Pobierz - mikroekonomia.net

Piotr Waląg
ROZDZIAŁ 7
POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC PROCESÓW
DEZINDUSTRIALIZACJI
Wprowadzenie
Dezindustrializacja jest cechą procesu rozwoju gospodarczego, która jest nie do uniknięcia, jeśli społeczeństwo ma korzystać z efektów postępu ekonomicznego (Fisher, 1945, s.
56); (Fisher, 1933). Jest ona naturalnym procesem transferu czynników wytwórczych, a w
szczególności czynnika pracy, na odpowiednim etapie rozwoju gospodarczego, z sektora
przemysłowego do sektora usług1 podyktowanym prawidłowościami zmian w strukturze gospodarczej. Dezindustrializacja może być jednak okupiona, na skutek powolnych dostosowań
strukturalnych, takimi niepożądanymi społecznie zjawiskami jak bezrobocie, nierówności
dochodowe, spowolnienie wzrostu standardów życiowych, obniżenie poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Zjawiska te mogą być potęgowane przez negatywne szoki podażowe, jak
miało to miejsce w latach 70-tych w Wielkiej Brytanii, gdzie dezindustrializacja ujawniła się
bezwzględnym spadkiem produkcji w sektorze przemysłowym, co miało poważne skutki dla
gospodarki brytyjskiej. Wystąpił w niej bezwzględny spadek wielkości produkcji jak i ilości
przedsiębiorstw przemysłowych, co doprowadziło do bezwzględnego spadku zatrudnienia w
przemyśle (Kilpatrick, Lawson, 1980). Ujawnienie się dezindustrializacji poprzez takie zjawiska gospodarcze jak dezinwestycje, upadek starych gałęzi przemysłu, spadająca siła związków zawodowych, przenoszenie dojrzałych przemysłów do krajów rozwijających się, zróżnicowania płacowe świadczy o bolesnych, ale pożądanych dla dalszego wzrostu gospodarczego
dostosowaniach.
Wymuszona przez dezindustralizację elastyczność reakcji na zachodzące w coraz szybszym
tempie zmiany gospodarcze ukazuje zdolność do dostosowań strukturalnych jako najważniejszą cechę gospodarek na wysokim poziomie rozwoju ekonomicznego w sekwencji nieuniknionych przemian w nich zachodzących.
Jednakże objawy dezindustrializacji, jakkolwiek można by wyważać teoretycznie i empirycznie ich pozytywne i negatywne skutki, powinny być uważnie analizowane w odniesieniu do
gospodarek poszczególnych krajów jak i ugrupowań gospodarczych, takich jak Unia Europejska.
Polityka Unii Europejskiej wobec dezindustrializacji ściśle połączona jest z działaniami na rzecz zwiększania konkurencyjności gospodarczej i adaptacji do zmian strukturalnych (Communication…, 2003). Konkurencyjność gospodarki unijnej uwypukliła się jako
jeden z priorytetów w polityce Unii Europejskiej od czasu, kiedy wyznaczono cele rozwojowe krajów UE w ramach Strategii Lizbońskiej w 2000 roku. Dla pobudzania konkurencyjności czynione są starania w kierunku zaadoptowania gospodarek unijnych do zmian strukturalnych, realokacji działalności przemysłowej do gospodarek rozwijających się, przemieszczania
miejsc pracy do nowych przemysłów, ryzyka związanego z procesem dezindustrializacji.
Konkurencyjność określana jest głównie wzrostem produktywności w poszczególnych sekto1
kapitał jako czynnik produkcji ma relatywnie mniejsze znaczenie w sektorze usług niż w sektorze przemysłowym - Fisher A. G. B., Capital and the growth of knowledge, The Economic Journal, 1933, s. 384, za Kwiatkowski E., Teoria trzech sektorów, PWN, Warszawa 1980, s. 93
70
Piotr Waląg
rach gospodarek UE, a szczególnie, ich zdolnością do strukturalnych dostosowań.
Głównym celem artykułu jest ukazanie dezindustrializacji jako naturalnego procesu rozwoju
gospodarczego i krytyczne ustosunkowanie się do zjawisk jej towarzyszących, a szczególnie
do zjawiska delokalizacji w kontekście polityki konkurencyjności Unii Europejskiej.
W niniejszych analizach brane są pod uwagę kraje grupy UE-15, UE-27 i Stany Zjednoczone.
Gospodarka Stanów Zjednoczonych została włączona do analizy obejmującej kraje UE, ponieważ w niej po raz pierwszy najmocniej ujawniło się zjawisko delokalizacji związane z procesem dezindustrializacji, co wywołało debaty w środowiskach ekonomicznych wokół tych
procesów (Norton, 1996). Wyodrębnienie z krajów UE dwóch grup tworzących UE-15 i UE27 wynika z różnic w przebiegu procesów gospodarczych w krajach zaawansowanych gospodarczo i w krajach nowoczłonkowskich, stopniu dojrzałości gospodarki, sprawności działania
mechanizmów rynkowych w tych krajach oraz różnic w poziomie rozwoju gospodarczego
między starymi, wysoko rozwiniętymi a nowymi krajami członkowskimi.
Przedstawienie dezindustrializacji w kontekście wyzwań przez nią niesionych dla gospodarek
UE w latach 1995-2007 związane jest z okresem przyjęcia przez UE nowych krajów członkowskich.
Tezą artykułu jest stwierdzenie, że dezindustrializacja i związane z nią zjawisko delokalizacji są pożądanymi procesami, jeżeli rozwój gospodarczy ma być naznaczony transformacją w kierunku gospodarek wykazujących stałe i wysokie wzrosty produktywności. Natomiast takiemu kierunkowi transformacji powinna sprzyjać prowadzona przez UE polityka
konkurencyjności.
Artykuł składa się z trzech rozdziałów, z których pierwszy traktuje o wybranych
aspektach teoretycznych dezindustrializacji. Drugi rozdział obrazuje dezindustrializację w
kontekście wyzwań przez nią niesionych dla gospodarek UE w latach 1995-2007, w którym
to okresie odbywają się przygotowania i przyjęcia nowych krajów członkowskich. Końcowy
rozdział artykułu wyszczególnia potrzebę rozwiązań politycznych w odniesieniu do zagrożeń
i szans związanych z procesem dezindustrializacji i delokalizacji.
Wybrane teoretyczne aspekty procesu dezindustrializacji
Nieuzasadnionym, wydawałoby się, byłoby pretendowanie do zrozumienia zaprezentowanych we wstępie zjawisk i problemów związanych z procesem dezindustrializacji, zachodzących w gospodarkach krajów zaawansowanych, bez uprzedniego uświadomienia sobie
podstawowej ewolucji struktury tych gospodarek (Fourastie, 1972, s. 182).
