, UW ,Warszawa 1992 r.
„Polityka rolna w latach dziewięćdziesiątych – Dylematy i możliwości – Materiały z sesji
zorganizowanej przez Fundację im. Macieja Rataja, X.1991
„Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. W stronę wsi wielofunkcyjnej”, 1993, PAN,
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Fund. Na rzecz nauki polskiej, Warszawa
„Przeobrażenia społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich pogranicza zachodniego” Wyd.
PAN, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Centrum Naukowo-Wdrożeniowe SGGW
Stanley Gregory, 1976 ,,Metody statystyki w geografii”, Warszawa, PWN
„Struktura przestrzenna rolnictwa. 1975 Wybór prac pod red. Jacka Szyrmera. Biuletyn
Informacyjny Zeszyt 3, Warszawa
Szemberg A., 2001, Przemiany struktury agrarnej w rolnictwie chłopskim, PAN IRWiR
The Local Agenda 21 Planning Guide – An Introduction To Sustainable Development
Planning, Toronto, OTTAWA, Nairobi, 1996 r.
99
Woś A. 1997 „Makroekonomiczne i polityczne uwarunkowania wyboru strategii rozwoju
polskiego rolnictwa”, Fund. Programów Pomocy dla rolnictwa,
Woś A., 1996 ”Argobiznes mikroekonomika’’, Tom I i II, Wyd. KEY TEX, Warszawa
Woś A., 1999, „Analiza produkcyjno-ekonomiczna sytuacji rolnictwa i gospodarki
żywnościowej w 1998 r”. IERiGŻ Warszawa.
Wysocka E. 1999, „Synteza studiów zagospodarowania przestrzennego województw”, IGPiK,
Warszawa
„Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej”, 1995 wyd. PAN, Instytut Rozwoju
Wsi i Rolnictwa , Warszawa
100

wykup ziemi rolniczej przez kapitał zagraniczny i jego wpływ na

Transkrypt

Podobne dokumenty

Informacja na temat badań rolnych realizowanych przez urząd

Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce

liczba gospodarstw domowych nie uczestniczących w wakacjach

Ograniczenie obrotu nieruchomościami rolnymi

wzór pisma do Wójtów, Burmistrzów i Prezydentów

osobiste prowadzenie gospodarstwa rolnego

(G) Infrastruktura obszarów wiejskich

Małe gospodarstwo, duża premia

Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej realizuje w tym miejscu