B - Prawo dla mniejsz. wyznañ w Polsce s -73

ZARYS
POŁOŻENIA PRAWNEGO
MNIEJSZOŚCI WYZNANIOWYCH
W POLSCE
OPRACOWAŁ JULIAN GRZESIK
LUBLIN 2014
1
2
SPIS TREŚCI
ZARYS POŁOŻENIA PRAWNEGO
NIEKATOLCKICH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH
1. 1 Wolność sumienia i wyznania w przeszłości
1. 2 Wyznaniowe prawo pruskie
1. 3 Austro-Węgry - Galicja (1772-1915
1. 4 Księstwo Warszawskie (1807-1815).
1.
5 Królestwo Polskie zwane ż Kongresowym (!815-1915)
UKAZ TOLERANCYJNY z 17. VI. 1905
2. POŁOŻENIE PRAWNE ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH
5
5
7
9
10
10
12
13
2.
1 Podstawy konstytucyjne
14
2. 2 Podmiotowość
15
2. 3 Związki wyznaniowe prawnie uznane.
16
2. 4 Pozytywne uprawnienia
19
2. 5 Sytuacja prawnie nieuznanych zw wyznaniowych w II RP.
10
3.
SYTUACJA PRAWNA ZW. WYZNANIOWYCH. W P R L 26
Anna Chabasińska - Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych w
Polsce w latach 1945-1956
27
3. 1 Położenie prawne nie rzymskokatolickich
związków w świetle konstytucji z 1952 r.
49
3. 2 Podmiotowość obywateli i związków wyznaniowych.
50
3. 3 Osobowość prawna
53
3. 4 Ograniczenia uprawnień
54
3. 5 Działalność propagandowa
55
3. 6 Opodatkowanie
55
3. 7 Autonomia i samorząd
56
3. 8 Nadzór państwa nad działalnością
57
4. SYTUACJA PRAWNA Z .WIĄZKÓW WYZNANIOWYCH
W III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ1
61
5.
AKTYPRAWNE67
5. 1. Prawo o Stowarzyszeniach - z dnia 27 X 1932 r.
67
5. 1 Dekret z 5 VIII 1949 r. O zmianie niektórych przepisów Prawa
o Stowarzyszeniach
79
5. 2 Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej
w sprawie wykonania Dekretu z 5 VIII 1949 r.
80
5. 3 U S T A W Y W Y Z N A N I O W E z dn. 17 V 1989 r.
81
5. 4. O gwarancjach Wolności Sumienia i Wyznania
81
5. 5 Prawo o Stowarzyszeniach z dnia 7 IV 1989 r.
91
W II RZECZYPOSPOLITEJ
3
LITERATURA
1 Stefan Gralewski - Wyznania protestanckie i sekty religijne
w Polsce współczesnej
Sandomierz
1935
2. Tomasz Langer - Państwo a nie rzymskokatolickie
3. Henryk Świątkowski - Wyznaniowe prawo państwowe
Warszawa
1950
4. Związki Wyznaniowe w Polsce Lud. Poznań
1967
5. Henryk Misztal - Polskie Prawo Wyznaniowe KUL Lublin 1997
6. Henryk Misztal Prawo Wyznaniowe
KUL Lublin 2003
7. Marian Frąk - Państwowe Prawo Wyznaniowe
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ATK
Warszawa 1978
8. Michał Pietrzak - Prawo Wyznaniowe
Warszawa1995
9. Wiktor Wysoczański - Prawo wewnętrzne kościołów
i wyznań nie rzymskokatol. w PRL
Warszawa
1971
10. Edmund Bursche - Historia Konkordatów Kraków 1996
11. Stanisław Łukomski – Konkordat zawarty
10 lutego 1525 roku z Stolicą Ap.
Łomża
1934
12. „Biblioteka Prądu" - Rewizja konstytucji marcowej
i postulaty katolickie
Lublin
1930
13. Jan Wiślicki - Umowy Laterańskie Lublin
1930
14. Komisja Rządowej Sprawiedliwości –
Ułożenie o Nakazaniach - Kodeks Kar Warszawa
1847
15. Wojciech Jakubowski Podstawowe Akty Ustrojowe
Państwa Miasta Watykańskiego Pułtusk –Warszawa
2004
4
1. ZARYS POŁOŻENIA PRAWNEGO MNIEJSZOŚCI
WYZNANIOWYCH W POLSCE
1. 1 Wolność sumienia i wyznania w przeszłości
W starożytności kult religijny był uważany za instytucję
publiczną. W Rzymie na poddanych ciążył obowiązek wyznawania
religii państwowej oraz oddawanie czci bogom, do których z czasem
jeszcze za ich życia, zaliczano cesarzy. Edykt mediolański z 313 r.
przyniósł chrześcijanom tolerancję. Jednak już w 380 r. państwo
rzymskie poprzez środki przymusu, przy aprobacie chrześcijan, na
podstawie edyktu wydanego w 381 r. w Konstantynopolu, rozpoczęło
zwalczać pogan, a w szczególności schizmatyków. Po tej linii szły
następne akty prawne, jak Kodeksy Teodozjusza i Justyniana, które
odmawiały takowym budowy kościołów, nauczania religii,
dziedziczenia majątku itp. Karol Wielki po spacyfikowaniu i
wymordowaniu saksońskich pogan nakazał, by „Odtąd każdy
nieochrzczony Saksończyk, który będzie szukał schronienia między
współziomkami i unikał w ten sposób przyjęcia chrztu, chcąc
pozostać poganinem, podlegać będzie karze śmierci".
W średniowieczu cesarz Fryderyk II w edykcie z 1231 r. orzekł,
że „ktokolwiek odrzuci wiarę chrześcijańską lub choćby jeden jej
artykuł, padnie pod ciosem prawa", co czynem potwierdził w łatach
1224-1238. Papież Grzegorz IX (1227-1241) z inkwizycji uczynił
podległą bezpośrednio papiestwu instytucję powszechną, powierzając
ją dominikanom i franciszkanom. Innocenty IV włączył 31.X. 1252 r.
edykt Fryderyka II z 1231 r. do swojej bulli, nakazując by z
heretykami postępować tak, jak z najgorszymi zbrodniarzami. O ich
winie orzekały trybunały inkwizycji, a wykonanie wyroków
powierzono władzom świeckim.
