kwalifikacje dziennikarzy w opinii redaktorów naczelnych

Zeszyty PRASOZNAWCZE
Kraków 1995
R. X X X V I I I , nr 1-2 (141-142)
WALERY PISAREK
KWALIFIKACJE DZIENNIKARZY
W OPINII REDAKTORÓW NACZELNYCH
N
a pytanie: czego uczyć, ucząc dziennikarstwa? — m o ż n a o d p o w i a d a ć z
różnych punktów widzenia. B y w a , że przystępując do układania progra­
mu nauczania, organizatorzy zaczynają od sporządzenia inwentarza tego, co
oni sami i ludzie należący do ich kręgu umieją, a więc tego, czego sami u c z y ć
potrafią. Zgodnie z tą zasadą programy nauczania dziennikarstwa na politolo­
gii wypełnione są przedmiotami z dziedziny nauk o polityce, a analogiczne
programy przygotowywane w instytutach filologii polskiej uwzględniają w i ę ­
cej przedmiotów polonistycznych.
Można układać programy wedle zasady, że należy uczyć przyszłych dziennika­
rzy przede wszystkim tego, co im się może przydać w przyszłej pracy reporterskiej
lub redakcyjnej. Tak tworzony program odpowiada wyobrażeniom jego twórców o
tym, co uczonym dziś dziennikarzom może się przydać w pracy jutro.
Można też, układając program, naśladować programy innych instytucji zajmu­
jących się kształceniem lub doskonaleniem kadr dla mediów czy to w kraju, czy też
za granicą.
Można także, myśląc o układaniu programów nauczania dziennikarstwa —
zwłaszcza dla doraźnie organizowanych kursów — starać się o poznanie aktu­
alnych potrzeb praktyki prasowo-wydawniczej. Zgodnie z takim założeniem
programy nauczania dziennikarstwa należy podporządkować rozwijaniu i przy­
swajaniu tych umiejętności, których brak najdotkliwiej daje się odczuć kierow­
nictwu redakcji. Chcąc zaś wiedzieć, jakich umiejętności brak najdotkliwiej
daje się odczuć w redakcjach, należy się o to zapytać samych redaktorów.
Takie rozumowanie doprowadziło do badań nad potrzebami kadrowymi
polskich m e d i ó w w połowie lat dziewięćdziesiątych. Nie był to p o m y s ł nowy.
Zastosowano go m.in. w latach 60. w U S A , a nieco później w Ośrodku, choć
wówczas chodziło nie tylko o braki wiedzy i umiejętności dziennikarzy, ale w
ogóle o kwalifikacje pracowników wydawnictw prasowych .
1
2
' J- B. H a s k i n s: Information Needs of Publishers: Basis for Newspaper Research. Journalism Quarterly
1970, s. 31-40.
Badania, przeprowadzone w r. 1976, objęły wszystkie jednostki pionu wydawniczego ówczesnej R S W
.Prasa-Ks iążka-Ruch".
2
N a przełomie czerwca i lipca 1994 rozesłano do 900 redaktorów naczelnych
dzienników, tygodników, dwutygodników i miesięczników specjalnie opracowaną
ankietę, której towarzyszył list dyrektora Ośrodka Badań Prasoznawczych. Do końca
września nadeszły do Ośrodka 282 wypełnione ankiety, a po dodatkowym upomnie­
n i u — do 15 listopada 1994 r. jeszcze 192 ankiety. Wprawdzie spływ pojedynczych
ankiet jeszcze nic ustał do 30 listopada, ale do opracowania ilościowego już ich nic
włączono. Także niektóre z otrzymanych ankiet zostały wypełnione zbyt wyrywko­
wo — by można je było włączyć do analizowanego zbioru. Ostatecznie znalazło się
w nim 460 ankiet wypełnionych niemal wyłącznie przez redaktorów naczelnych, a
więc ponad 50 % adresatów odpowiedziało na nasza ankietę, co stanowi dobry wynik
dla tej metody badawczej. Z tych 460 ankiet 57 przyszło z dzienników, 136 — z
tygodników, 88 — z dwutygodników i 165 z miesięczników (pozostałych 14
odpowiadających nie określiło częstości ukazywania się swego pisma).
Na pierwsze pytanie ankiety o to, czy w macierzystej redakcji respondenta daje
się odczuć jakieś braki w kwalifikacjach zatrudnionych w niej osób aż 96%
respondentów (tzn. 442 na 460) odpowiedziało twierdząco (zob. tabelę 1). A więc
mniej niż 4% redaktorów nie odczuwa braków w kwalifikacjach swoich pra­
c o w n i k ó w . N a czoło deklarowanych niedostatków wysuwa się brak umiejętno­
ści pozyskiwania w p ł y w ó w z reklamy (41,4%), brak operatywności reporter­
skiej (41%), brak z n a j o m o ś c i j ę z y k ó w obcych (39.6%), n i e z n a j o m o ś ć
zachodniej prasy (39,1%), brak umiejętności pisania dynamicznego, zrozumia­
łego i atrakcyjnego (37,8%) oraz brak pomysłowości co do tematów i sposobu
ich traktowania na łamach pisma (33,7). Każdy z tych braków daje się odczuć
przynajmniej w co trzeciej redakcji.
