Wstęp Potęga manipulacji

WSTĘP
Uczę się ciebie, człowieku
Powoli się uczę, powoli
Od tego uczenia trudnego
Raduje się serce i boli.
O świcie nadzieją zakwita
Pod wieczór niczemu nie wierzy
Czy wątpi, czy ufa – jednako –
Do ciebie, człowieku należy
Uczę się ciebie i uczę
I wciąż cię jeszcze nie umiem –
Ale twe ranne wesele,
Twą troskę wieczorną rozumiem.
Jerzy Liebert
T
o opracowanie nie jest poradnikiem manipulacji, wręcz przeciwnie – jego celem
jest ukazanie problemu manipulacji na szerszym tle elementów wiedzy człowieka
o sobie, o swoim myśleniu, przekonaniach i mechanizmach tworzenia się postaw. Ta
wiedza może pomóc Czytelnikom w rozpoznaniu stosowanych wobec nich technik
manipulacyjnych, a tylko to jest jedynym skutecznym sposobem obrony przed manipulacją. Warto podkreślić, że różne metody manipulacji mogą być stosowane
łącznie, mogą zachodzić na siebie albo bezpośrednio po sobie następować.
Mam nadzieję, że trud przeczytania tej książki okaże się pomocny w bronieniu
się przed manipulacją i wykorzystywaniem oraz w zachowaniu niezależności w życiu, wypowiadaniu swoich sądów, a także niezależnym od woli manipulatorów postępowaniu. Oddziaływanie na innych jest jedną z metod socjotechniki. Każdy człowiek, czy tego chce, czy nie, począwszy od członków plemion pierwotnych, poprzez
starożytność, średniowiecze, renesans, systemy totalitarne, aż do współczesnych demokracji funkcjonuje jako jeden z elementów społeczeństwa.
W całym naszym życiu w mniejszym lub większym stopniu oddziałujemy na
innych ludzi, na grupę społeczną, której jesteśmy członkami, ale też nieustannie
ulegamy ich wpływom. Jesteśmy członkami różnych kręgów: rodzinnych, towarzyskich, społecznych i zawodowych, stykamy się z różnymi ludźmi w rozmaitych
sytuacjach, więc nie możemy uniknąć wpływania na osoby, z którymi się kontaktujemy, i odwrotnie – nie możemy uniknąć ich wpływu na nas. Już sama obecność innych, szczególnie
Jedynym skutecznym
osób, z którymi w jakiś sposób się liczymy, wywiera
sposobem obrony
wpływ na nasze wybory, wpływa na nasze zachowaprzed manipulacją jest
nie. W wielu przypadkach, będąc sami, bralibyśmy
rozpoznanie stosowanych
pod uwagę inne alternatywy.
wobec nas technik
Kiedy cel jest wspólny, a ponadto nie stanowi dla
manipulacyjnych.
nas konkurencji, możemy wspólnie z innymi do niego
dążyć. Najsilniejszym bodźcem jednoczącym ludzi jest
1
Anna Grzywa
•
Potęga manipulacji
Niezależnie od tego, jakie techniki manipulacji są wobec nas stosowane i na jaką sferę
psychiki pierwotnie oddziałują, zawsze ingerują one w nasze procesy myślowe, gdyż
bez zmiany przekonań czy postaw nie mógłby zostać osiągnięty cel, który przyświeca
manipulatorowi.
„wspólny wróg”, w obliczu którego dochodzi do jednoczenia się ludzi, czasem nawet bardzo różniących się poglądami. Ale w takiej sytuacji nie są ważne nasze przekonania, stajemy za czymś lub przeciw czemuś, żeby za wszelką cenę obronić własne
poglądy, a w dramatycznych sytuacjach swoją społeczność czy kraj.
Może się zdarzyć, że taką sytuację powoduje manipulator, który dąży do izolowania swoich ofiar, tworząc z nich wspólnego wroga, wywołując w ten sposób sytuację zagrożenia z zewnątrz, co działa stresująco, a przez to powoduje większą podatność na manipulację. Takie ukazanie niebezpieczeństwa zewnętrznego może być
wywoływane powoli „małymi krokami” albo gwałtownie. Powolne działanie jest
skuteczniejsze, gwałtowne bowiem może wywołać reaktancję, czyli postawę obronną i działanie manipulacyjne nie będzie skuteczne. Manipulator stara się ograniczyć
horyzont osoby manipulowanej przez pokazywanie jej tylko takich sytuacji czy cech
osób, z którymi się kontaktuje, które wpłyną na jej myślenie, szczególnie na temat
jej związków z wrogimi mu osobami. Niekiedy czujemy, że ktoś nami manipuluje,
ale jeżeli ta osoba stoi wyżej w hierarchii czy jesteśmy w jakiś sposób od niej zależni,
to zachowujemy się tak, jak ona oczekuje.
Zjawisko wpływu społecznego polega na tym, że poszczególni ludzie, grupy
społeczne czy instytucje za pośrednictwem określonych komunikatów wyrażanych
werbalnie albo bez używania słów – wyrazem twarzy, ruchami, zachowaniem –
mogą wywoływać zmiany w zachowaniu się, myśleniu lub emocjach innych członków tej społeczności. Wpływ taki może być wywierany świadomie w celu spowodowania pożądanej zmiany myślenia i zachowania osoby, do której jest skierowany,
albo nieświadomie, kiedy ktoś nie zdaje sobie sprawy z tego, że wypowiadając swoje
opinie, czy też zachowując się w pewien sposób, wpływa tym samym na innych.