Zmiany strukturalne jak i załamania długookresowych trendów gospodarczych były przedmiotem badań na długo przed faktycznym ujawnieniem się procesów dezindustrializacyjnych
w gospodarkach światowych.
Sektor przemysłowy jest uważany za główny motor wzrostu gospodarczego, ponieważ
zawiera on proproduktywnościowy potencjał, który uruchamiany jest przez takie wbudowane
w niego mechanizmy jak uczenie się poprzez praktykowanie czy rosnące korzyści skali, wynikające ze specjalizacji i mechanizacji. Są to najbardziej oczywiste i widoczne źródła wyższego niż przeciętny wzrost produktywności w przemyśle, który dynamicznie kontrybuuje do
wzrostu produkcji i produkcyjności w całej gospodarce (Singh, 1987); (Rowthorn, Wells,
1987).
Naturalną konsekwencją dynamizmu przemysłowego w gospodarkach rozwiniętych
jest długookresowy spadek relatywnego udziału zatrudnienia w przemyśle rozumiany jako
proces dezindustrializacji (Rowthorn, Ramaswamy, 1997). Dezindustrializację można ujmować w dwóch kategoriach – mierzoną relatywnym lub absolutnym spadkiem udziału przemysłu w ogólnej produkcji czy mierzoną relatywnym lub absolutnym spadkiem udziału przemysłu w ogólnym zatrudnieniu. Dezindustrializacja nie oznacza upadku sektora przemysłowego,
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
71
ale naturalny efekt rozwoju gospodarczego, wynikający z procesu twórczej destrukcji wkomponowanego w system kapitalistyczny (Schumpeter, 1942).
Jednak nie należy odrzucać twierdzenia, że dezindustrializacja może czasami być połączona z
trudnościami w sektorze przemysłowym lub w całej gospodarce. Dezindustrializacja objawiająca się w absolutnym spadku udziału przemysłu w zatrudnieniu czy produkcji jest zjawiskiem negatywnym gospodarczo jak i społecznie, niosącym z sobą niepożądane zjawiska takie jak rosnące bezrobocie, spadek standardów życia, spowolnienie wzrostu gospodarczego.
W miarę postępu ekonomicznego i wzrostu dochodów realnych, zgodnie z koncepcjami tak A. Fishera, jak i C. Clarka, zmienia się struktura spożycia i popytu, co powoduje z
kolei zmiany struktury produkcji i struktury zatrudnienia (Fisher, 1935). Szybki wzrost wydajności pracy jest miarą postępu technicznego, który w swej koncepcji ewolucji gospodarek
Fourastie wprowadził jako podstawową determinantę zmian strukturalnych w stadium okresu
przejściowego2, uznając ją za czynnik przeważający3 (Fourastie, 1972).
Szybkie zmiany tempa produktywności wywołane zmianami w technologiach produkcyjnych
zachodzą w dużo większym stopniu w sektorze przemysłowym niż w sektorze usług, co by
oznaczało, że wpływ nowych technologii na wzrost stopy produktywności jest o wiele większy w przemyśle niż w usługach, co, z kolei, stanowi czynnik przeważający w wyjaśnianiu
procesów dezindustralizacyjnych, ujmowanych jako zmiany w strukturze zatrudnienia między
sektorem przemysłowym a usługowym.
Wzrost produktywności utrzymuje się na wyższym poziomie w jednych działalnościach (technologicznie progresywnych) niż w innych (technologicznie stagnacyjnych). Technologiczna progresywność przemysłu stanowi podstawę dezindustrializacji. Taka charakterystyka przemysłu wiąże się z jego wewnętrznymi atrybutami, tj. łatwość standaryzacji, możliwość formalizowania informacji niezbędnych do produkcji w pakiety informacji łatwo powtarzalnych. (Baumol, Blackman i Wolf, 1989).
Procesowi dezindustrializacji nierozerwalnie towarzyszy zjawisko delokalizacji.
Związane jest ono z prawem wzrostu przemysłowego. Prawo wzrostu przemysłowego wskazuje, że przemysły dojrzewają kiedy główne korzyści płynące z technologii kończą się, spowalniając redukcję kosztów, ekspansję rynkową i wzrosty sprzedaży oraz czyniąc starzejące
się przemysły wrażliwe na konkurencję młodszych rywali, notujących szybsze wzrosty produktywności (Alderfer, 1942).
Jako jedno ze źródeł zmian strukturalnych Lawrence wymienia, możliwość przesuwania się korzyści komparatywnych w długim okresie, jak produkcja dojrzałych produktów
przenoszona zostaje do nisko rozwiniętych krajów (Lawrence, 1984). Straty miejsc pracy
brutto w przemyśle amerykańskim wiązane były ze zjawiskiem przenoszenia dojrzałych
przemysłów na konkurencyjne obszary zagraniczne. Etap dojrzałości, wyodrębniony przez
Vernona jako jeden z trzech etapów rozwoju produktu, charakteryzuje się możliwością produkcji wszędzie i z dużymi korzyściami płynącymi z niskich kosztów pracy w krajach nisko
rozwiniętych (zaznacza się to głównie w produkcji tekstyliów, elektroniki drobnej i itp.)
(Vernon, 1966, s. 190-207).
Z czasem, kiedy postęp technologiczny czyni pracę w dużym stopniu rutynową, kiedy
skoncentrowana i wysoko wykwalifikowana siła robocza nie jest już niezbędna do przeprowadzenia procesu produkcyjnego, następuje przenoszenie się przemysłów na obszary, gdzie
płace są relatywnie niższe i warunki działalności produkcyjnej bardziej elastyczne niż na macierzystych obszarach produkcyjnych. Bowiem, równolegle trwa permanentny proces po2
Stadium okresu przejściowego ze względu na przeważający w nim wpływ postępu technicznego w sektorze
przemysłowym oraz jego relatywny udział w zatrudnieniu podzielony jest na trzy fazy: startu, ekspansji i dopełnienia (Kwiatkowski, 1980, s. 98)
3
Czynnik przeważający jest wspólny dla dużej ilości zjawisk złożonych oraz wywołuje takie same skutki w
czasie mimo zachodzących zmian (Fourastie, 1972, s. 181)
72
Piotr Waląg
wstawania nowych przemysłów (Hoover, 1948, s. 174-175).
W hipotezie „opóźnienia wzrostu industrialnego” Kuznetz dowodził, że rewolucja
przemysłowa zapoczątkowała, wydawałoby się, nieograniczony proces wzrostu gospodarczego: poszczególne narody oraz przemysły wzrastały a następnie upadały. Na pytanie o przyczyny upadku tzw. „starych gałęzi przemysłu” odpowiadał, że w tych gałęziach zmniejszają
się możliwości zastosowania nowych technologii, redukcji kosztów i dalszego wzrostu sprzedaży.