Przynajmniej co piata redakcja odczuwa brak osób znających prawo praso­
we (30,2%) i autorskie (27,4%), osób umiejących zdobywać informacje w
archiwach, bibliotekach itp. (20,0%), operatywnych fotoreporterów (25,2%),
redaktorów sprawnych w układaniu nagłówków (28,0%) i komponowaniu szaty
graficznej (21,3%), autorów piszących szybko (21,3%) także na komputerze
(23,5%), ludzi znających się na ekonomice prasy (24,1%) i sprawnych w orga­
nizacji kolportażu (25,9%).
W mniejszym stopniu odczuwają redakcje brak umiejętności planowania
pisma (19,1%), prowadzenia wywiadów (18,5%), znajomości technik druku
(17,0%), umiejętności redagowania merytorycznego (15,0%) i technicznego
(16,1%). T u nasuwa się pytanie: czyżby redaktorzy naczelni byli zbyt mało
samokrytyczni wobec własnych kwalifikacji? Najbardziej jednak zaskakuje
ostatnie miejsce znajomości etyki dziennikarskiej (13,7%) w tym swoistym
rangowaniu braków kwalifikacji. Można to dwojako tłumaczyć: albo dziennika­
rze i redaktorzy tak dobrze znają zasady swej etyki zawodowej, albo do jej
znajomości redaktorzy naczelni nic przywiązują wagi.
C z ę s t o ś ć w y s t ę p o w a n i a b r a k ó w kwalifikacji dziennikarsko-redakcyjnych
— jak wynika z badań — rozkłada się dość r ó w n o m i e r n i e na wszystkie
kategorie pism. N a ogół równie często występuje w dziennikach, tygodni­
kach i m i e s i ę c z n i k a c h , w pismach ogólnokrajowych i lokalnych, zatrudniają­
cych ponad sto i k i l k a osób. Dotyczy to zwłaszcza braku umiejętności pozy-
Tabela 1. Najdotkliwsze braki w kwalifikacjach dziennikarzy w opinii redaktorów naczelnych
w %% (N=460)
Lp_
Kwalifikacje pracowników redakcji
dzien­
ników
tygod­
ników
dwutygodn.
miesięczn.
Ogółem
00
Nie odczuwają braków
3.5
1,5
2.3
6,7
3,9
1
Umiejętność pozyskiwania reklamy
31.6
45,6
35.2
39,4
41,4
2
Operatywność reporterska na co dzień
43,9
40,4
50.0
32,1
41,0
3
4
Znajomość języków obcych
52,6
34,6
42,0
34,5
39.6
Znajomość zachodniej prasy
29.8
40.4
40.9
35,8
39,1
5
Umiejętność atrakcyjnego pisania
52.6
41,2
31,8
31.5
37,8
6
Pomysłowość w doborze tematów itp.
57.9
43.4
21.6
23,6
33.7
7
Znajomość prawa prasowego
42,1
27,9
33.0
27,3
30.2
8
Umiejętność układania tytułów
33.3
36,0
21.6
23,6
28,0
9
Znajomość prawa autorskiego
17.5
27,2
31,8
28,5
27.4
10
Umiejętność komputer, redagowania techn.
14,0
19,9
37,5
29,7
26,1
11
Umiejętność organizacji kolportażu
28.1
25.7
23.9
25.5
25.9
12
Operatywność fotoreporterska
19.3
30,9
29.5
20.6
25,2
13
Znajomość ekonomiki prasowej
17,5
27,9
22.7
24,8
24.1
14
Znajomość zainleres. i gustów czytelniczych
35,1
25.0
20.5
19,4
23.5
15
Umiejętność pisania na komputerze
10.5
27.9
22,7
26,1
23.5
16
Znajomość nowych technik telekomunikacyjnych
12.3
19,9
22 7
26,1
22,0
17
Umiejętność komponowania szaty graficznej
10,5
18.4
28,4
23,0
21,3
18
Umiejętność szybkiegojiisania
22.8
25.0
23,9
17.0
21.3
19
Umiejętność zdobyw. informacji w archiwach
31.6
22 1
15.9
17,0
20,0
20
Umiejętność planowania gazety/czasopisma
21.1
22.1
18,2
15,8
19,1
21
Umiejętność prowadzenia wywiadów
19,3
17.6
18,2
18,2
18.5
22
Znajomość technologii drukowania
00.0
19.1
27.3
13,9
17.0
23
Umiejętność redagowania technicznego
3,5
18.4
22,7
14,5
16,1
24
Umiejętność selekcji materiałów prasowych
17.5
18.4
14.8
15.2
15,5
25
Umiejętność organizacji pracy w redakcji
24,6
14.7
22 7
9.1
15,4
26
Umiejętność redas. merytorycz. i stylislycz.
