27Preidl-BHP_w_gornictwie_w_XVI_w

dr inż. Wojciech PREIDL
Wydział Górnictwa i Geologii,
Politechnika Śląska w Gliwicach
Bezpieczeństwo i higiena pracy w górnictwie XVI wieku
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono, na tle epoki, w której żył wielki uczony i lekarz Georgius Agricola,
problemy zdrowotne ludzi zatrudnionych w kopalniach rudnych. Swoje obserwacje
poczynione w czasie pracy na stanowisku lekarza miejskiego w Jachymowie (Joachimsthal),
tyczące się warunków pracy górników zawarł w dziele „De re metallica libri XII”. W artykule
porównano spostrzeżenia poczynione przez Agricolę z obecnymi wymaganiami odnośnie
bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie. Szczególny nacisk położono na identyfikację
przyczyn i sposoby zapobiegania wypadkom w kopalniach oraz profilaktykę zdrowotną.
1. Wstęp
Przełom wieków XV i XVI w literaturze zajmującej się historią górnictwa nosi nazwę
„wiek kruszców”. W całej Europie funkcjonowały liczne zagłębia i ośrodki górnicze, w
których wydobywano cenne dla rozwoju gospodarki metale. Nie były to tylko metale
szlachetne srebro, złoto, choć te były najbardziej pożądane, rozwijało się również górnictwo
rud żelaza, cynku i ołowiu, eksploatowane były złoża miedzi, do cenionych przez ówczesnych
górników należały rudy rtęci i arsenu. Po kilku wiekach regresu, związanego z
przeobrażeniami gospodarczymi i politycznymi w Europie, jakie miały miejsce po upadku
Cesarstwa Rzymskiego i w okresie średniowiecza, górnictwo zaczęło przeżywać prawdziwy
renesans. Horst Wisdorf w książce „Montanwesen eine Kulturgeschichte” (Wisdorf 1987) ten
okres rozwoju górnictwa określa terminem „górnictwo czasu Agricoli“. Tym samym
podkreśla rolę i wkład tego niemieckiego humanisty w rozwój nauk górniczych i
geologicznych. W swoim najważniejszym dziele „De re metallica libri XII”, Agricola nie
tylko poruszył zagadnienia związane bezpośrednio z wydobywaniem i przetwarzaniem
kruszców, ale zawarł liczne uwagi, które odnoszą się do bezpiecznego prowadzenia robót
górniczych jak i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych przy wydobywaniu kruszców.
Liczne z jego rad i spostrzeżeń mimo upływu prawie pięciu stuleci zachowały swoją
aktualność do dzisiaj.
2. Georgius Agricola – człowiek renesansu
Urodził się w Glauchau 24 marca 1494 roku, w rodzinie mistrza sukienniczego. Jego
prawdziwe nazwisko brzmiało Pawer (Preschner 1985; http...tu-freiberg 2007). Po
ukończeniu szkół w Glauchau i Chemnitz udał się na studia do Lipska, które ukończył w roku
1515 uzyskując pierwszy stopień naukowy bakałarza siedmiu sztuk wyzwolonych
(Gramatyki, Logiki, Retoryki, Matematyki, Fizyki, Astronomii i Muzyki). Prawdopodobnie w
Lipsku, za namową swojego nauczyciela Petri Mosellani, młody Georg Pawer przyjął
łacińskie nazwisko Agricola, którego używał już do końca życia i sygnował nim wszystkie
swoje dzieła. Po krótkim okresie pracy jako nauczyciel w Zwickau, w roku 1523 wyjeżdża na
dalsze studia do Włoch, gdzie studiuje medycynę na uniwersytetach w Padwie i Bolonii,
jeździ do Wenecji i Rzymu. Nawiązuje kontakty z takimi myślicielami tamtego okresu jak
Erazm z Roterdamu czy też Marcin Luter. Poprzez Johna Clementa, zapoznaje się z
poglądami angielskiego socjalisty utopijnego Tomasa Morusa (Preschner, 1985). Zwłaszcza
poglądy tego ostatniego miały znaczny wpływ na stosunek Georgiusa Agricoli do ciężkiej
2
pracy górników, czemu dał wyraz w swoim dziele „De re metallica libri XII” (polskie
wydanie – 2000). Po ukończeniu gruntownych studiów medycznych w roku 1526 wraca z
Włoch do Zwickau jako doktor nauk medycznych.