Wolf założył istnienie czterech praw opóźniania wzrostu, gdzie jedno z nich szczególnie wskazywało na to, że każde techniczne unowocześnienie poprzez obniżanie kosztów i
doskonalenie zużywania surowców i energii, hamuje dalszy rozwój. W efekcie coraz mniej
pozostaje do tego, aby dokonać usprawnień i w ten sposób zawężanie się możliwości powoduje spowolnienie lub całkowite przerwanie technicznego rozwoju (Norton, 1996).
Hansen wprowadził swego rodzaju naturalne prawo starzenia się przemysłu. Można je
tłumaczyć jako zanikanie przemysłów po przejściu przez nie fazy silnego wzrostu aktywności
inwestycyjnej, dojrzałości i spadku, co wywołuje w gospodarce głęboką stagnację i może
upłynąć długi okres, zanim pojawi się siła gospodarcza o zbliżonym natężeniu działająca w
przeciwnym kierunku (Hoover, 1948). Burns w prawie wzrostu pisał, że procentowe stopy
wzrostu poszczególnych przemysłów mają tendencje do spadku w miarę wzrostu wieku
przemysłów. Burns, przeciwnie niż Hansen, nie postrzegał starzenia się przemysłu jako problemu, ale widział go jako naturalną część procesu wzrostu. Bardziej ogólnym podejściem do
problematyki starzenia się produktu jest hipoteza dojrzałości (maturity hypothesis) rozwinięta
przez Kindleberger’a oraz niezależnie przez Olsona. Hipoteza dojrzałości Kindlebergera
miała charakter agregatowy, oznaczała tutaj rosnący stosunek kapitał-produkcja lub redukcję
w stopie oszczędności lub oba jednocześnie. Dojrzałość może zatem zakładać istnienie bogatego społeczeństwa, w którym konsumpcja dokonywana jest kosztem inwestycji. Olson wskazuje głównie na polityczną stronę dojrzałości gospodarczej, uwypuklając rolę grup interesu.
Podkreśla, że im starsze są korzenie rozwoju przemysłowego, tym więcej czasu potrzeba na
rozpracowanie zabiegów poszczególnych grup interesu, aby móc wypracować klimat sprzyjający wzrastaniu przedsiębiorstw (Norton, 1996, s. 2, 19-20, 38-39).
Wyzwania gospodarek unijnych wobec procesu dezindustrializacji
Do najważniejszych wyzwań gospodarki unijnej wobec procesu dezindustrializacji
powinno należeć dążenie do jego zamykania. Przez zamykanie procesów dezindustrializacji
rozumie się tutaj eliminowanie absolutnego spadku przemysłu w produkcji jak i zatrudnieniu
oraz by dezindustrializacja zachodziła w kategorii relatywnych zmian udziału przemysłu w
zatrudnieniu przy nie zmienionym (lub jak najmniejszym spadku) relatywnym udziale przemysłu w produkcji.
Do analizy została włączona gospodarka Stanów Zjednoczonych, ponieważ na jej obszarach najwcześniej wystąpiły procesy delokalizacji, wywołane naturalnym zjawiskiem starzenia się przemysłów. Ponadto, przyjmuje się podział gospodarki unijnej na grupę „starych”
i „nowych” krajów członkowskich ze względu na różnicę w stopniu zaawansowania gospodarczego między tymi grupami krajów, co wpływa na odmienność przebiegu procesów gospodarczych w tych krajach. Analiza obejmuje lata 1995-2007, ponieważ jest to okres poszerzania gospodarki unijnej o nowe kraje członkowskie i ich integracji.
Relatywne zmiany w wartości dodanej brutto przemysłu ujawniają się wraz z postępującym spadkiem procentowego udziału wartości dodanej przemysłu w wartości dodanej
wszystkich gałęzi gospodarki. Tabela 1 przedstawia kształtowanie się zmian wartości dodanej
dla wybranych gospodarek UE i Stanów Zjednoczonych.
73
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
Tabela 1. Wartość dodana brutto w przemyśle (łącznie z energetyką), jako % wszystkich gałęzi (liczona w podstawowych cenach bieżących i bieżącym kursie walutowym), w latach
1996-2007
Kraje
UE-27
UE-15
Czechy
Niemcy
Irlandia
Francja
Węgry
Polska
Słowacja
W. Bryt.
St. Zjed.
1996
23,4
23,1
33,5
24,9
31,5
26,3
26,7
31,6
25,6
-
1997
23,3
23,1
33
25,1
33,1
28,1
26,1
28
24,8
-
1998
23
22,9
31,2
25,3
34,8
28,2
24,9
27,5
23,3
20
1999
22,4
22,3
31,8
24,8
35,8
18
27,7
24,6
29,7
22,3
19,6
2000
22,3
22,2
31,6
25,1
34,7
17,7
27,2
24
29,2
21,9
19,4
2001
21,7
21,6
31,5
24,9
34
17,2
25,6
22,5
28,5
20,6
18,1
2002
21,1
20,9
30,5
24,6
34,3
16,6
24,6
22,3
26,8
19
17,5
2003
20,5
20,2
29,5
24,5
30,5
15,9
25,1
23,7
28,9
17,7
17,3
2004
20,3
20
32,1
25
27,9
15,4
25,4
25,2
30,3
17
17
2005
20,2
19,8
31,4
25
26,2
14,9
25,3
24,7
29,4
17,4
-
2006
20,2
19,9
31,7
25,4
25
14,4
25,4
24,7
28,6
17,5
-
2007
20,2
19,8
26
25,3
23,3
30,3
16,6
-
Źródło:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&_dad=portal&_schema
=PORTAL&screen=detailref&language=en&product=Yearlies_new_economy&root=Yearlie
s_new_economy/B/B1/B11/daa15632
Informacje zawarte w powyższej tabeli jednoznacznie ukazują spadek wartości dodanej w
przemyśle w UE-27, UE-15, Irlandii, Francji, Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych. Oznacza to występowanie dezindustrializacji w kategorii zmian relatywnych udziałów
przemysłu w produkcji. Natomiast, nowoprzyjęte kraje członkowskie UE od lat 2003-2004
notują wzrost udziału wartości dodanej w przemyśle, co może tłumaczyć zachodzenie procesów konwergencji jak i delokalizacji dojrzałych przemysłów z krajów wysoko rozwiniętych.
Trzeba jednakże zauważyć, że relatywny spadek wartości dodanej w przemyśle występuje w
cenach bieżących przy bieżącym kursie walutowym, natomiast w cenach stałych udział przemysłu w wartości dodanej jako procent wszystkich gałęzi powinien pozostać przynajmniej na
niezmienionym poziomie (biorąc pod uwagę spadek cen artykułów przemysłowych wskutek
wzrostu produktywności w przemyśle jak miało to miejsce w latach 1970-1994 w krajach
wysokorozwiniętych).