10.5
19.9
13.6
13.9
15.0
27
Znajomość etyki dziennikarskiej
22.8
15.4
15,9
9.1
13,7
skiwania reklamy, znajomości j ę z y k ó w obcych, pomysłowości, umiejętności
posługiwania się komputerem, znajomości ekonomiki prasowej i u m i e j ę t n o ­
ści pisania szybkiego a poprawnego. Nieco częściej odczuwają redakcje
pism o g ó l n o k r a j o w y c h brak dziennikarzy piszących dynamicznie, zrozumia­
le i atrakcyjnie oraz skutecznych organizatorów kolportażu. Natomiast w
redakcjach pism lokalnych i sublokalnych ponadprzeciętnie często odczuwa
się brak operatywnych r e p o r t e r ó w , brak z n a j o m o ś c i prawa autorskiego
(przedruki!) i prasowego, a także znajomości d o ś w i a d c z e ń zachodniej prasy
i umiejętności technicznego redagowania tekstu za p o m o c ą komputera. N i e ­
przypadkowo liczba wymienionych tu b r a k ó w w pismach lokalnych jest
nieco wyższa niż liczba ich wskazań w pismach o g ó l n o k r a j o w y c h . M i m o
bowiem — j a k wspomniano — w y r ó w n a n e g o poczucia b r a k ó w kwalifikacji,
Wskaźnik częstości ich w y s t ę p o w a n i a jest nieco w y ż s z y w pismach l o k a l ­
nych i sublokalnych.
Jeśliby pominąć kwestie „pomysłowości co do tematów i sposobu ich trakto­
wania w gazecie lub czasopiśmie", bo chodzi tu raczej o cechę wrodzoną niż o
kwalifikacje zawodowe sensu stricto, pozostałe niedostatki dotyczą (liczby
oznaczają średnią częstość wskazań):
1. wiedzy ogólnej i wiedzy o prasie (znajomość języków obcych, znajomość
prasy zagranicznej i znajomość zainteresowań, gustów i potrzeb czytelników) 33
2. funkcjonowania pisma jako przedsiębiorstwa (pozyskiwanie reklamy, organi­
zacja kolportażu, znajomość ekonomiki prasowej)
30
3. umiejętności dziennikarskich związanych ze zdobywaniem i wyszukiwaniem
informacji i fotoinformacji (operatywność reporterska i fotoreporterska, umie­
jętność posługiwania się nowymi technikami (tele)komunikacyjnymi) . . . .
28
4. umiejętności dziennikarskich związanych z pisaniem (pisanie dynamiczne,
zrozumiałe, atrakcyjne, zwięzłe i szybkie, układanie tytułów, pisanie na kom­
puterze)
27
5. znajomości norm prawnych (prawo prasowe, prawo autorskie, kodeksy oby­
czajowe)
24
6. wiedzy poligraficznej i umiejętności posługiwania się techniką komputerową
(znajomość nowych technologii, redagowanie na komputerze, desktop publishing) 20
7. kierowania redakcją gazety lub czasopisma (planowanie zawartości, selekcja
materiału, komponowanie szaty graficznej, organizacja pracy w redakcji) . . 17
Odpowiedzialnością za taki stan rzeczy tylko częściowo m o ż n a obciążać
programy nauczania na studiach i kursach dziennikarskich. Niemal każdej bo­
wiem z wymienionych wyżej umiejętności reportersko-redakcyjnych i prasowowydawniczych, a także dziedzin wiedzy — może z wyjątkiem wiedzy i
umiejętności związanych z funkcjonowaniem gazety (lub czasopisma) jako
przedsiębiorstwa — odpowiadają jakieś konkretne przedmioty w programie
studiów. Ponadto — j a k wynika z odpowiedzi na inne pytanie naszej ankiety
(zob. tabelę 2) zaledwie w co drugiej redakcji pracuje choć jeden absolwent
Tabela 2. Przygotowanie zawodowe pracowników badanych redakcji
w opinii redaktorów naczelnych w % %
II
-0
Z
.a u
* 'i
sz
Ogółem
N=460
ik danych)
14
M
sięczn.
165
N "
T5 Z
ltygodn.
58
Redakcje, w których pracują osoby, które:
xlnikow
136
Lp.
:nników
57
i
Redakcje
1
ukończyły studia dziennikarskie w Polsce
82,5
64,7
31,8
35,2
4,3
49,1
2
ukończyły studia dziennikarskie za granicą
7.0
6,6
4.5
4,8
9,3
5.7
3
ukończyły polskie kursy dziennikarskie
63,2
47,8
30,7
31,5
6,7
39,8
4
korzystały z kursów organizowanych przez
instytucje zachodnie
52.6
22,1
22,7
15,2
8,3
23,0
5
pracowały w mediach za granicą
31,6
17.6
10,2
10,3
8,3
15,4
6
pracowały w którymś z cenionych pism
polskich
40,4
36,8
23.9
24,8
6.7
29.6
studiów dziennikarskich, w co trzeciej — przynajmniej jeden absolwent pol­
skich kursów dziennikarskich, w co czwartej zaś — przynajmniej jeden absol­
went jakiegoś kursu organizowanego w Polsce przez jakieś instytucje amery­
kańskie l u b zachodnioeuropejskie, a w co osiemnastej — absolwent
dziennikarskich studiów poza granicami Polski.