3. Jachymow (St. Joahimsthal) – wolne miasto górnicze
Za namową swojego przyjaciela Georga Sturza, który był miejskim lekarzem
i aptekarzem w Sankt Joachimsthal, w roku 1527 Agricola przyjeżdża wraz z żoną do tego
„młodego” górniczego miasta. St. Joachimsthal, obecnie Jáchymov, położony jest u podnóża
Gór Kruszcowych (Rudawy Czeskie) na pograniczu czesko-niemieckim, w kraju
zachodnioczeskim. Ta niewielka osada o nazwie Konradsgrün, która w roku 1516 liczyła
zaledwie 400 chałup, z chwilą odkrycia bogatych złóż rud polimetalicznych: srebra, miedzi
cyny i ołowiu, przyciągnęła całe rzesze górników i innych ludzi, którzy chcieli się szybko
i łatwo wzbogacić (http://jachymov... 2007; http://kvary... 2007). W roku 1518 Stephan Silik
wydał Ustawę Górniczą, król Ludwik w roku 1520 nadał miastu prawa wolnego miasta
górniczego, a w roku 1528 król Ferdynand I nadał miastu herb, na którym oprócz wizerunku
lwa czeskiego znalazły się tarcza z skrzyżowanymi młotkami i wizerunek kieratu konnego na
tle góry. Liczba mieszkańców wzrosła do 18 tysięcy w roku 1533. W St. Joachimsthal
ścierały się wpływy potężnych domów handlowych Fugerów i Welserów. O stopniu
zaawansowania górnictwa w tym czasie może świadczyć fakt, że na 8-9 tysięcy
zatrudnionych w prawie 900 kopalniach przypadało około 800 sztygarów i 400 urzędników
sprawujących „pieczę” nad prawidłowym funkcjonowaniem kopalń. W rok po przyjeździe do
Joachimsthal Agricola przejął po Georgu Sturz funkcję lekarza miejskiego i aptekarza.
Stosunkowo krótki pobyt Agricoli w St. Joachismsthal (lata 1527 do 1531) zaowocował
licznymi dziełami poświęconymi górnictwu i hutnictwu: „Bermannus sive de re metallica”
(1530), „De ortu et causis subterraneorum libri V” (1544), „De natura eorum, quae effluunt ex
terra” (1546), „De natura fossilium libri X” (1546), „De veteribus et novis metallis libri II”
(1546), „De animantibus subterraneis liber” (1549), „De mensuris quibus intervalla metimur
liber” (1550), „De precio metallorum et monetis liber III” (1550), „De re metallica libri XII”
(1556) (http...tu-freiberg 2007). Zebrał w nich Agricola swoje obserwacje, jak też informacje
uzyskane od górników z którymi stykał się na co dzień pełniąc obowiązki lekarza miejskiego
w tym górniczym mieście.
4. Georgius Agricola – prekursor BHP w górnictwie
Sprawom bezpośrednio związanym z wydobywaniem kruszców poświęcone są księgi:
IV „O wymierzaniu żył i urzędach górniczych”, V „O wydobywaniu żył, budowie szybów,
sztolni, korytarzy i umiejętnościach mierniczego górniczego” i VI „O narzędziach
i maszynach górniczych” (w oryginale poszczególne księgi nie zostały przez Agricolę
zatytułowane).
Jednak już na samym początku opisując przymioty i wiedzę jaką powinien posiąść osoba
zajmująca się górnictwem Agricola na drugim miejscu, zaraz po filozofii, królowej wszech
nauk, wymienia nauki medyczne „...by mógł się zaopiekować górnikami i innymi
robotnikami, by nie dotknęły ich choroby, które im bardziej aniżeli innym ludziom
zagrażają...” (wszystkie cytaty pochodzą z polskiego przekładu „De re metallica libri XII”
wydanego staraniem Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze w 2000 roku). „Cały ród
górniczy jest twardy i do ciężkiej pracy stworzony”, pisze Agricola w księdze IV, jednak
zarobki nie były zbyt wysokie skoro w innym miejscu podaje, że „...nie mógł by żyć za
zarobki z jednej zmiany”. Aby jednak zmęczony górnik nie zasnął podczas pracy, zwłaszcza
na nocnej zmianie zaleca by umilać sobie trudną i długą pracę umiejętnym i przyjemnym
3
śpiewem. Sztygar, który zazwyczaj mieszkał w „domku” koło szybu, był odpowiedzialny za
bezpieczną pracę górników. Do jego obowiązków należało dbanie o właściwe obudowanie
przodka, stan drabin, którymi górnicy schodzili do kopalni, budowę kanałów
odprowadzających wodę, jak też wydawanie łoju do lampek i narzędzi przechowywanych
w składzie koło szybu. On też pouczał górników jak rozpoznawać minerały użyteczne
i wydobywać rudę z korzyścią dla właściciela kopalni. Dbał by górnicy swoją pracę
wykonywali umiejętnie, bezpiecznie i rzetelnie.