Kuznetz podkreśla, że trwały wzrost gospodarczy wymaga powstawania nowych
przemysłów, które osiągając wysoką dynamikę wzrostu „skompensują” nieuniknione spowolnianie tempa rozprzestrzeniania się wynalazczości i innowacji w starych gałęziach (dojrzałych przemysłach). Dlatego, wysokiej stopie wzrostu całej gospodarki towarzyszą znaczące przesunięcia się w relatywnej ważności między gałęziami przemysłu, w miarę jak stare
upadają, a nowe powstają (Kuznetz, 1959, s. 33). Wzrost zatrudnienia w przemyśle wysokich
i średniowysokich technologii wskazywać może na umacnianie bazy przemysłowej dostosowanej do wymogów coraz bardziej konkurencyjnego otoczenia (większe zatrudnienie powodowane jest powstawaniem większej liczby przedsiębiorstw).
Relatywnie wysokie wzrosty zatrudnienia w przemyśle wysokich i średniowysokich
technologii w takich krajach jak Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy wskazują na to, że mimo
występowania spadku wartości dodanej w przemyśle, na wskutek delokalizacji przemysłów
dojrzałych, gospodarki te umacniają się na obszarach zaawansowanych technologii. Zjawiska
tego nie widać w gospodarkach wybranych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie w
sektorach przemysłowych wysokich i średniowysokich technologii obserwuje się śladowe
wzrosty zatrudnienia. Stąd, można wyciągnąć wniosek, że delokalizacja do krajów Europy
Środkowo Wschodniej dotyczy dojrzałych przemysłów o niskich technologiach z krajów wysoko rozwiniętych.
74
Piotr Waląg
Tabela 2. Zatrudnienie w sektorach przemysłowych wysokich i średniowysokich technologii4
(udział % w ogólnym zatrudnieniu) w wybranych krajach europejskich, w latach 1995-2006
Kraje
EU-27
Czechy
Niemcy
Irlandia
Francja
Węgry
Polska
Słowacja
W. Bryt.
1995
1996
1997
1998
1999
22,78
29,92
31,28
34,73
25,49
2000 2001
30,34 30,89
24,03 24,11
30,37 31,02
31,76 31,98
34,69 35,04
26,5 26,31
2002
31,42
23,82
31,80
33,46
35,53
26,46
26,89
29,27
33,48
27,91
30,15
33,55
25,27
22,83
28,56
29,38
33,92
25,37
22,56
29,23
30,42
34,29
25,83
36,78
37,25
37,86
22,99
38,44
24,18
39,46
24,48
39,81
24,01
40,92
25,33
40,54
2003
31,98
24,42
33
33,44
36
27,95
2004
32,18
24,52
33,36
33,49
36,16
28,47
24,32
24,14 25,05
41,1 42,11
2005 2006∗
32,36 32,78
24,98 25,07
33,55 34,13
34,02 34,93
36,72 36,9
28,27 28,42
24,23 24,66
25,59 24,87
42,39 43,01
Źródło:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1073,46587259&_dad=portal&_schema
=PORTAL&p_product_code=KS-SF-08-038 (stan na dzień 26.03.2008)
∗przerwa w szeregu spowodowana zmianą w operacie
Kluczowym problemem, którym obarcza się procesy delokalizacji działalności gospodarczej jest absolutny spadek przemysłu w produkcji, a co za tym idzie absolutny jego spadek
w zatrudnieniu. Zatrudnienie w przemyśle determinowane jest stosunkiem likwidacji i powstawania przedsiębiorstw przemysłowych. Stąd, największym wyzwaniem gospodarek unijnych w obliczu procesów dezindustrializacji i delokalizacji jest zapewnienie warunków powstawania jak największej liczby przedsiębiorstw przemysłowych wysokich technologii. Dla
ich lokalizacji klasyczna przewaga komparatywna straciła swe znaczenie w dobie przemysłów bazujących na ludzkim potencjale intelektualnym. Zamiast kapitału fizycznego, przedsiębiorstwa, walczące o udziały na rynkach światowych konkurują o kwalifikacje i wiedzę
(kapitał ludzki). Zasoby te stają się jedynym źródłem przewagi komparatywnej i strategicznym czynnikiem w procesie decyzji, co do lokalizacji aktywności gospodarczej (Thurow,
1998).
Polityka unijna wobec ryzyka oraz szans związanych z procesem dezindustrializacji
Niewydolność działania, szoki zewnętrzne intensyfikowane dodatkowo źle prowadzoną polityką, widoczne szczególnie w latach 70-tych i 80-tych, przyczyniły się w wielu krajach
do sytuacji, w której liczne przemysły stały się obszarami bardziej opóźniającymi rozwój gospodarki niż stymulującymi wzrost i transformację strukturalną (Lall, 1992). Przykładem jest
gospodarka Wielkiej Brytanii, gdzie w latach 70-tych wystąpił absolutny spadek liczby przedsiębiorstw przemysłowych, bezwzględny spadek produkcji w przemyśle, a w związku z tym i
zatrudnienia, przy drastycznie spadającym eksporcie produktów przemysłowych w rosnących
obrotach handlu międzynarodowego, co spowodowało stagnację gospodarczą. Tego typu
zjawiska zaczęły występować w coraz większym kręgu krajów wysoko rozwiniętych w latach
80-tych, gdzie nazywano je niejednokrotnie „klimakterium” brytyjskim5.
Kluczowym w analizie narzędzi polityki gospodarczej staje się dobór odpowiedniego
kryterium ich stosowania. Za kryterium to w polityce UE zostało przyjęte osiąganie przez
gospodarki UE coraz wyższych poziomów konkurencyjności oraz ich szybkość reakcji na
4
Definicja sektorów przemysłowych wysokich i średniowysokich technologii bazuje na definicji OECD, gdzie
podział ten przeprowadzany jest w odniesieniu do stosunku wydatków na badania i rozwój do PKB
5
upadek starych i nieudane próby pomyślnego funkcjonowania nowych przemysłów, spadek TFP, spadek produkcji (Norton, 1996, s. 17)
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
75
zmieniające się warunki gospodarcze.