Na stan zawodowych kwalifikacji polskich dziennikarzy — oprócz ukoń­
czonych studiów i kursów — rzutują też doświadczenia pracy w mediach
zagranicznych lub w renomowanych gazetach i czasopismach polskich: osoby z
takimi doświadczeniami zagranicznymi pracują w co siódmej redakcji, a z
polskimi — w co trzeciej. Trzeba tu jednak podkreślić, ze formalne wskaźniki
przygotowania zawodowego (tzn. poziomu kwalifikacji) zespołów redakcyj­
nych są pod każdym względem mniej więcej dwa razy wyższe w dziennikach
niż w miesięcznikach; tygodniki zajmują tu miejsce pośrednie.
Zdaniem większości redaktorów ukończenie studiów dziennikarskich w P o l ­
sce, a tym bardziej za granicą wcale nie jest konieczne, aby zostać dobrym
dziennikarzem (zob. tabelę 3.). Z a bardzo ważne ukończenie studiów dzienni­
karskich uznał mniej więcej co czwarty redaktor naczelny. Trochę lepszą opinią
cieszą się kursy zawodowe, które uznane zastały za bardzo ważny czynnik
dobrych kwalifikacji dziennikarskich przez niemal co trzeciego redaktora na­
czelnego. Jeśli więc ani studia, ani kursy zawodowe nie są — w opinii w i ę k s z o ­
ści redaktorów naczelnych odpowiadających na naszą ankietę — istotnym
warunkiem zostania dobrym dziennikarzem, to co — ich zdaniem —jest w tym
wypadku n a p r a w d ę ważne?
Tabela 3. Czynniki zostania „dobrym dziennikarzem" w opinii r e d a k t o r ó w naczelnych
w % % ( N = 460)
brak
opinii
nieważne
mało
ważne
bardzo
ważne
wskaźnik
ważności
Ukończyć studia dziennikarskie w Polsce
10,0
17,0
46.3
26.7
50
Ukończyć studia dziennikarskie za granic;)
32,8
15.0
40.0
12 2
32
Ukończyć dobre zawodowe kursy
dziennikarskie
22,6
11.5
33,3
32,6
49
Aby zostać dobrym dziennikarzem t r z e b a :
Odbyć praktykę w dobrym piśmie w Polsce
5,4
1.7
9,8
83,0
88
23,0
27,0
5.4
44,6
56
Kształcić się samemu
5,2
0,9
8,7
85,2
90
Mjęć talent, iskrę boża
4,3
0,2
8,7
86,7
91
jnne czynniki
89,6
—
—
10,4
10
Odbyć praktykę w dobrympiśmie za granica
Po pierwsze: wrodzony talent, owa „iskra boża", bo „dziennikarzem trzeba
się urodzić"; po drugie: samokształcenie, lektura i krytyczna obserwacja w y n i ­
ków pracy innych; po trzecie zaś — praktyka w redakcji dobrego dziennika lub
czasopisma.
Jeżeli redaktorzy naczelni przypisują tak ważną rolę w przygotowaniu zawo­
dowym dobrego dziennikarza praktyce w redakcji dobrego pisma, to nasuwają
S dwa pytania: jakie cechy — ich zdaniem — znamionują „dobrego dzienniSl
karzą" oraz jakie gazety i czasopisma zasługują na najwyższa ocenę. Oba ic
pytania znalazły się w naszej ankiecie.
Spośród 19 cech osobowych uwzględnionych w kafeterii pytania o dobrego
dziennikarza redaktorzy naczelni najczęściej wskazywali (zob. tabelę 4) jako
najważniejsze „odpowiedzialność za s ł o w o " (93%), „uczciwość" (86%) i „so­
lidne wykształcenie ogólne, wiedzę" (85%). A więc „dobry dziennikarz" io
przede wszystkim człowiek odpowiedzialny, uczciwy i mądry. Dopiero po tych
trzech głównych przymiotach „ogólnoludzkich" następują cecłiy, które można
uznać za swoiście zawodowe: „spostrzegawczość" (82%), „pomysłowość"
(78%), „łatwość nawiązywania kontaktów z innymi l u d ź m i " (78%), „pasja
Tabela 4. Cechy „ d o b r e g o " dziennikarza w opinii redaktorów naczelnych w % %
tygodników
N=136
96.5
91.9
92.0
93.3
l
86.0
88.2
83.0
84,8
85.7
solidne wykształcenie ogólne, wiedza
87.7
83.1
78,4
88,5
84,8
spostrzegawczość
91,2
82,4
76,1
81.2
81.7
5
|łomysłowość
84.2
79.4
73,9
78.2
78,3
6
łatwość nawiązywania kontaktów
75.4
81.6
79.5
75.8
78.0
7
pasja dochodzenia do prawdy
86,0
73.5
78,4
76.4
76,7
8
odwaga cywilna
68,4
77.2
67.0
69.1
9
poc zu c i e s p ra w i e dl i wośc i
59.6
66,9
65,9
73,3
10
odporność psychiczna
68.4
58,8
59,1
54,5
58.0
11
łatwość wypowiadania sic;
47.4
58,1
53,4
53,3
53.5
12
wrażliwość na ludzka krzywdę
50,9
52.9
43.2
61,8
53,5
13
znajomość jeżyków obcych
52.6
39,0
35,2
48.5
43.3
L.p.