Marsyliusz z Padwy (1275-1343) przyjaciel Jana z Jandun w
swoim dziele Defensor Paci - „Obrońca Pokoju" (1324) domagał się
uniezależnienia władzy świeckiej od duchownej, a nawet
zwierzchnictwa państwa nad klerem, postulując przyznanie ogółowi
obywateli suwerennej władzy w zakresie ustawodawczym, obierania
i sprawowania kontroli nad rządem. Na polskim gruncie, koncepcje
tolerancji religijnej prezentował na soborze w Konstancji w 1415 r.
5
Paweł Włodkowic. W XVI w. propagował ją w swoich księgach
(napisanych przed !559 r.) Andrzej Frycz Modrzewski oraz inni
przedstawiciele polskiej reformacji. Szczytowym osiągnięciem o
wymiarze europejskim polskiej myśli polityczno - wyznaniowej były
idee Braci Polskich zwanych Arianami. Postulowali tolerancję
powszechną, utożsamianą z wolnością religijną, swobodą wszelkich
praktyk i obrzędów religijnych oraz propagowanie swoich poglądów
słowem i pismem. Zostały one zmaterializowane w literaturze, w
Katechizmie Rakowskim Braci Polskich „Niech każdy swobodnie
wypowiada swoje zdanie w sprawie religii (...)
Tolerancja wyznaniowa w Polsce znalazła prawny wyraz w
Konfederacji Warszawskiej z 28.I.1573 r. Gwarantowała ona
bezwarunkowy i wieczny pokój między różniącymi się wiarą,
zapewniając dysydenckiej szlachcie równouprawnienie z katolikami i
opiekę państwa. Tekst Konfederacji włączono do tzw. artykułów
henrykowskich, zaprzysięganych przez kolejnych królów polskich w
brzmieniu: „Obiecuję i przysięgam Bogu Wszechmocnemu, (że)
mir i spokojność pomiędzy dysydentami religii chrześcijańskie)
utrzymam i zachowam, a nie pozwolę żadnym sposobem, aby
ktokolwiek (...) dokuczał lub uciskał kogokolwiek z powodu
religii".
Nie zapobiegło to wzrostowi nietolerancji pod wpływem
kontrreformacyjnej działalności kościoła rzymskiego. W 1658 r. sejm
nakazał wypędzenie Arian z kraju, a w 1668 r. pod karą wygnania z
kraju i konfiskaty majątku, zabroniono zmiany wyznania rzymskokatolickiego
Na sytuację w kraju duży wpływ wywierały wydarzenia w
świecie. Ochronę mniejszości wyznaniowych zapoczątkował 24.X.
1648 r. traktat westfalski, który położył kres wojnie trzydziestoletniej
w Niemczech. Ograniczając zasadę „cuius regio, eius religio",
potwierdził ponownie augsburgski pokój religijny z 1555 r.
rozciągając go na kalwinów, dawał szeroką tolerancję dysydentom w
poszczególnych księstwach. Wolność religijną zapewniały
konstytucje niepodległych stanów Ameryki z lat 1776-1787, chociaż
konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 r. wprost nie deklarowała
wolności religijnej. Pierwszy Kongres Stanów Zjednoczonych
uchwalił w 1791 r. pierwszą poprawkę do konstytucji nazwaną Kartą
Praw. Dopiero czternasta poprawka z 1868 r. otworzyła drogę do
6
pełnego włączenia pierwszej poprawki do ustawodawstwa
wszystkich stanów Ameryki.
Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela art. 10 (z
1789 r.) gwarantowała prawo do wolności religii, a konstytucja z
września 1791 r. (po polskiej konstytucji z 3. V. 1791 r.) była drugą
w Europie a trzecią po Stanach Zjednoczonych w świecie;
utwierdzała zasadę wolności, równości i tolerancji. Dekret z 1795 r. o
rozdziale kościoła i państwa wprowadził ograniczenia wyznania i
kultu. W Polsce, począwszy od trzykrotnych rozbiorów I
Rzeczypospolitej przez trzy ościenne państwa (1772-1795), tak
naród, jak i kościół rzymski oraz dysydenci zostali objęci obcym
prawodawstwem.
1. 2 Wyznaniowe prawo pruskie
Protestanckie
państwo
pruskie
propagowało
zasadę
równouprawnienia obywateli i wolności wyznań, a ponadto bez
względu na wyznanie, wykonywanie przez nie wewnętrznej
administracji i sądownictwa. Po ukończeniu 14 lat, każdy mógł sam
decydować o przynależności do któregokolwiek wyznania, co
normowało Ogólne Pruskie Prawo Krajowe (par. 40-42) oraz ustawa
z 14 maja 1873 r. Przepisy te obowiązywały również na ziemiach
polskich włączonych do Prus. Równość wszystkich wyznań wobec
prawa, poddała je jednakowej kontroli państwa.
Sprawy wyznaniowe normowały w Prusach: przepisy Landrechtu
tzw. edyktu religijnego z 1788 r. i na jego podstawie wydanego w
1847 r. patentu z przepisami Landrechtu, w którym „kościoły
ewangelickie i katolickie miały specjalne prawa". Wolność sumienia
i zupełną niezależność wszelkich praw obywatelskich i politycznych
w kwestii wyznania gwarantowały obie konstytucje (1848, !850) z
zastrzeżeniem, że nie mogą naruszać obowiązku obywateli wobec
państwa i współobywateli. Na tych założeniach utworzona w 1869 r.
ustawa Związku Północno - Niemieckiego zniosła ograniczenia praw
obywateli (jak w samorządach) ze względu na wyznanie. Ustawa
pruska z 1874 r. w oparciu o konstytucję z 1848 roku wprowadziła
obowiązek ślubów cywilnych, a w 1875 r. została zastąpiona ustawą
Rzeszy. Zawarcie i rozwiązanie cywilnego związku małżeńskiego
regulowały przepisy Kodeksu cywilnego z 1836 r.
7
Po proklamowaniu 18.I.1871 r. cesarstwa niemieckiego,
powyższe zasady pozostały w kompetencji 22 państw związkowych,
trzech wolnych miast i „w kraju Rzeszy", - Alzacja i Lotaryngia jako
II Rzesza Niemiecka. Powyższe ustalenia prawne obowiązywały
również w Wielkim Księstwie Poznańskim (1815-1915) i Prusach
Zachodnich (1807-1915).