Mimo negatywnych zjawisk, którymi przejawia się dezindustrializacja jest ona zjawiskiem naturalnym, a w związku z tym i pożądanym. Dla eliminowania lub skracania negatywnych skutków krótkookresowych dezindustrializacji najbardziej wydawałaby się wskazana jest polityka konkurencyjności, która miałaby zamykać dezindustrializacje w jej absolutnych zmianach. Łagodzenie negatywnych skutków dezindustrializacji sprowadza się w polityce konkurencyjności do podnoszenia produktywności poprzez powstawanie przedsiębiorstw
wysokich technologii, co spowoduje zmniejszanie absolutnego i relatywnego spadku przemysłu w produkcji, a zarazem przyczyni się do zwiększonej absorpcji w usługach uwolnionej
z przemysłu siły roboczej wskutek rosnącego popytu na usługi (wzrost produktywności w
przemyśle będzie powodował wzrost dochodów, a w rosnących dochodach największy udział
we wzroście ma popyt na usługi, zwiększony popyt na usługi przy dużo niższej produktywności w usługach niż w przemyśle powoduje przede wszystkim wzrost popytu pracy). W problematyce zmian strukturalnych, obejmującej procesy dezindustrializacji eksponuje się efektywność alokacji czynników wytwórczych, co ściśle związane jest z zagadnieniami konkurencyjności. Jak wskazywał A. Fisher, w dynamicznej gospodarce, dla generowania wysokich
poziomów dobrobytu społecznego musi występować ciągły transfer czynników produkcji
dokonywany w jak najbardziej efektywny sposób, pod groźbą wystąpienia kryzysów gospodarczych (Fisher, 1935, s. 18); (Fisher, 1945, s. 56).
Polityka konkurencyjności powinna przede wszystkim mieć za zadanie tworzenie warunków gospodarczych (ładu gospodarczego), które wymuszałyby na podmiotach gospodarczych podnoszenie efektywności ich funkcjonowania. Strategicznym zadaniem instytucji
unijnych jest tworzenie ram umożliwiających pomyślne konkurowanie przedsiębiorstw europejskich na intensywnie rozwijających się rynkach międzynarodowych. Zadaniem Komisji
Europejskiej, a w dalszych etapach legislacyjnych Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego jest zbadanie wpływu w kategoriach ekonomicznych, społecznych i środowiskowych
kluczowych propozycji prawnych i uruchomienie konkretnych inicjatyw politycznych, pozwalających w jak najpełniejszym stopniu wpływać na pobudzanie konkurencyjności.
Problematyka konkurencyjności, postrzegana w kontekście ryzyka ze strony ewentualnego procesu dezindustrializacji na terenie gospodarek UE była szczególnie eksponowana w
okresach zwolnionego wzrostu gospodarczego czy w okresach recesji. Niewątpliwie, proces
dostosowawczy związany ze zmieniającą się strukturą gospodarek unijnych może być bardzo
kosztowny. Dobra kondycja makroekonomiczna gospodarek powinna, jednak, amortyzować
szkodliwość nieuniknionych przemian strukturalnych, zapewniając nie tylko poprawę produktywności, konkurencyjności międzynarodowej, jak i zdolności tworzenia nowych miejsc
pracy w sektorze przemysłowym, ale również wspierać tworzenie się warunków dla rozwoju
sektora usługowego (Communication…, 2003). Badania prowadzone przez (Blackman, E. N.
Baumol i E. N. Wolff, 1989) dostarczyły wiele dowodów na to, że w miarę spadku relatywnego udziału przemysłu w zatrudnieniu sam przemysł nie będzie mógł już dłużej stanowić
niezawodnego motoru wzrostu, jak było to w przeszłości.
Dezindustrializacja i najsilniej wiązana z nią w Europie delokalizacja są konsekwencją
zmian strukturalnych niesionych transformacjami gospodarczymi krajów członkowskich na
coraz wyższe poziomy produktywności jak i wyzwaniami globalizacyjnymi. Krótkookresowo
pociągają one za sobą uciążliwe społecznie skutki (spadek zatrudnienia), lecz w długim okresie poddanie się im jest jedynym sposobem na efektywną alokację zasobów wytwórczych z
przestarzałych przemysłów, wzrost gospodarczy i zwiększenie dobrobytu społecznego.
Schumpeterowska wizja rozwoju dokonuje się poprzez bolesne zmiany strukturalne. Z brutalnym optymizmem Schumpeter postrzegał nawet depresje gospodarcze jako konieczny element niezbędny dla oczyszczenia gospodarki z przestarzałych praktyk i odbudowania efektywności (Schumpeter, 1939). W konsekwencji, taka kreatywna destrukcja warunkuje wzrost
76
Piotr Waląg
nowych przemysłów. Realokacja zasobów do obszarów zwiększających potencjał innowacyjności i bazę kapitału ludzkiego w danej gospodarce jest źródłem wzrostu produktywności
pracy i umacniania przewagi komparatywnej na rynkach międzynarodowych. Na konkurencyjność gospodarek, która określana jest stałym wzrostem produktywności, wpływa stymulowanie inwestycji, intensyfikowanie konkurencji rynkowej, wzmacnianie zdolności przedsiębiorstw do generowania innowacji poprzez zwiększone inwestycje w badania i rozwój
(R&D) oraz w kapitał ludzki, usprawnienie szybkiej transformacji technologicznych i nietechnologicznych innowacji w dobra rynkowe, reorganizowanie praktyk pracy poprzez adaptacje technologii ICT, chronienie konkurencji i konsumenta na wspólnym rynku.
Transformacja przemysłowa pociąga za sobą zmiany w rozłożeniu zatrudnienia między sektorami (przemysłem a usługami). Spadki zatrudnienia ogółem powodowane przez
przenoszenie dojrzałych przemysłów do krajów rozwijających się są kompensowane przez
wzrosty zatrudnienia w nowoczesnych gałęziach przemysłowych jak i w sektorze usług. Procesowi zachodzenia tych zmian strukturalnych przypisuje się w UE-15 coraz większą trudność w utrzymaniu czy odzyskaniu zatrudnienia przede wszystkim przez osoby nisko kwalifikowane. Jednakże, należy nadmienić, że chodzi tu o utrzymanie czy odzyskanie zatrudnienia
przez nisko wykwalifikowaną siłę roboczą na tym samym poziomie płac realnych. Nisko wykwalifikowani pracownicy, tracący miejsca pracy w dojrzałych gałęziach przemysłu mogą
być zatrudnieni jedynie w wyniku absorpcji przez sektor usług, gdzie dochody mierzone parytetem siły nabywczej są na dużo niższym poziomie w związku z niższą, niż w przemyśle,
produktywnością pracy. Utrzymanie się zatrudnienia w gospodarce na niezmienionym poziomie musi wtedy prowadzić do zróżnicowania dochodów, jak miało to miejsce w Stanach
Zjednoczonych (Thurow, 1980). Ten segment siły roboczej jest szczególnie wrażliwy na
zmiany strukturalne zachodzące w gospodarce. Oznakami wciąż utrzymujących się problemów strukturalnych w takich silnie industrializowanych gospodarkach jak gospodarki Niderlandów, Francji czy Niemczech jest między innymi wysoka stopa długookresowego bezrobocia6, która wynosiła w 2005 roku odpowiednio 50%, 39%, 39% (wielkość szacunkowa). W
gospodarkach tych wydatki na politykę rynku pracy w 2005 roku mierzone zarówno jako procent PKB oraz jako wydatki przypadające na osobę chcącą podjąć pracę są jednymi z najwyższych w Europie i wynoszą wobec średniej dla UE-15 (2,2% PKB) odpowiednio 3,363%
PKB i 18,014.2 w PPS, 2,524% PKB i 11,765.2 w PPS oraz 3,315% PKB i 9,805.5 w PPS. W
gospodarce, w której procesy dezindustrializacji i delokalizacji zaobserwowano najwcześniej,
w Wielkiej Brytanii, po blisko 30 latach ich trwania, stopa bezrobocia długookresowego jest
jedną z niższych (spośród dostępnych danych), wynoszącą 19%, a szacowane wydatki na politykę rynku pracy nie sięgały w 2005 roku nawet 0,7% PKB (Labour…, 2007).