Cechy „dobrego" dziennikarza uznawane
za bardzo ważne
poczucie odpowiedzialności za słowo
1
2
uczciwość
3
4
~
* »
-o
miesięczn.
N=165
dzienników
N=57
w redakcjach
-o
o
00
3 oo
F o
•z -1o/j II
O /,
)2.8
71,1
i
67.6
14
poczucie humoru
38.6
33.8
30.7
36.4
34,3
15
n i e u f n ość, s ce pt y cy zm
42,1
30.9
13.6
20.0
24.6
23.5
16
zaangażowanie społeczne
7.0
22.1
20.5
32.1
17
dobra kondycja fizyczna
24.6
19,1
18.2
25,5
18
przebojowość aż po bezczelność
21.1
30.1
17.0
17.6
21.5
19
zaangażowanie polityczne
22
3.4
6.1
3.5
20
różne inne cechy
4.4
9,1
6,7
5.3
dochodzenia do prawdy" (77%), „odwaga cywilna" (71%), „odporność psychi­
czna" (58%) i „łatwość wypowiadania się" (54%).
W oczach redaktorów naczelnych nie znajdują dziś szczególnego uznania
cechy charakteru, które wydają się ściśle związane z dziennikarstwem traktowa­
nym jako misja społeczna, a więc „poczucie sprawiedliwości" (68%), „wrażli­
wość na k r z y w d ę " (54%), „zaangażowanie społeczne" (24%), nic mówiąc już o
„zaangażowaniu politycznym", które uzyskało najniższa liczbę w s k a z a ń
(3,5%). Zaskakująco nisko ocenili jednak redaktorzy cechy, które wydają się
szczególnie istotne dla dziennikarzy z prasy wolno tynkowej, skazanej na kon­
kurencję: „poczucie humoru" (34%), „nieufność, sceptycyzm" (25%) oraz
„przebojowość" (tylko 22%).
Pamiętając, że w świetle deklaracji redaktorów naczelnych najlepszą szkolą
dziennikarstwa jest praktyka w dobrej redakcji, zobaczmy teraz, jakie to dzien­
niki i czasopisma są szczególnie wysoko przez nich cenione. Listy tych publika­
cji są dość krótkie: pełna lista dzienników zawiera 21 pozycji, ale tylko 4 z nich
uzyskały ponad 2% wskazań (zob. tabelę 5), a pełna lista czasopism ma 61
pozycji, spośród których ponad 1% wskazań otrzymało 15 tytułów (zob. tabelę
6). Wśród dzienników dwa tytuły wyraźnie górują nad pozostałymi: Gazeta
Tabela 5. Dzienniki najwyżej cenione przez redaktorów naczelnych (w % %)
p rzez
L . . Dzienniki najwyżej cenione
redaktorów
O^ołc ni
N=460
dzien­
ników
tygod­
ników
dwuty­
godników
miesię­
czników
Gazeta Wyborcza
47,4
52.9
55.7
43.6
49,1
2
Rzeczpospolita
52,6
34.6
33,0
20.0
31.1
3
Życic Warszawy
5.3
6,6
4,5
10,3
7.6
4
Trybuna
1,8
22
4,5
0,6
2.0
P
1
Tabela 6. Czasopisma najwyżej cenione przez redaktorów naczelnych (w % %)
p r ze z redaktor ó w
Lp. Czasopisma najwyżej cenione
dzienników tygodników dwutygodn.
micsicczn.
Ogółem
N=460
1
Wprost
35.1
51,5
33,0
27,9
37,0
2
Polityka
59,6
41.9
21.6
24.2
33,7
3
Nie
10,5
13,2
9.1
6.1
9.3
4
Tygodnik Powszediny
10.5
6.6
9.1
4.8
7,0
5
Gazeta Polska
1.8
22
5,7
6.1
4,1
6
Najwyższy Czas
—
2.9
3.4
2,4
2,4
7
Przekrój
1.8
1.5
1.1
4,2
2,4
8
Twój Styl
—
1.5
2,3
3,0
2,0
9
Tygodnik Solidarność
—
1.5
—
3,0
1.5
10
Wiedza i Życic
1.8
22
—
1,8
1,5
U
Cash
5,3
2.2
—
—
1,3
12
Gość Niedzielny
1.8
0,7
—
2,4
1.3
13
Niedziela
—
1,5
1,1
1,8
1,3
14
Spotkania
—
1,5
2.3
0.6
1.1
15
Odra
—
1.5
—
1.2
1.1
Wyborcza (49% wskazań) i Rzeczpospolita (31%); sześć razy mniej wskazań
niż Gazeta Wyborcza i cztery razy mniej niż Rzeczpospolita uzyskał trzeci
dziennik warszawski — Życie Warszawy (7,6%). Warto przypomnieć, że za
najlepsze polskie gazety uchodziły w opinii dziennikarzy Gazeta Wyborcza i
Rzeczpospolita już w roku 1990 .