W Prusach (Niemczech) uprawnienia korporacji publiczno prawnych przynależne były wyłącznie kościołom ewangelickim i
rzymsko-katolickiemu jako wyznaniom „uprzywilejowanym".
Wszystkim innym, nawet uznanym, nie przysługiwała z prawa nazwa
kościołów, a nawet parafii, a ich duchowieństwo nie miało
uprawnień zwierzchności kościołów „uprzywilejowanych" (Tyt. 11
cz. par. 18,237 0gól.Prus. Pr. Kraj.).
Konstytucja 11 marca 1850 r. tworzyła zasady tolerancji
wyznaniowej dla stowarzyszeń religijnych według norm prawa
prywatnego. Stowarzyszenia religijne „prywatne" mogły otrzymać
prawa korporacji wyznaniowych dopiero w drodze specjalnej ustawy
i zaliczały się wówczas, jak Baptyści i Mennonici do wyznań
uznanych. Zachowywały one jednak nadal prawny charakter wyznań
tolerowanych o rozszerzonych uprawnieniach, w drodze ustawowo
nadanych koncesji. Pozostałe związki, które jeszcze nie uzyskały
koncesji, były tolerowane z mocy samej konstytucji z 1850 r. W obu
przypadkach normy prawne dla tego pokroju „prywatnych"
stowarzyszeń
wyznaniowych
nie
dopuszczały
tworzenia
związkowych korporacji wyznaniowych, czy też wykonywania przez
zarządy stowarzyszeń religijnych funkcji zwierzchniczych
przełożeństwa religijnego.
Jak z powyższej prezentacji stanu prawnego stowarzyszeń
tolerowanych mniejszości wyznaniowych w Prusach wynika, że
sytuacja była korzystniejsza aniżeli pod zaborem austriackim, gdzie
nie były dopuszczalne takie rozwiązania prawne, a także miały one
szerszy zakres działania od ukazu z 1906 r.
8
1. 3 Austro-Węgry - Gałicja (1772 - ł915)
Stosunek państwa do wyznań kształtowany był według zasad
józefińskich. W 1781 r. Józef II ogłosił tzw. „patent tolerancyjny"
obowiązujący również w Galicji. Oprócz wyznań oficjalnych, patent
dopuszczał wolność kultu „prywatnie". Tam, gdzie było osiadłych
100 rodzin, zezwalał na budowę świątyń, tworzenie własnych szkół,
obieranie duchownych, sądownictwo w sprawach wiary z apelacją do
rządu.
Po rewolucji w 1848 r. władca zawarł przymierze z klerem
rzymskim, nadając katolicyzmowi prawa religii państwowej i uznał
władzę biskupów nad wiernymi, co zalegalizowano zawartym w
1855 r. konkordatem. Było to urzędowe zerwanie z józefinizmem.
Art. 17 opiewał, że: „religia katolicka apostolska i rzymska, będzie
korzystała w całym cesarstwie z praw i przywilejów, z jakich
korzystać winna według prawa kanonicznego, jako instytucja boska".
W ten sposób biskupi uzyskali władzę nadzorowania szkół,
cenzurowania książek, rozstrzygania w procesach małżeńskich oraz
używania władz świeckich do egzekwowania kar kościelnych.
Ustawa cywilna z 1811 r. dla ważności związku małżeńskiego jako
instytucji religijnej, stwarzała tylko religijną formę jego zawarcia.
Uznając za miarodajne w tych sprawach prawo kanoniczne, nie
dopuszczała możliwości rozwiązania małżeństwa katolików na
drodze rozwodu. Orzeczeniom sądów wyznaniowych w sprawie
rozwodów nadawano skutki prawne na forum publicznym.
Od 1855 r. wzmogło się dążenie do obalenia konkordatu, a
konstytucja z 1867 r. poręczała wolność wyznania. Pomimo, że
konkordat nadal formalnie obowiązywał, to przez ustawy zasadnicze,
w tym z 21.XII.1867 r. „O ogólnych prawach obywatelskich"
podporządkowano kościół państwu na równi z innymi
stowarzyszeniami, stąd też podlegał ustawom państwowym (art. 15).
Trzy ustawy z 1868 r. wprowadziły dalsze ograniczenia w prawie
małżeńskim, w szkołach i w międzywyznaniowych stosunkach.
Ogłoszenie przez I sobór Watykański w 1870 r. dogmatu o
nieomylności papieży, zarazem rozszerzającym zakres ich
kompetencji, dało cesarzowi pretekst do wypowiedzenia
(30.VII.1870) konkordatu i wydania w 1874 r. stosownych ustaw
9
świeckich, w ten sposób powracając do zasad Józefa II, bez
wznawiania dawnych form opieki państwa.
1. 4 Księstwo Warszawskie (1807 - 1815)
Napoleon I utworzył Księstwo Warszawskie na mocy traktatu w
Tylży (7-9.VII.1807) między Francją, Rosją i Prusami. Ustrój
Księstwa (KW) określała Konstytucja nadana i podpisana w Dreźnie
(22.VII.1807) przez Napoleona. Znosiła poddaństwo chłopów i od l.
V. 1908 wprowadziła kodeks cywilny Napoleona, który na obszarze
województw centralnych, w zakresie niektórych działów prawa
cywilnego obowiązywał do końca 1946 r. Prawodawstwo Księstwa
głosiło wolność osobistą jednostki, zrównanie stanów,
ugruntowywało prywatną własność, nienaruszalność dobrowolnych
umów (art. 169, 194, 229), utrwalało świecki charakter prawa
małżeńskiego, dopuszczało rozwody i rozstrzygnięcia spraw
małżeńskich przez sądy. Okres istnienia Księstwa Warszawskiego
wytyczając drogi rozwoju późniejszemu Królestwu Polskiemu,
stanowił niejako wstęp do nowożytnych dziejów Polski.