Zdarza się, że po długim czasie ktoś przypomina nam coś, co powiedzieliśmy,
czy jak się zachowaliśmy. Możemy tego nie pamiętać, ale fakt, że inna osoba o tym
pamięta świadczy o tym, że nasze słowa, gest czy uśmiech wywarły na nią jakiś
wpływ. Czasem zaskakuje nas wiadomość o tym, że ktoś bez naszego świadomego
działania postąpił, wzorując się na nas. Może się zdarzyć, że jesteśmy jakąś osobą lub
sytuacją tak zaabsorbowani, czasem oczarowani jej wdziękiem czy pochlebnymi wypowiedziami, że w danym momencie nie zdajemy sobie sprawy z faktu, że ktoś
manipulacyjnie chce nas skłonić do jakiegoś zachowania bądź wpłynąć na nasze myślenie i uczucia.
Dla skuteczności manipulacji ważne jest stwierdzenie jakichś niezaspokojonych
potrzeb u osoby, która ma zostać jej poddana. Ważne jest też poznanie wartości,
jakimi ta osoba kieruje się w życiu, jej samoświadomości, ogólnie mówiąc postawy
wobec siebie, otoczenia i świata. Dlatego łatwiej jest manipulować osobami, które
zna się przez jakiś czas, orientuje się w ich słabych stronach, ponieważ można wtedy
dostosować działania manipulacyjne, wykorzystując tę wiedzę, i nadużywając zaufa2
Wstęp
•
nia, doprowadzić do tego, że osoba poddana manipulacji jest przeświadczona o rozumności i dowolności swoich decyzji oraz wyborów postępowania.
Manipulacja może niekiedy być
zastosowana doraźnie, bez jej speŁatwiej jest manipulować osobami, które zna
cjalnego przygotowywania, w sytusię przez jakiś czas i orientuje w ich słabych
acji, kiedy manipulator uzna, że akustronach, ponieważ można wtedy dostosować
rat w tym momencie jest okazja, aby
działania manipulacyjne, wykorzystując tę
zastosować daną technikę, ponieważ
wiedzę, i nadużywając zaufania, doprowadzić
wie, że kiedy sytuacja ulegnie zmiado tego, że osoba poddana manipulacji jest
nie, to już nie uda mu się osiągnąć zaprzeświadczona o rozumności i dowolności
mierzonego celu. Taka manipulacja
swoich decyzji oraz wyborów postępowania.
może być skuteczna szczególnie wtedy, kiedy osoba manipulowana jest
zaskoczona, nie spodziewa się działań
mających zmienić jej własne decyzje czy plany w taki sposób, by stały się zgodne
z zamierzeniami manipulatora. Ponadto na skuteczność manipulacji wpływa zaufanie do osoby czy instytucji, która tej manipulacji dokonuje. Niezależnie od tego, jakie techniki manipulacji są wobec nas stosowane i na jaką sferę psychiki pierwotnie
oddziałują, zawsze ingerują one w nasze procesy myślowe, gdyż bez zmiany przekonań czy postaw nie mógłby zostać osiągnięty cel, który przyświeca manipulatorowi.
Z kolei wiadomo, że nasze codzienne myślenie jest nierozłącznie związane z przeżywanymi emocjami, zatem przede wszystkim emocje decydują o tym, jak się zachowujemy.
Działaniom manipulacyjnym łatwiej poddają się osoby z niskim poziomem
wglądu w swoją osobowość. Jeżeli ktoś posiada trafny i krytyczny wgląd w swoją
psychikę, to zna swoje wady i ma do nich właściwy dystans, co pozwala na racjonalną ocenę siebie i swoich działań. Zachowanie i działanie wobec innych osób zależą przede wszystkim od tego, jakim się jest, a to z kolei zależy od tego, jak działa
się wobec samego siebie. Otoczeni szumem informacji, jakie ciągle do nas docierają,
nie zawsze mamy wystarczająco dużo czasu i energii, aby myśleć racjonalnie (Rudniański, Murawski, 1988). Jung już w 1928 roku twierdził, że istnieje „społeczna
podświadomość” wpływająca na życie poszczególnych osób,
ale też całych populacji. Symbole wiążą się z tzw. archetypaDziałaniom
mi, czyli istniejącymi apriorycznymi obrazami, które w ciąmanipulacyjnym
gu życia wpływają na pojmowanie przez człowieka dalszego
łatwiej poddają
i bliższego otoczenia.
się osoby z niskim
Paschalska (1988) pisze: (...) ludzie utrudniają sobie dopoziomem wglądu
stęp do samych siebie, pozbawiając się nawzajem przyjemności,
w swoją osobowość.
możliwości rozwojowych i siły do życia (str. 99). I dalej: (...)
żyjemy w dwóch rzeczywistościach, w dwóch światach równoległych – w tym zewnętrznym i tym wewnętrznym. Niemało
trudu kosztuje nas nieustanne uzgadnianie z samym sobą tego, co dzieje się na zewnątrz,
z tym, co dzieje się wewnątrz nas. Gdy zbliżamy się do drugiego człowieka, mamy taką
sytuację, że zupełnie nie znamy i nigdy bezpośrednio nie poznamy jego wewnętrznej rzeczywistości; ale, co gorzej, on też jej nie zna dokładnie, a co jeszcze gorzej, my własnej
też nie znamy dokładnie (str. 100). W takiej sytuacji pewnej pomocy w obronie przed
3
Anna Grzywa
•
Potęga manipulacji
poddaniem się manipulacji może nam udzielić znajomość mowy ciała, ale też nie
zawsze są to informacje w całej pełni rzetelne, szczególnie kiedy mamy do czynienia
z osobami dobrze wyszkolonymi w technikach manipulacji. Kierowanie ludźmi
może odbywać się albo: 1) z pozycji siły – nakazywanie, rozkazywanie, zarządzenie, polecenie, groźby, albo 2) nie z pozycji siły – wychowywanie, perswazja, namowa, rada, propaganda, reklama, agitacja.
4