Wśród czasopism szczególnie cenionych przez redaktorów naczelnych czołowe
miejsca zajmują 4 tygodniki: Wprost (37% wskazań), Polityka (34%), Nie (9%) i
Tygodnik Powszechny (7%); żaden z pozostałych periodyków nie uzyskał 5%
wskazań. Sięgając do wyników badań wcześniejszych, warto przypomnieć, że w
połowie lat siedemdziesiątych do polskich tygodników najbardziej cenionych w
środowisku dziennikarskim należały: Polityka, Kultura (warszawska) i Perspekty­
wy; w roku 1980 Polityka i Kultura zachowały swoją czołową pozycję, ale na
trzecim miejscu zamiast Perspektyw znalazł się przeżywający wówczas swą druga,
młodość Przegląd Techniczny. Rok później, tzn. w roku 1981, na szczycie hierar­
chii czasopism najbardziej cenionych przez dziennikarzy utrzymała się Polityka, za
którą znalazł się Tygodnik Powszechny i Tygodnik Solidarność. Kolejne dziesięciole­
cie nie zachwiało pozycji Polityki: w roku 1990 nadal pozostawała na pierwszym
miejscu listy periodyków, na której następne miejsca zajmował Przegląd Tygodnio­
wy, Tygodnik Powszechny i tygodnik Wprost, który właśnie w roku 1994 zdetroni­
zował Politykę, królującą wśród polskich czasopism opinii przez ponad 20 lat.
Aż 151 różnych osób wskazali redaktorzy, odpowiadając na pytanie o najbar­
dziej cenionego przez siebie dziennikarza. Proporcjonalnie rozstrzelenie głosów
jest tym większe, że pozytywnych odpowiedzi udzieliło tylko 69% pytanych.
Pozostali albo się uchylili od odpowiedzi, albo wręcz zadeklarowali, że żadnego z
polskich dziennikarzy nie cenią. Czołówkę listy najbardziej cenionych (zob. tabelę
7) tworzy 10 osób, które uzyskały co przynajmniej 3,5% wskazań. Otwiera ją
Adam Michnik (17,6% wskazań), za którym następują: J. Urban (9,1%), R. Kapu­
ściński i D. Passcnl (po 6,8%), K . Mroziewicz (5,5%), K . T. Toeplitz (5,3%), S.
Podemski, P. Wierzbicki i S. Bratkowski (po 4,3%) i M . Olejnik (3,8%).
I w tym przypadku wcześniejsze badania O B P i C B O S nad dziennikarskimi
wzorcami (ideałami) osobowymi pozwalają ujawnić trwałość zawodowego presti­
żu przynajmniej niektórych ludzi mediów w Polsce . Oto według badań OBP, w
roku 1980 czołówkę dziennikarzy najbardziej cenionych przez samych dziennika­
rzy tworzyli: S. Bratkowski, M . F. Rakowski (wówczas redaktor naczelny Polity­
ki), R. Kapuściński, J. Urban i D. Passent. Rok później z tej ścisłej czołówki
zniknęły dwie osoby, doszła zaś jedna nowa, wskutek czego w r. 1981 (przed 13
grudnia) lista dziennikarzy najbardziej cenionych we własnym środowisku zaczy­
nała się od D . Passent a, S. Bratkowskiego, R. Kapuścińskiego i A . Paszyńskicgo.
W r. 1987 według wyników badań C B O S do dziennikarzy najbardziej cenio­
nych przez dziennikarzy należeli: D . Passent, K . T. Toeplitz, Z . Kałużyński, Z.
Szeliga, S. Kisielewski, S. Podemski, J. Urban, Z . Broniarek.
3
4
3
Z. B a j k a: Dziennikarze (1981-1990). W: Komunikowanie masowe w Polsce: lata osiemdziesiąte. Zeszyty
Prasoznawcze 1991, nr 1-2, s. 153.
Z. B a j k a, Dziennikarze (1981-1990). W: Komunikowanie masowe w Polsce: lata osiemdziesiąte. Zcszy )'
Prasoznawcze 1991, nr 1-2, s. 153.
4
1
Tabela 7. Polscy dziennikarze najwyżej cenieni przez redaktorów naczelnych (w % % ; N = 397)
przez
L.p.
Dziennikarze najwyżej cenieni
redaktorów
dzienników tygodników dwutygodn.
N=49
N=119
N=74
miesicczn.
N=127
Ogółem
N=397
1
Adam Michnik
24,0
20,0
18,2
24,4
17.6
2
Jerzy Urban
10.0
9.6
14,3
5.9
9,1
3
Ryszard Kapuściński
14,0
9.6
3,9
3,7
6.8
4
Daniel Passent
6.0
8,0
3.9
7.4
6,8
5
Krzysztof Mroziewicz
8,0
4.8
5,2
5.9
5,5
6
Krzysztof!'. Toeplitz
4.0
6.4
-0,0
8.1
5.3
7
Stefan Bratkowski
2.0
6.4
3,9
3.7
4.3
8
Stanisław Podemski
2,0
7,2
1.3
4,4
4,3
9
Piotr Wierzbicki
—
2.4
7,8
5.9
4.3
10
Monika Olejnik
—
6.4
3,9
3.0
3.8
11
Stanisław Michalkiewicz
2.0
2,4
3,9
3.7
3,0
12
Janina Paradowska
2.0
4,8
0,0
2.2
2.8
13
Ernest Skalski
4.0
4.0
5,2
0,0
2.8
14
Jerzy Baczyński
6.0
0.0
3.9
2.2
2.5
15
Tomasz Wołek
2.0
2.4
2.6
3.0
2.5
16
Zygmunt Broniarek
—
4.0
3.9
0.7
2.3
17
Michał Ogórek
4,0
3,2
1.3
1.5
2,3
18
Ludwik Stomma
2.0
2.4
19
Jerzy Turowicz
4,0
2.4
20
Andrzej Jonas
2,0
2.4
3.7
2.3
1,3
22
2,3
1.3
22
2,0
Trzy lata później w badaniach prowadzonych przez O B P w r. 1990 o k a z a ł o
się, że najbardziej przez kolegów cenionymi dziennikarzami byli: R. K a p u ś c i ń ­
ski, D . Passent, S. Kisielewski, H . Krall, J. Urban, K . T. Toeplitz, Z . Broniarek,