Zachodzenie procesu dostosowań strukturalnych może być szczególnie uciążliwe w
gospodarkach lokalnych. Dlatego, polityka lokalna traktowana jest jako priorytetowe narzędzie w całokształcie polityki UE, o czym świadczy na przykład ponad 35% udział wydatków
na politykę regionalną w rocznych wydatkach budżetowych UE. Jako cele rozwoju lokalnego
wymienia się w dokumentach unijnych szczególnie: wyrównywanie warunków dla wzrostu
gospodarczego poprzez modernizowanie infrastruktury oraz poprawę standardów życiowych
w najmniej rozwiniętych krajach UE, polepszanie otoczenia społeczno – gospodarczego dla
rozwijania konkurencyjności i tworzenia nowych miejsc pracy, umacnianie owocnej współpracy międzygranicznej i międzyregionalnej.7 Należałoby w tym miejscu zaznaczyć, że to
właśnie procesy delokalizacji wewnątrz UE prowadzą i sprzyjają w naturalny sposób realizacji wszystkich wyżej wymienionych celów.
6
Osoby poniżej 25 roku życia, które ponad 6 miesięcy pozostają bez pracy oraz osoby powyżej 25 roku życia,
które ponad 12 miesięcy są bezrobotnymi. Wskaźnik liczony jako procent całkowitej liczny zarejestrowanych
bezrobotnych
7
http://ec.europa.eu/news/regions/080214_1_en.htm (stan na dzień 15.04.2008)
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
77
Migracja działalności badawczo-rozwojowej z UE tworzy kolejne zagrożenie dla
przyszłości gospodarki europejskiej, szczególnie w obliczu delokalizacji działalności przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa prowadzą coraz więcej badań poza Europą, szczególnie w sektorach wysokich technologii i sektorach wymagających intensywnych badań (farmaceutyka,
biotechnologia, elektronika). Tego typu działalności coraz częściej przenoszą się do Stanów
Zjednoczonych, gdzie korzystają z bardziej im sprzyjających warunków regulacyjnych,
strukturalnych i finansowych oraz z bardziej dostępnej wykwalifikowanej siły roboczej
(Communications…, 2003). Co przekłada się na to, że eksport produktów wysokich technologii przekracza poziom Stanów Zjednoczonych (26,13% eksportu ogółem) jedynie w Irlandii
(28,88%), Luksemburgu (40,59%), na Malcie (54,61%) i w Wielkiej Brytanii (26,48%), co
również może wskazywać na mały potencjał krajów członkowskich do generowania wysokotechnologicznych towarów na terytorium UE (Johansson, 2008).
Delokalizacja odzwierciedla zmieniające się przewagi komparatywne lokalizacji różnych typów przemysłu (dojrzałych przemysłów i przemysłów wysokich technologii) i/lub
różnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej. Lepsze warunki kosztowe (koszt
pracy) zagranicą przyciągają przemysły, które są niezdolne do produkcji konkurencyjnych
międzynarodowo produktów w wysokopłacowym otoczeniu nowoczesnych gospodarek
uprzemysłowionych. Ma to swój przyczynek do procesu wzrostu mniej bogatych gospodarek
partnerów handlowych. Z tego wynika, że delokalizacja ograniczona jest do działalności
obejmujących wykorzystanie niskich technologii i wykorzystujących silnie czynnik pracy w
procesach wytwórczych. Delokalizacji (w aspekcie uwalniania siły roboczej) w gospodarkach
wysokorozwiniętych towarzyszy często tworzenie nowych miejsc pracy głównie w usługach
(projektowanie, marketing, dystrybucja, organizacja czasu wolnego). Jednocześnie, delokalizacja (w aspekcie uwalniania kapitału) przyczynia się do wzrostu inwestycji (także powstawanie nowych przedsiębiorstw) w przemyśle wysokich i średniowysokich technologii. Zachodzące zmiany między regionami UE w specjalizacji wytwórczej są odbiciem zmieniających się przewag komparatywnych, gdzie bardziej rozwinięta część UE zatrzymuje te miejsca
pracy, które absorbują kapitał ludzki, wysokie technologie i charakteryzują się wysoką produktywnością i wysokimi płacami realnymi, natomiast, w regionach słabiej rozwiniętych
(kraje rozwijające się) będą lokalizowały się przemysły dojrzałe. Ponadto, powiązania handlowe między krajami obserwowane w kontekście delokalizacji działalności przynoszą korzyści nie tylko krajom przyjmującym przedsiębiorstwa, gdyż kraje te zwiększają eksport, ale
jednocześnie i import. Dlatego, kraje wysokorozwiniętej części UE, które tracą część przedsiębiorstw w wyniku delokalizacji, rejestrują zwiększony eksport w efekcie wzrostu produkcji
i dochodów w krajach przyjmujących delokalizowane przedsiębiorstwa. Ten wzrost eksportu
w gospodarkach UE pozwoli zwiększać produkcję i zatrudnienie w innych gałęziach. Natomiast, udział importowanych dóbr przemysłowych w wydatkach ludności z rozwiniętych regionów, z których następuje delokalizacja dojrzałych przedsiębiorstw, utrzyma się nadal jako
jedynie mały procent całkowitych wydatków w tych krajach UE. Dobra krajowe, w tym
szczególnie usługi, nadal będą dominować w wydatkach krajowych i utrzymywać wzrost zatrudnienia w tym sektorze. Może jednak dochodzić do sytuacji, że miejsca pracy będą zanikały w regionach, które są opuszczane przez dojrzałe przemysły, jeśli nie będą one w stanie
zlokalizować u siebie gałęzi przemysłu wysokich technologii i produkować konkurencyjne
międzynarodowo towary, korzystając z rosnących obrotów handlu międzynarodowego napędzanych wzrostem dochodów krajów rozwijających się. Kraje, do których przenoszone zostają przemysły są krajami rozwijającymi się (zamieszkałymi przez ludność mniej zamożną
niż w krajach rozwiniętych), co oznacza, że potrzebują one importu kapitału i tym samym
dążą do deficytów handlowych. Deficyty handlowe w tych krajach oznaczają zwiększony
eksport kapitału i nadwyżki handlowe dla krajów rozwiniętych, w tym dla UE (Pieper, 1999).