W księdze VI. Agricola pisze „... powiedzieć wypada o wypadkach i chorobach
górników i sposobach, jak ich się wystrzegać. Bowiem zawsze lepiej dbać bardziej o to, jak
zachować zdrowie, aniżeli dbać o zysk” (księga VI, s. 200). Jako wykształcony medyk, a
przede wszystkim światły humanista przepojony ideami odrodzenia, we wszystkich
poczynaniach widzi człowieka, a jego dobro jest dobrem najwyższym.
Agricola wymienia kilka powodów dla których należy zaniechać prowadzenia
eksploatacji w kopalni. Najważniejszy z nich to płonne złoże ubogie w rudę, nadmierny
dopływ wody, ciężkie powietrze, trujące opary wydzielające się z żyły, straszne i śmiertelne
demony, zbyt duże ciśnienie skał na obudowę i wojenny niepokój utrudniający pracę
górnikom. Z punktu widzenia bezpieczeństwa pracy najważniejsze z wymienionych to duże
zawodnienie, ciężkie powietrze, trujące wyziewy, śmiertelne demony i zbyt słabe skały.
Pylica, trujące wyziewy, reumatyzm, ślepota, urazy mechaniczne spowodowane obrywaniem
się skał, czy też nieuwagą pracowników miały, dla miejskiego medyka, swoje logiczne
uzasadnienie. Można było im przeciwdziałać, czy to przez stosowanie masek ochronnych,
wykonanych z pęcherza świńskiego, czy też przez używanie skórzanych butów i rękawic,
dobre przewietrzanie wyrobisk, regularną kontrolę stanu obudowy.
Wydawać by się mogło, że zwłaszcza owe śmiertelne demony, na które jako antidotum
zaleca post i modlitwę, nie mają racjonalnego uzasadnienia. Również trujące mrówki
z rodzaju solifuga, które swoim jadem zatruwają wodę od której można zarazić się dżumą,
wydają się irracjonalne. A może pisząc o
demonach Agricola miał rację? Może owe
demony to „...czarny kopalniany kurz, który
wżera się w rany aż do kości i powoduje
rany” lub „...pewien rodzaj kadmu, który
wżera się w nogi i ręce górników,
rozmoczone wodą i szkodzi płucom i
oczom”? Agricola nie wiedział i nie mógł
wiedzieć o największym zagrożeniu jakie
towarzyszyło górnikom w kopalniach St.
Rys. 1. Umierający górnik. Hans Moler Brüx –
Joachimsthal, a było nim promieniowanie
1532 (za: Wisdorf 1987)
radioaktywne, odkryte dopiero w XIX wieku.
Być może ono było główną przyczyną tak dużej śmiertelności wśród ówczesnych górników,
opisanej tekstem „...można znaleźć w okolicach karpackich kopalni, kobiety, które wychodzą
za mąż nawet za siedmiu mężów, których przedwcześnie choroba zabrała” (księgaVI, s. 200).
Literatura
[1] Agricola J., 2000: O górnictwie i hutnictwie dwanaście ksiąg. Muzeum Karkonoskie
w Jeleniej Górze. Jelenia Góra.
[2] Preschner H., 1985: Georgius Agricola – Personlichkeit und Wirken für den ergbau
und das Huttenwesen des 16. Jahrhunderts. VEB Deutscher Verlag für
Grundstoffindustrie. Leipzig.
[3] Wisdorf H., 1987: Montanwesen eine Kulturgeschichte. Leipzig.
[4] http://jachymov.cz – witryna internetowa miasta Jáchymov (akt.: 12.02.2007).
4
[5] http://kvary.eunet.cz/historie/jachymov – witryna internetowa miasta Karlovy Vary
(akt.: 12.02.2007).
[6] http://www.tu-freiberg.de/~ub/ueberbl/allgem/agricola
–
witryna
internetowa
Technische Universität Bergakedemie Freiberg (akt.: 12.02.2007).
The security and hygiene in mining in XVI century
In this paper have shown a miners health problems in ore mine in the times of the famous scientist and
doctor Georgius Agricola. He made his observations during the work as a city doctor in Jachymov
(Joachimstahl). This observations are collected in his book “De re metallica libri XII”. In this paper have also
made comparison between Georgius Agricola remarks and contemporary requirements in security and hygiene in
mining, specially focused on accidents identification and diseases prevention.