J. Z . Słojewski i J. Kuśmierek.
Porównanie wyników tych wszystkich badań z lat 1980-1994 prowadzi do
wniosku, że mimo zasadniczych przemian, jakie się dokonały w polskich me­
diach w ostatnich 15 latach, stare idole zawodowe polskiego dziennikarstwa
zachowały swa atrakcyjność. Należą do nich m. in. D. Passent, R. Kapuściński,
S. Bratkowski. J. Urban i K . T. Toeplitz. Warto zauważyć, że czterech z tej
piątki wywodzi się z Polityki lub nadal w tym piśmie pracuje. C a ł k o w i c i e
nowym idolem dla redaktorów naczelnych w połowie lat dziewięćdziesiątych
stał się Adam Michnik; otrzymał on dwa razy więcej wskazań niż następujący
po nim na liście rankingowej J. Urban.
Spośród 331 redaktorów, którzy wymienili przynajmniej jednego cenio­
nego przez siebie dziennikarza, zdecydowana w i ę k s z o ś ć (88%) w y b ó r s w ó j
uzasadniła wskazaniem jakiejś jego cechy (lub j a k i c h ś cech). W wielu przy­
padkach wskazane cechy tylko odmienną nazwą różniły się od n a j w a ż n i e j ­
szych „cech dobrego dziennikarza" u w z g l ę d n i o n y c h w kafeterii jednego z
wcześniejszych pytań aniekty (zob. tabelę 4). Odpowiedzi na oba pytania
prowadzą do tego samego wniosku: redaktorzy, oceniając dziennikarzy.
zwykle (choć nie zawsze) większa wage przywiązują do lego, czy jest on
„porządnym człowiekiem", niż do tego, czy jest „dobrym fachowcem".
Dla uwydatnienia preferencji redaktorów co do najważniejszych cech dobrego
dziennikarza zgrupowano wszystkie wymienione przez nich cechy w sześć szero­
kich kategorii: 1. Mądrość (zwykle: kompetencja, wiedza, wykształcenie); 2. Pozy­
tywne cechy osobowe związane z zawodem dziennikarskim (zwykle: odpowie­
dzialność za słowo, pomysłowość, spostrzegawczość, przebojowość, łatwość
wypowiedzi, sceptycyzm), 3. Ogólne pozytywne cechy osobowe (zwykle: uczci­
wość, poczucie sprawiedliwości, obiektywizm, rzetelność, poczucie humoru, kon­
sekwencja, odwaga cywilna), 4. Zaangażowanie społeczne (zwykle: wrażliwość na
krzywdę, patriotyzm), 5. Fachowość (zwykle: profesjonalizm, operatywność re­
porterska, dobry warsztat, rzeczowość, nowoczesność). Jak sic okazuje, redaktorzy
cenią dziennikarzy przede wszystkim za uczciwość, następnie zaś za fachowość i
bystrość; znacznie rzadziej — za mądrość i zaangażowanie społeczne.
Wnioski
Wyniki ankiety, odpowiadając na pytanie: Czego uczyć dziennikarzy? — po­
stawione ne początku lego raportu, wskazują, że uczyć by ich należało przede
wszystkim języków obcych, zapoznawać ich z doświadczeniami zachodniej prasy
oraz wpajać im wiedzę o uwarunkowaniach skuteczności komunikacji społecznej.
Wszystkie te treści są od wielu lat uwzględnione w programach lektoratów, wykła­
dów i ćwiczeń na uniwersyteckich studiach dziennikarskich w Polsce .
Natomiast obecne programy studiów nie mogą zaspokoić potrzeb redaktorów
naczelnych, jeśli chodzi o kształcenie menedżerów prasowowydawniczych, a więc
osób, które nie tylko się znają na ekonomice przedsiębiorstwa prasowego, ale
potrafią skutecznie z jednej strony pozyskać wpływy z reklamy, z drugiej zaś
zatroszczyć się o sprzedanie wydrukowanego nakładu. Ponadprzeciętnie często
daje się również odczuć w redakcjach niedostatek operatywnych reporterów i
fotoreporterów oraz autorów, którzy umieją pisać dynamicznie, zrozumiale i atra­
kcyjnie. Z całą pewnością wprowadzenie lub zwiększenie udziału tych menedżer­
skich i warsztatowych wątków do programu studiów dziennikarskich byłoby bar­
dzo pożądane, a ewentualne kursy i seminaria dla m e n e d ż e r ó w prasowo-wydawniczych powinny się cieszyć znacznym zainteresowaniem (zob. tabelę 8).