Polityka konkurencyjności, będąca narzędziem polityki gospodarczej, rozumiana jako
78
Piotr Waląg
działania wspierające stały wzrost produktywności gospodarki, mająca na celu zamykanie
procesów dezindustrializacji powinna zmierzać do tego, by dezindustrializacja zachodziła w
kategorii relatywnych zmian udziału przemysłu w zatrudnieniu (jego udział malał) przy nie
zmienionym relatywnym udziale przemysłu w produkcji (jego udział pozostawał na tym samym poziomie lub spadał w jak najwolniejszym tempie). Osiągnięciu tego celu w UE w naturalny sposób sprzyja niesione przez dezindustrializację zjawisko delokalizacji przedsiębiorstw
poprzez zintensyfikowanie sił prowadzących do podnoszenia efektywności gospodarowania,
jak pokazano we wcześniejszych częściach artykułu.
Największa produktywność wśród krajów wysoko rozwiniętych odnotowana była w
2005 roku w Irlandii (157,2 tys. euro), natomiast, w kolejnych krajach wynosiła 78,3 tys. euro
(Belgia), 75,1 tys. euro (Niderlandy), 67,1 tys. euro (Austrii), 64,9 tys. euro (Wielkiej Brytanii), 59,9 tys. euro (Niemczech), 57,3 tys. euro (Francji). W większości gospodarek UE (19 z
27 krajów) zanotowano w 2005 roku większy udział przemysłu liczony w wartości dodanej
niż w zatrudnieniu (przykładami są tutaj gospodarki między innymi Irlandii, Niderlandów,
Belgii, Wielkiej Brytanii, Austrii, Niemczech i Francji gdzie wartość dodana przewyższała
zatrudnienie odpowiednio w przybliżeniu o 2/3, 2/5, 2/5, 2/7, 2/7, 2/9, 2/9). Większy udział
przemysłu w wartości dodanej niż w zatrudnieniu osiągany był również w gospodarkach krajów rozwijających się UE – do największych różnic doszło w 2005 roku na Węgrzech i w
Polsce. Jednakże występują też kraje, gdzie udział przemysłu w wartości dodanej jest mniejszy niż udział w zatrudnieniu. Są to przede wszystkim gospodarki krajów rozwijających się,
takich jak: Rumunia, Łotwa, Estonia, Słowacja, Bułgaria (Johansson, 2008).
Można zauważyć, że w gospodarkach, w których osiągane są wyższe poziomy produktywności jest większy udział przemysłu danego kraju liczony w wartości dodanej niż jego
udział w zatrudnieniu (dezindustrializacja zachodzi w kategorii relatywnych zmian udziału
przemysłu w zatrudnieniu przy nie zmienionym relatywnym udziale przemysłu w produkcji).
W krajach rozwijających się, gdzie zarejestrowano w 2005 roku większy udział przemysłu w
produkcji niż w zatrudnieniu, np. na Węgrzech i w Polsce, osiągana przez nie produktywność
wynosiła odpowiednio 21,1 tys. euro i 19,5 tys. euro, a w gospodarkach, gdzie zanotowano
niższy udział przemysłu w wartości dodanej niż w zatrudnieniu np. Rumunia, Łotwa, Słowacja, Bułgaria, poziom produktywności kształtował się odpowiednio 5,6 tys. euro, 9,5 tys. euro, 14,5 tys. euro, 5 tys. euro (Johansson, 2008).
Ponadto, pomyślność stosowania instrumentów polityki konkurencyjności powinna
być wspomagana przychylną polityką makroekonomiczną, tworzeniem otoczenia, w którym
koszty kapitału finansowego są niskie oraz obecnością promocji eksportu (Singh, 1995).
Zmniejszenie ograniczeń bilansu płatniczego wspomaga stabilność makroekonomiczną.
Zrównoważenie obrotów bieżących na pożądanej stopie wzrostu gospodarczego wspomaga
unikanie nadmiernie wyostrzonych cykli koniunkturalnych. To z kolei obniża koszt kapitału
jako, że nie ma potrzeby zmniejszania deficytu obrotów bieżących poprzez restrykcje fiskalną
i monetarną. Stabilność makroekonomiczna, polityka przemysłowa, rozwijająca się struktura
gospodarcza wchodzą z sobą w pozytywną interakcje na ścieżce rozwoju gospodarczego.
Analizując działania UE na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia w kontekście
zachodzących zmian strukturalnych znajdujących między innymi odzwierciedlenie w obserwowanych zjawiskach dezindustrializacji i delokalizacji najbardziej pożądane jawią się zabiegi w kierunku zapewniania swobodnej i efektywnej realokacji czynników wytwórczych.
Najważniejsze narzędzia w ramach pakietów polityki UE, które w najbardziej zasadniczy sposób wpływają na decyzje przedsiębiorców co do lokalizowania swojej działalności
na terenie UE bądź na innych obszarach geograficznych jest konstruowanie schematów proinwestycyjnych podatków i wydatków z budżetów państwowych – wspomagających badania i
rozwój, infrastrukturę fizyczną (transport, sieci energetyczne, komunikacja elektroniczna),
kapitał ludzki, wiedzę, eliminowanie barier wejścia na szczególnie strategiczne rynki gospo-
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
79
darki, w tym znoszenie regulacji sztucznie wyznaczających ścieżki działania podmiotów gospodarczych. Kluczowymi instrumentami, służącymi skutecznemu pobudzaniu pozytywnych
efektów zmian strukturalnych są: usuwanie barier podatkowych między krajami UE oraz
przeszkód swobodnego przemieszczania się siły roboczej. Szczególnie istotna w zwiększaniu
mobilności pracowników jest aktywność polityki w zwiększaniu przejrzystości zatrudnienia i
szkolenia na poziomie narodowym czemu ma służyć ujednolicanie dokumentów poświadczających wykształcenie i kwalifikacje (Integrated guidelines for growth and jobs, 2005).
Każde z działań podejmowanych przez instytucje UE wobec zmian strukturalnych
powinno mieć na celu obniżanie kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw w celu umożliwienia im sprawniejszej reakcji na niesione przez przemiany strukturalne przekształcenia otoczenia gospodarczego.
Zakończenie
Delokalizacja na terenie UE powinna wspomóc umacnianie się konkurencyjności
unijnych przedsiębiorstw, przyczynić do obniżania kosztów produkcji oraz zapobiec przemieszczaniu się działalności gospodarczej do Chin i Indii. Jest ona alternatywą dla bolesnych
dezinwestycji, gdyż dojrzały przemysł w krajach wysokorozwiniętych nie jest w stanie generować konkurencyjnych cenowo produktów przemysłowych jak ma to miejsce w krajach
rozwijających się, do których te przemysły są przenoszone.