1. 5 Królestwo Polskie zwane Kongresowym (1815 - 1915)
Na skutek klęski Napoleona w 1812 r. polityczny byt Księstwa
został przekreślony. W styczniu 1813 r. wojska rosyjskie wkroczyły
do Księstwa Warszawskiego. W marcu 1813 car Aleksander I
powołał Tymczasową Radę Najwyższą Księstwa. Z woli Kongresu w
Wiedniu, zwycięzcy ustalili, by pod patronatem Moskwy utworzyć
Królestwo Polskie, którego powstanie car ogłosił 20. IV.1815 r., zaś
„Zasady Konstytucyjne" 25. V. 1815 r., a „Ustawę Konstytucyjną"
27.IX.1815 roku. Art. II stanowił, że religia rzymskokatolicka „
będzie przedmiotem szczególnej opieki rządu, nie uwłaczając przez to
wolności innych wyznań, które wszystkie bez wyłączenia obrządki
swe całkowicie i publicznie pod protekcją rządu odbywać mogą.
Różność wyznań chrześcijańskich nie będzie stanowić żadnej różnicy
w używaniu praw cywilnych i politycznych" Jak na owe czasy była to
najbardziej liberalna konstytucja w całej Europie.
Prawa i swobody gwarantowane przez konstytucję były przez
carat stopniowo ograniczane. Po upadku powstania listopadowego
10
(29.XI.1830) ogłoszono w 1833 r. stan wojenny, a na podstawie
Statutu Organicznego (1832 r.) Królestwo straciło charakter
odrębnego państwa, stając się integralną częścią imperium
rosyjskiego. W 1851 r. zniesiono granicę celną, wprowadzono
rosyjski system taryfowy i monetarny. W czasie powstania
styczniowego (1863 r.) carat przeprowadził dalej posunięte jak w
Rosji uwłaszczenie chłopów (2.III.1864), a w połowie lat
sześćdziesiątych ostatecznie zlikwidowano odrębność Królestwa
Polskiego, wprowadzając nieurzędową nazwę „Kraj Przywiślański".
Początkowo Królestwo było odrębnym tworem, następnie do 1915 r.
stało się główną częścią zaboru rosyjskiego.
W Królestwie Polskim prawie bez przerwy obowiązywał stan
wyjątkowy. Kodeks karzący Królestwa Polskiego, uchwalony przez
Sejm w 1818 r. chociaż wprowadzał postęp w realizowaniu zasady
równości jednostek wobec prawa, to jednak zachował wiele
dawnych, surowych kar, jak noszenie kajdan, przykucie do taczki,
posty itp. Obowiązywał do 1847 r. skutecznie służąc carskim
autokratom.
W Królestwie Polskim obowiązywał Kodeks Kar Głównych i
Poprawczych będący przeróbką kodeksu rosyjskiego z 1845 r. Car
Mikołaj zatwierdził go 12 marca 1847 r. z mocą obowiązująca od l
stycznia 1848 r.
Dział II art. 182 - 252 zawierają wykaz przestępstw przeciw
religii: Rozdz. I o bluźnierstwie i obrazie religii
82-189
II o odstąpieniu od wiary i przepisów kościoła
90-212
Od 1 - O odwiedzeniu i odstąpieniu od wiary
90-201
2 - O kacerstwie i odszczepieństwie
02-20910
3 - O niezachowywaniu przepisów kościoła
10-212
4 Rozdz. III O znieważaniu Świątyni Pańskiej i uchybieniu
przeciw porządkowi i przyzwoitości kościelnej
13-230
5 Od. 1-30 O znieważeniu Świątyni Pańskiej i osób duchownych
w czasie nabożeństwa
13-220
w kościele
21-226
i poza obrębem kościoła
27-230
Rozdz. IV i V O świętokradztwie, profanacji grobów 31-247)
O krzywoprzysięstwie
48-252
Tylko jedna, prawosławna cerkiew miała prawo prowadzenia
misji i nawracania na prawosławie członków innych wyznań, lecz na
11
szczęście bez stosowania przymusu w sprawach wiary, jaki przez
wieki stosował kościół rzymski. Członkowie i duchowni innych
chrześcijańskich wyznań mieli powstrzymywać się od działalności
misyjnej poza swoim wyznaniem. Dział drugi, rozdziały pierwszy i
drugi, art. 182-209 przewidywały cały zestaw przeróżnych kar za
naruszenie tej zasady, jak i pozbawienie wszelkich praw z
wieloletnim zesłaniem do ciężkich robót w kopalniach, na osiedlenie
w odległych miejscach Syberii, za Kaukazem, zesłaniem do robót
ciężkich w zakładach fabrycznych, okresowe osadzenia w wieży,
twierdzy itp. Oto przykład: art. 193:
„Kto osobę prawosławnego wyznania skłoni na inne
chrześcijańskie wyznanie, ukaranym zostanie: zesłaniem na
mieszkanie do guberni Tomskiej lub Tobolskiej, a jeżeli nie jest od
kar cielesnych wyłączony, oddaniem do poprawczych aresztanckich
rot, na czas od roku jednego do dwóch lat".
Na marginesie dodać należy, że w czasie wojny światowej
okupanci austriaccy nie orientując się w istnieniu Kodeksu Kar
Głównych i Poprawczych obowiązującego w Królestwie Polskim od
1848 r., wprowadzili na obszar Kongresówki carski Kodeks Karny z
1903 r. prawomocny na obszarze rosyjskiego imperium. Poprzez to
przeoczenie, w II Rzeczypospolitej od 1918 r. w b. zaborze rosyjskim
miał moc prawną kodeks rosyjski aż do unifikacji polskiego Kodeksu
Karnego z 11 VII. 1932 r. (Dz. U.RP Nr 60 poz. 571).
UKAZ TOLERANCYJNY z 17. VI. 1905
„znosił zakaz i represje za opuszczenie kościoła prawosławnego,
dając wolność pełnoletnim (21 - letnim) osobom wstępowania do
dowolnego chrześcijańskiego wyznania". Dyspozycja b. senatu
rządzącego (2.VI 1906, Nr 5982) autorytatywnie wyjaśniła, że pkt 3
ukazu „usuwa wszystkie ograniczenia w zakresie wyznaniowym, a że
w państwie rosyjskim prawosławna religia jest panującą, przeto
prawodawca usuwając wolność krępujące normy nawiązał do
prawosławia". Że chodzi tu nie tylko o „sekciarzy, którzy porzucili
prawosławie". wyjaśnił Reskrypt MWRiOP (30. VI. 1925.