Jednakże w praktyce to zainteresowanie może być osłabione przez dość częsty
brak zaufania ze strony redaktorów do studiów i kursów dziennikarskich w ogóle
Niepożądanemu wpływowi braku zaufania do nich przeciwdziałałoby związanie
kursu lub studiów z jakimiś gazetami lub czasopismami cenionymi przez redakto­
rów, a więc przede wszystkim z Gazetą Wyborczą i Rzeczpospolitą oraz tygodnika­
mi Wprost i Polityka. W oczach redaktorów naczelnych prestiż kursów i studiów
prawdopodobnie wzrósłby znacznie, gdyby w ich programie brali udział tacy
5
5
O studiach dziennikarskich. Zeszyty Prasoznawcze 1987, nr 4, s. 5-14. W D u h i c I: Kto kogo czego nauc/y •'
Zeszyty Prasoznawcze 1990, nr 1,'s.'55-60.
Tabela 8. Podstawy wysokiej oceny dziennikarzy przez r e d a k t o r ó w naczelnych (w % % ; N=397)
p o d s t a w a wysokiej oceny
mądrość
bystrość
'S
zaanga­
żowanie
profesjo­
nalizm
Dziennikarze najwyżej
L p . cenieni
J
Adam Michnik
44,7
41,2
37,6
9.4
43.5
2
Jerzy Urban
22,2
47.2
25,0
5,6
47,2
22,2
3
Daniel Passent
14,8
55,6
14.8
14.8
44,4
29,6
4
Ryszard Kapuściński
22.2
29,6
29.6
3,7
^2 2
44.4
5
Krzysztof Mroziewicz
27.3
27.3
36.4
9.1
45,5
27,3
o
N
CJ
u
c
c
20.0
6
Krzysztof T. Toeplitz
28,6
38.1
19.0
9.5
42.9
33.3
7
Stanisław Podemski
41.2
35.3
23.5
11,8
29.4
11,8
8
Piotr Wierzbicki
5,9
23.5
70.6
23,5
17.6
5,9
9
Stefan Bratkowski
58,8
47.1
52.9
11,8
23.5
23,5
13,3
10
Monika Olejnik
33.3
53,3
73,3
6.7
40,0
11
Stanisław Michalkiewicz
8,3
16.7
33,3
8,3
25,0
16,7
12
Janina Paradowska
27,3
36,4
36.4
9,1
36,4
36,4
13
Ernest Skalski
27.3
18.2
36.4
9,1
Jerzy Baczyński
30,0
10,0
70.0
—
—
36.4
14
40,0
10.0
15
Tomasz Wolek
60,0
30.0
40,0
20,0
60.0
20.0
16
Zygmunt Broniarek
55.6
44,4
33,3
—
33.3
33.3
17
Michał Ogórek
44.4
33.3
33,3
44.4
22.2
18
Ludwik Stomma
22 2
44.4
44.4
22 2
44,4
33.3
19
Jerzy Turowicz
44,4
33.3
55.6
33,3
33,3
11.1
20
Andrzej Jon as
12.5
25.0
50,0
—
50.0
25,0
cenieni ludzie prasy, jak A . Michnik, D. Passenl, J. Urban, R. Kapuściński i inni
(zob. wyżej). Ceni się ich bowiem zarówno za przymioty osobiste (m.in. za
odpowiedzialność, uczciwość i wiedzę), jak i za sprawność profesjonalna (zob.
tabelę 8).
Porównując preferencje redaktorów naczelnych co do najlepszych gazet, czaso­
pism i dziennikarzy z roku 1994 z analogicznymi preferencjami z lat 1978-1990.
nie sposób się oprzeć wrażeniu, że poza nielicznymi wyjątkami preferencje te sa
niezwykle trwałe. Tygodnik Polityka był uznawany za najlepsze polskie czasopis­
mo opinii w sondażu opinii dziennikarzy z roku 1978 i we wszystkich późniejszych
sondażach aż po rok 1994. Podobnie na listach dziennikarzy, najbardziej przez
ludzi prasy cenionych, pojawiają się co najmniej od roku 1980 w pierwszej dzie­
siątce i w dwudziestce w znacznym stopniu te same nazwiska. Myliłby się jednak
ten, kto by chciał wyciągać stąd wniosek, że w takim razie w świadomości dzienni­
karzy nie zaszły w ostatnim pięcioleciu żadne istotne zmiany. Pomimo bowiem
znacznej stabilności dziennikarskich wzorów zawodowych zasadniczemu prze­
wartościowaniu ulegała hierarchia najważniejszych cech dobrego dziennikarza:
niegdyś wysoko cenione takie cechy, jak zaangażowanie społeczne i z a a n g a ż o ­
wanie polityczne ustąpiły spostrzegawczości, pomysłowości, łatwości nawiązy­
wania kontaktów z ludźmi i pasji dochodzenia do prawdy.