Wobec zwolenników idei delokalizacji istnieje jednak silny opór ze strony polityków „starej
Europy” (głównie Francji i Niemiec, które najgorzej radzą sobie z delokalizacją), gdzie delokalizacja postrzegana jest przede wszystkim przez pryzmat likwidowania miejsc pracy. Stąd,
działania na forum UE, zmierzające do ustalenia poziomu minimalnego opodatkowania zysku
przedsiębiorstw funkcjonujących w UE, do przeciwdziałania takiemu rozdzielaniu funduszy
strukturalnych, które sprzyjają przenoszeniu działalności, do wstrzymywania liberalizacji
rynku usług UE.8
Problem delokalizacji można postrzegać jako jedno z narzędzi uprawiania polityki w
kraju. Do wniosku takiego prowadzą informacje, mówiące, że delokalizacja jest przyczyną
jedynie około 4%9 wszystkich zwolnień w koncernach europejskich, co wobec o wiele bardziej poważnych w skutkach źródeł likwidacji miejsc pracy, takich jak fuzje, restrukturyzacje,
likwidacje przedsiębiorstw, czyni ją zjawiskiem relatywnie mało szkodliwym społecznie.
Ponadto, problemem polityków „starej Europy” nie powinna być delokalizacja jako taka, ale
sposoby na radzenie sobie z wyzwaniami niesionymi przez to zjawisko, takimi jak wypracowanie narzędzi umożliwiających powstawanie większej ilości miejsc pracy niż liczba ich likwidacji. Delokalizacja powinna być bowiem ważnym narzędziem walki konkurencyjnej
przedsiębiorstw. I dlatego, niepożądana wydaje się polityka Komisji Europejskiej zabraniająca wykorzystywania, przez przedsiębiorstwa delokalizujace swoją działalność, środków unijnych.
BIBLIOGRAFIA:
Pozycje książkowe:
1. Alderfer E. B., Michl H. E., (1942), Economics of American Industry, McGraw-Hill, New
York
8
Piwowar J., Hubner za delokalizacją?, www.wybory.com.pl (serwis polityczny), (stan na dzień 11.02.2005);
Nowe pomysły na walkę z delokalizacją i karanie firm, www.netinfor.pl, (stan na dzień 25.01.2006)
9
Karnaszewski P., Miliard na flagowe inwestycje. Walka z delokalziacją, Forbes 10/2007
80
Piotr Waląg
2. Baumol W. J., Blackman E. N., Wolff E. N., Productivity and American Leadership: the
long view, MIT Press, Massachusetts, Cambridge, 1989
3. Baumol W. J., Blackman E. N., Wolff E. N.,(1989), Productivity and American Leadership: the long view, MIT Press, Massachusetts, Cambridge
4. Bluestone B., Harrison B., (1982), The deindustralization of America, NY: Basic Books,
za: Norton R. D., (1996), Industrial Policy and American Renewal, Journal of Economic
Literature, vol. XXIV
5. Clark C., (1957), The conditions of economic progress, Macmillan, London
6. Communication from the Commission to the Council and the European Parliment. Some
key issues in Europe’s Competitiveness – towards and integrated approach, (2003),
Bruksela, European Commission, 704 final
7. Fisher A. G. B., (1952), A note on tertiary production, The Economic Journal, wydanie
grudniowe
8. Fisher A. G. B., Economic progress and social security, London 1945 za: Kwiatkowski E.,
(1980), Teoria trzech sektorów, PWN, Warszawa
9. Fourastie J., (1972), Myśli przewodnie, PIW, Warszawa
10. Hoover E. M., (1948), The location of economic activity, McGraw-Hill, NY
11. Kuznetz S., (1959), Six lectures on economic growth, Glencoe, IL: The Free Press
12. Kwiatkowski E., (1980), Teoria trzech sektorów, Warszawa, PWN
13. Labour market policy, (2007), Eurostat Statistical Books
14. Lall S., (1992), Structural problems of African industry, w: Stewart F., Lall S., Wangwe
S., Alternative development strategies in sub-Saharan Africa, St. Martin’s Press, New
York
15. Lawrence R. Z., (1984), Can America compete?, Washington, DC: Brookings Institution
16. Rowthorn R. E., Wells J. R., (1987), De-industrialization and foreign trade, Cambridge
UK, CUP
17. Schumpeter J. A., (1942), The process of creative destruction, Unwin
18. Schumpeter J., (1939), Business cycles: a theoretical, historical and statistical analysis of
the capitalist process, dwa tomy, McGraw-Hill, New York
19. Singh A., (1987), Manufacturing and deindustrialization, w: The new Palgrave – a dictionary of economics, ed. Eatwell J., Milgate M., Newman P., Macmillan, London
20. Thurow L., (1980), Zero-sum society, Basic Books, New York
21. Thurow L., (1998), Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław
Artykuły w czasopismach:
1. Fisher A. G. B., (1933), Capital and the growth of knowledge, The Economic Journal, za:
Kwiatkowski E., (1980), Teoria trzech sektorów, PWN, Warszawa
2. Fisher A. G. B., (1935), The economic implications of material progress, International
Labour Review, wydanie lipcowe
3. Fisher A. G. B., (1952), A note on tertiary production, The Economic Journal, wydanie
grudniowe
4. Johansson U., (2008), The main features of the EU manufacturing industry, Eurostat Statistics in Focus, nr 37
5. Karnaszewski P., (2007), Miliard na flagowe inwestycje. Walka z delokalziacją, Forbes,
nr 10
6. Kilpatrick A., Lawson T., (1980), On the nature of industrial decline in the UK, Cambridge Journal of Economics, no. 4
7. Norton R. D., (1996), Industrial Policy and American Renewal, Journal of Economic Literature, vol. XXIV
Polityka Unii Europejskiej wobec procesów dezindustrializacji
81
8. Pieper U., (1999), Deindustrialization and the social and economic sustainability nexus in
developing countries: cross-country evidence on productivity and employment, Center for
Economic Policy Analysis, Working Paper Series I, no 10, New York
9. Rowthorn R., Ramaswamy R., (1997), Deindustrialization: causes and implications, IMF
Working Paper, nr 42
10. Singh A., (1995), The causes of fast growth in East Asia, UNCTAD Review: 91-127
11. Vernon R., (1966), International investment and international trade in the product cycle,
Quarterly Journal of Economics, no 80
Strony internetowe:
1. http://ec.europa.eu/news/regions/080214_1_en.htm (15.04.2008)
2. Piwowar J., Hubner za delokalizacją?, www.wybory.com.pl (serwis polityczny), (stan na
dzień 11.02.2005)
3. Nowe pomysły na walkę z delokalizacją i karanie firm, www.netinfor.pl, (stan na dzień
25.01.2006)
4. Integrated guidelines for growth and jobs (2005-2008), COM (2005) 141 final, 2005/0057
(CNS), Bruksela 2005