Nr3559VIC.II)
12
UKAZ z 17. X. 1906 „O prawach i obowiązkach sekciarzy, którzy
porzucili prawosławie" zawierał dwie części:
1. z mocą ustawy uznał gminy kościołów Staroobrzędowych,
2. dotyczył zrzeszeń „sekciarzy nie uznających hierarchii
duchowych" Obejmował zatem grupy wyznań nie uznawanych
pochodzenia protestanckiego odrzucające hierarchie, jak baptystów,
badaczy Pisma Św., adwentystów itp. Druga część ukazu (pkt. 37-51)
„O prowadzeniu ksiąg stanu cywilnego sekciarzy nie uznających
hierarchii duchowej" legalizowała ich byt prawny jako autonomiczne
wyznaniowe gminy. Władze II i I stopnia uprawnione ukazem,
rejestrowały gminy wg swojego swobodnego uznania, tj. wydawały
stosowne zezwolenia (pkt 9) i zajmowały stanowisko w stosunku do
personalnego składu zarządu gminy (pkt 22 i 29 ukazu). Z
momentem zarejestrowania gminy stawały się osobami prawnymi
(pkt 13) a ich członkowie nabywali uprawnienia do korzystania z
aktów instytucji stanu cywilnego (art. 37-51 ukazu).
Wymienione uprawnienia łącznie z dopuszczeniem do religijnej
działalności gminy (pkt l i 2 ukazu) nadawały gminom charakter
wyznaniowy i umożliwiały korzystanie z prawno - publicznych
urządzeń przynależnych wyznaniom (Rozp. Min. Spr. Wew.
23.1.1926 Nr z. H. 9766/25). W myśl przepisów ukazu, urzędowa
rejestracja gminy nie oznaczała jednak prawnego uznania danego
nurtu religijnego, ani nie przesądzała o dalszej rejestracji gmin o tej
samej orientacji (system koncesyjny). Zatem ukaz ograniczał się
tylko do tolerancji i dotyczył wyłącznie tych społeczności w
Kongresówce, które nie miały hierarchii.
2. POŁOŻENIE PRAWNE MNIEJSZOŚCI
WYZNANIOWYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ
(1918-1939)
Po zakończeniu I wojny światowej, zagwarantowanie wolności
sumienia i wyznania, podjęły się mocarstwa zwycięskiej koalicji. Pod
ich auspicjami w Wersalu został przygotowany traktat o ochronie
praw mniejszości. Od przyjęcia jego postanowień i włączenia ich do
ustawodawstwa
krajowego,
uzależnione
zostało
uznanie
międzynarodowe oraz przyjęcie do Ligi Narodów ł4 państw. Układ
13
podpisała również Polska. Na straży postanowień traktatowych
postawiony został Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.
Wolność sumienia dotyczy praw jednostki do swobodnego
wyboru, kształtowania i zmiany poglądów i przekonań w sprawie
religii i światopoglądu.
Wolność wyznania polega na uprawnieniach jednostki do
uzewnętrzniania i manifestowania swoich poglądów i przekonań
religijnych indywidualnie i zbiorowo, prywatnie lub publicznie oraz
do postępowania zgodnego ze swoimi przekonaniami.
Wolność sumienia i wyznania jest integralną częścią innych praw
człowieka, jak wolności myśli, słowa, prasy, zgromadzeń,
stowarzyszeń.
Podmiotem uprawnionym do korzystania z wolności sumienia i
wyznania jest każdy człowiek działający indywidualnie lub
kolektywnie, niezależnie od miejsca pobytu, zamieszkania i
przynależności państwowej. Głównym uprawnieniem wolności
wyznania jest prawo do manifestowania przekonań religijnych, które
przejawia się tak prywatnie jak i publicznie w ich propagowaniu,
udziale w obrzędach kultowych wspólnie z innymi wyznawcami,
poprzez nabożeństwa, procesje, pielgrzymki wynikające z zasad
wiary, aktów obrzędowych i rytuałów, np. pogrzebu, świętowania w
określonym dniu itp.
2. 1 Podstawy konstytucyjne
Przed odrodzonym po 123-letniej niewoli państwem polskim
stanęła
kwestia
uregulowania
stosunku
ze
związkami
wyznaniowymi. Po trzech zaborach, Polska przejęła ich
prawodawstwo przeniknięte systemem powiązania państwa ze
związkami wyznaniowymi. Ustawodawstwo rosyjskie cechowała
supremacja państwa nad kościołami o silnych pozostałościach
cezaropapizmu, natomiast austriackie i pruskie miało tendencje
właściwe dla zwierzchnictwa państwa nad kościołami i związkami
wyznaniowymi. Do czasu przygotowania nowego prawodawstwa,
władze
polskie
traktowały zaborcze
ustawodawstwo o
antydemokratycznych, jak również antypolskich tendencjach jako
tymczasowo obowiązujące.
14
Ustawa pozytywna - konstytucja z 17 marca 1921 r. art. 110-120
poręczała każdemu mieszkańcowi kraju wolność wyznania,
„zarówno publicznie jak i prywatnie swojej wiary i wykonywania
przepisów swojej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się
porządkowi publicznemu ani obyczajowości publicznej (art. .111),
każdy związek religijny uznany przez państwo ma prawo urządzać
zbiorowe i publiczne nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe
sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i
nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i
używaniu swoich funduszów, tudzież zakładów dla celów
wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijny
jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami państwa"
(art. 113).
Art. 111-112 konstytucji dotyczyły sfery wolności przekonań
religijnych obywateli (mieszkańców) - osób fizycznych. Art. 113-116
określały gwarancje państwa dla zrzeszeń (koalicji) i urządzeń
wyznaniowych, korporacji - kościołów i związków wyznaniowych.
2. 2 Podmiotowość
Uzupełnieniem uprawnień jednostki do manifestowania poglądów
religijnych jest prawo tworzenia, wstępowania i występowania oraz
prowadzenia działalności w ramach zrzeszenia wyznaniowego jako
odrębnego podmiotu wyposażonego w prerogatywy do korzystania z
wolności wyznania, zabezpieczających indywidualne przywileje
swoich członków. Osoba fizyczna znaczną część swoich potrzeb
religijnych realizuje za pośrednictwem bądź przy udziale struktur
związków wyznaniowych. W zasadzie mają one zaspokajać
całokształt potrzeb religijnych członków. Nie jest bowiem związkiem
wyznaniowym zrzeszenie osób fizycznych, które pokrywa tylko
niektóre potrzeby religijne członków, jak to ma miejsce w
odniesieniu do bractw, zakonów i innych, np. interesowych agend
kościołów lub związków.
Związki spełniają trzy funkcje: religijne, organizacyjno samorządowe i majątkowe. Są bowiem powoływane do
organizowania publicznych obrzędów i uroczystości religijnych,
określają ich treści, świadczą posługi na rzecz członków, propagują i
15
krzewią wiarę -nauczanie religii za pomocą różnych środków
przekazu, a także prowadzą działalność charytatywną.
Z reguły mają one prawo samodzielnego ustalania swojej
organizacyjnej struktury - określania praw i obowiązków, warunków
naboru i usuwania członków, trybu powoływania organów
zwierzchnictwa
religijnego wewnątrz wspólnoty, jak i
reprezentowania jej na zewnątrz oraz, np. przed władzami,
utrzymywania kontaktów z analogicznymi organizacjami w kraju i za
granicą.
Dla prowadzenia działalności kultowej i organizacyjnej służy
związkom baza materialna, jak finanse, ruchomości i nieruchomości
z prawem posiadania, nabywania i zbywania, pobierania składek od
członków, przyjmowanie darowizn itp. W systemie rozdziału religii
od państwa, jeżeli związki chcą uczestniczyć w obrocie cywilno prawnym, muszą przybrać formy organizacyjno - prawne
przewidziane przez państwo dla stowarzyszeń, korporacji, fundacji,
dzięki czemu uzyskując osobowość mogą prowadzić skuteczną
działalność prawną.
Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może naruszać
uprawnień innych podmiotów ani szkodzić interesom społeczeństwa,
którego reprezentantem i strażnikiem jest państwo. Ma ono
zabezpieczać uprawnienia innych jednostek i zbiorowości
wyznaniowych poprzez organizowanie harmonijnego współżycia
ludzi o różnych przekonaniach, a także ochraniać moralność
publiczną, zdrowie i życie ludzkie, porządek, spokój i
bezpieczeństwo publiczne. Ograniczenia wolności sumienia i
wyznania państwo winno ustalać w formie ustawodawczej, przy
wykluczaniu rozporządzeń i zarządzeń organów wykonawczych czy
administracyjnych zgodnych z międzynarodowymi zobowiązaniami
państwa. W jednakowym stopniu tego rodzaju ograniczenia powinny
się odnosić do wszystkich mieszkańców, jak również do organizacji
publicznych.
2. 3 Związki wyznaniowe prawnie uznane
Konstytucja wyznaniu rzymskokatolickiemu przyznała
„naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół
rzymskokatolicki rządzi się własnymi prawami. Kościoły mniejszości
religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same
16
własnymi ustawami, których uznania państwo nie odmówi, o ile nie
zawierają postanowień sprzecznych z prawem.
Stosunek państwa do tych kościołów i wyznań będzie ustalony w
drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnymi
reprezentacjami.
Uznanie nowego lub dotychczas prawnie nie uznanego wyznania
nie będzie odmówione związkom religijnym, których urządzenia,
nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani
obyczajowości publicznej". (art 113-116)
Chociaż w powyższych artykułach konstytucja deklarowała
równouprawnienie wyznań, to faktycznie w ten sposób wprowadziła
podział na związki prawnie uznane i nie uznane. Z chwilą wejścia w
życie ustawy zasadniczej na terenie kraju istniały związki
wyznaniowe z uregulowanymi stosunkami prawnymi państw
zaborczych. W Kongresówce z mocy ukazu z 1906 r. także były
lokalne gminy wyznaniowe, osoby prawne z nie zatwierdzonymi
przez władze polskie statutami, stąd traktowano je jako związki o nie
ustalonym statusie prawnym. Uregulowaniu podlegało określenie
stanowiska i stosunku prawnego z państwem, wewnętrznej
organizacji związku, sprawy majątkowe, finansowa itp. Do czasu
wydania stosownych aktów, dla państwa forum prawnego, tego
rodzaju luźne związki gmin wyznaniowych nie stanowiły związku
wyznaniowego, lecz związkową formę prywatną - prawnych
stowarzyszeń, którym de iure nie przysługiwały żadne publicznoprawne uprawnienia uznanych związków wyznaniowych w
rozumieniu art. 113, 115-116 konstytucji.
Władze państwowe pozostawały pod silną presją kościoła
rzymskiego, który w obawie o swoją uprzywilejowaną pozycję
przeciwdziałał uznaniu nowych, jak i regulowaniu na podstawie
konstytucji sytuacji prawnej związków wyznaniowych uprzednio
uznanych przez władze zaborcze. Administracja państwa również
wywierała ujemny wpływ na brak równości uprawnień wyznań.
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
(MWRiOP) utrzymywało, że związki wyznaniowe prawnie uznane o
nieokreślonym ustawowo stosunku do państwa, w trybie art. 115
konstytucji „mogą korzystać z uprawnień uznanego związku
religijnego tylko w jednej byłej dzielnicy zaborczej". Natomiast
Min. Sprawiedliwości zajmowało w tej sprawie odmienne
17
stanowisko. Pomimo to, tego rodzaju rozbieżności nie zapobiegały
ograniczaniu misyjnej działalności związków w innych b. dzielnicach
zaborczych, co ograniczało terytorialny zasięg ich wpływów.
Precedens z prawnym uznaniem w II Rzeczpospolitej
Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego istniejącego wraz z
Baptystami i Mennonitami z mocy ukazu z 1906 r. wskazał, że do
uznania związku potrzebne są dwa akty prawne. Rozporządzenie
Prezydenta RP z 22 maja 1928 r. (art. 1 Dz. U.RP Nr 38 poz. 363)
stanowiło, że „ Wschodni Kościół Staroobrzędowy korzysta na całym
obszarze Rzeczpospolitej Polskiej w swym życiu wewnętrznym z
pełnej wolności rządzenia się w granicach obowiązujących praw,
przepisami swego prawa kanonicznego i swego statutu uznanego
przez rząd". Art.2 i 9 nadały tak kościołowi jak i parafiom
osobowość prawną. W tym samym roku Rada Ministrów na
podstawie delegacji ustawowej uznała statut Kościoła Starowierów
określając jego strukturę. W oparciu o dwa akty normatywne stwierdzenie ogólne i zatwierdzenie statutu na podstawie art. 115
konstytucji, w okresie międzywojennym unormowano sytuację
prawną Muzułmańskiego i Karaimskiego Związku Wyznaniowego
oraz kościoła luterańskiego i prawosławnego. Spośród 42 związków
wyznaniowych, w sposób zgodny z konstytucją i tak rozumianym
prawem wyznaniowym, uregulowano sytuację prawną zaledwie 7
wyznań. Nie ujednolicono prawodawstwa międzywyznaniowego,
małżeńskiego, stanu cywilnego oraz sytuacji wyznań prawnie nie
uznanych. Tym samym nadal utrzymywano w mocy anachroniczne
przepisy trzech zaborców, co stwarzało duże problemy w
działalności wyznań, a w szczególności prawnie nie uznanych,
zarazem podważając konstytucyjne zasady równości wobec prawa.
Dnia 13 marca 1931 r. ukazała się Ustawa o wygaśnięciu mocy
prawnej aktów wyjątkowych państw zaborczych: „Zawartych w
przepisach prawnych wydanych przed uzyskaniem państwowości
polskiej, ograniczających prawa, jak również przywileje obywateli z
tytułu ich pochodzenia, narodowości, rasy lub religii, nie mają mocy
obowiązującej, o ile / są sprzeczne ze stanem prawnym, wynikającym
z odzyskania państwowości polskiej, bądź też są niezgodne z
postanowieniami konstytucji o równości obywateli wobec prawa,
choćby takie przepisy wyjątkowe nie były uchylone wyraźnym
rozporządzeniem ustawy" (Dz. U RP Nr 31 poz. 2l4). W taki sposób
18
m.in. utracił swoją uprzywilejowaną pozycję „panującej religii"
Kościół Prawosławny. W odniesieniu do związków wyznaniowych
dawne, dzielnicowe przepisy nadal zachowywały moc prawną.
Ustawa o stowarzyszeniach z 27.X.I932 r. (Dz. U. RP Nr 94 poz.
808 art. 10) stanowiła, że odrębnym rozporządzeniem dla całego
obszaru państwa zostanie ustalony byt prawny niekatolickich
stowarzyszeń religijnych - związków prawnie nie uznanych. W
okresie II Rzeczypospolitej władze nie zdołały wydać aktu
wykonawczego do powyższej ustawy. Dla tej przyczyny nie
obejmowała związków prawnie nie uznanych.
2. 4 Pozytywne uprawnienia
Prawnie uznanym związkom przysługiwały określone prawem
przywileje jak prowadzenia akt stanu cywilnego, nieskrępowane,
samodzielne zawiadywanie swoimi wewnętrznymi sprawami,
urządzeniami, prowadzenie zbiorowych i publicznych nabożeństw,
nabywanie, posiadanie i zbywanie ruchomości i nieruchomości,
zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych, dobroczynnych, w
zgodzie z ustawami państwa nauczanie religii w szkołach
publicznych, korzystanie z ulg i zwolnień podatkowych od darowizn,
niekiedy korzystanie z dotacji państwowej itp. Sposobów jakie te
sprawy regulowały przepisy prawne ilustrują poniższe przykłady.
W przeciwieństwie do pruskiego, państwowego cywilnego
ustawodawstwa małżeńskiego, austriackie i rosyjskie (obowiązujące
na ziemiach polskich obu zaborów) o zawarciu i unieważnieniu oraz
rozwodzie małżeństwa decydowały religijne przepisy właściwych
wyznań. W wyjątkowych sytuacjach specjalna ustawa z 25. V. 1868
(Dz. pr. p. austr. Nr 47) oraz ustawa z 9.IV.1870 obowiązująca na b.
terenach Austrii, dopuszczała zawarcie małżeństwa w formie ślubu
cywilnego. Rosyjskie ustawodawstwo w zakresie prawa
małżeńskiego wymagało bezwarunkowej formy religijnego
małżeństwa.
Postępowanie na tle różnic międzydzielnicowych prawa
prywatnego w powyższych sprawach regulowała ustawa z 2. VIII.
1926 (Dz. U. RP Nr 101 poz. 580 art. 13, 14 i 17).
19
„Do ważności małżeństwa wystarczyło zachowanie formy
przepisanej przez prawo, któremu przyszli małżonkowie oboje
podlegają osobiście" (art. 14).
„Dla rozwodu i rozdziału od stołu i łoża właściwe jest prawo
(kościelne) któremu małżonkowie podlegają w tym czasie według
prawa miejsca gdzie wniesiono żądanie" (art. 17).
Rosyjskie ustawodawstwo małżeńskie, jurysdykcję w sprawach
ważności małżeństwa, jego rozdziału lub rozwiązania (o ile chodzi o
małżeństwa mieszane wyznaniowe) powierzało sądom duchownym
tych wyznań. Państwowe sądy cywilne rozstrzygały sprawy
małżeńskie innych wyznań chrześcijańskich, które nie miały
uprawnień do prowadzenia ksiąg stanu cywilnego oraz osób wyznań
niechrześcijańskich. Państwo uznawało orzeczenia sądów
wyznaniowych na równi z państwowymi, nadając im skutki prawne
na forum cywilnym.
Do 1939 r. w Polsce istniały trzy zaborcze systemy prawne akt
stanu cywilnego. Pruska ustawa z 6.11.1875 r. o rejestracji stanu
cywilnego i zawieraniu małżeństw, rejestrację urodzin i zgonów
powierzyła państwowym urzędom. Zanim duchowny mógł udzielić
ślubu wyznaniowego, musiał być zawarty ślub cywilny (par. 67). Na
terenach zaboru austriackiego i rosyjskiego rejestracja aktów stanu
cywilnego miała charakter wyznaniowy, przyznając kościołom i
uznanym związkom wyznaniowym określone uprawnienia w
zakresie realizacji zadań administracji państwowej. W ten sposób
związki uzyskiwały uprawnienia władzy publicznej wobec swych
członków, a księgi stanu cywilnego przez nie prowadzone posiadały
moc dokumentów publicznych. Duchowni, którzy je prowadzili w
tym zakresie byli funkcjonariuszami państwowymi i podlegali
władzom państwowym, a będąc ponadto związani przepisami prawa
wewnętrznego, służbowo podlegali swym władzom wyznaniowym.
Art. 120 konstytucji wprowadził obowiązkowe nauczanie religii w
publicznych zakładach naukowych, których proces kształcenia
obejmował młodzież do 18 lat i był realizowany rozporządzeniem
Min. WRiOP z 9.XII.1926 (Dz. U. MWRiOP Nr 2 poz. 25), oraz
okólnikiem z 5.I.1927 (Dz. U. MWRiOP Nr 2 poz. 32). Ustawa o
ustroju szkolnictwa z 11.III.1932 (Dz. U. RP Nr 38 poz. 389) kładła
nacisk na „najwyższe wyrobienie religijne i moralne" obywateli.
Od 1926 r. do nauki religii włączono obowiązkowe praktyki religijne
20
uczniów, jak obowiązkowe uczestnictwo na mszach niedzielnych i w
święta, na rekolekcjach, wspólnej spowiedzi i komunii, co objęło
również uczniów innowierców. W 1936 r. władze o-światowe
nakazały dostosować nauczanie przedmiotów ogólnokształcących do
nauki rzymskokatolickiej. Inne religie nie weszły tu w rachubę, co
naruszało zasadę równouprawnienia wyznań. Bez stopnia z religii
na świadectwie szkolnym wystawianym przez rzymskich
katechetów dla innowierców związków nieuznanych, nie można
było przejść do następnej klasy. A jaki dramat młodych
innowierców z tamtych lat kryje się za powyższymi suchymi faktami,
są w stanie zrozumieć tylko ci, którzy w owych latach przez tę
gehennę przechodzili.
Ustawa z 17.III.1932 (Dz. U. RP Nr 35 poz. 359), oraz
rozporządzenie wykonawcze z 30.XI.1933 (Dz. U. RP Nr 13 poz.
103) regulowały pochówek zmarłych na obszarze całego kraju. Art.
15 zobowiązywał przyjmowanie na okres pięciu lat zwłok nie
należących do danego wyznania, jeśli w promieniu 30 km nie było
cmentarza komunalnego lub opuszczonego, nadającego się do
grzebania zmarłych. Wywierając presję na gospodarza cmentarza,
władze mogły w trybie zarządzenia porządkowego nakazać odbycie
„cichego pogrzebu" z pominięciem strony obrzędowej, co miało
zapobiegać szerzeniu się innowierczej propagandy. Okupowanie
cmentarzy przez parafian, w celu przeciwdziałania pochówku
„innowiercy" na „poświęconej ziemi", należało do nagminnych
praktyk przedwojennych wyznawców walczącego i już
tryumfującego kościoła. Tylko względy sanitarne przeważały za
czynną ingerencją władz porządkowych w takich sytuacjach.
2. 5 Sytuacja prawna nieuznanych związków
wyznaniowych w II RP
Zakres uprawnień pozytywnych dla nieuznanych przez państwo
związków był zróżnicowany w zależności od dzielnicowego prawa
zaborców. Opierały one swoje istnienie bądź na ich prawnych
przepisach lub art. 111,112 konstytucji, która chociaż przewidywała
możliwość prawnego uznania, to jednak nie rozstrzygnęła czy
uznanie ma nastąpić z mocy samej konstytucji, czy też wymaga
wydania ramowej ustawy określającej warunki i tryb uznania.
21
Po zawarciu 10 lutego 1925 r. konkordatu z Watykanem, wspólnie
z episkopatem czynił on wszystko, by taki akt prawny się nie ukazał.
Z mocy konkordatu w II RP katolicyzm uzyskał pozycję wyznania
korzystającego ze szczególnych przywilejów i wzmożonej ochrony
ze strony państwa. W tej sytuacji, starania o prawne uznanie
bezpośrednio na podstawie postanowień art. 116 konstytucji przez
liczne związki spotykały się z konsekwentnym sprzeciwem władz.
Odmowę otrzymali Metodyści, Adwentyści, Kościół Narodowy,
Katolicki Liberalny oraz Badacze Pisma Św. Nic w tym dziwnego,
gdy jednym z wybitniejszych funkcjonariuszy Departamentu Wyznań
przez wiele lat był biskup Szelążek, a wiceministrem MWRiOP
prałat Żongałłowicz. Do 1939 r. władze nie uznały żadnego nowego
związku wyznaniowego. Jak stwierdziło Ministerstwo Wyznań, było
to podyktowane „neutralną nieżyczliwością" rządu wobec
nieuznanych związków wyznaniowych. W ten sposób przepisy
konstytucyjne stały się fikcją.
Nieuznane, tolerowane związki wyznaniowe można by podzielić
na trzy grupy: Pierwszą tworzyły gminy istniejące z mocy ukazu z
1906 r. Ich rejestrację przez władze carskie, prawodawstwo polskie
nie uważało za uznanie osoby prawnej w rozumieniu art. 116
konstytucji. W tym koncesyjnym trybie, obok uznanej gminy
wyznaniowej, poza jej terytorium mogły znajdować się podobne
zgromadzenia tego wyznania, którym polska władza państwowa
odmówiła udzielenia praw korporacyjnych gminy wyznaniowej.
Mogły funkcjonować tylko jako oddzielne, wzajemnie niezależne
gminy danego tolerowanego wyznania, z wykluczeniem prawnej
możliwości ukonstytuowania się w związek religijny, z naczelną
związkową władzą wyznaniową o charakterze przełożeństwa
religijnego. Tworzenie nowych gmin o charakterze koncesyjnym
wymagało swobodnego uznania władz czyli zgody na tak lub nie.
Ostatecznie rozstrzygającą władzą w tych sprawach, na wniosek
wojewody lub w drodze nadzoru było MWRiOP. Z chwilą rejestracji,
gmina nabywała osobowość prawną, a członkowie uzyskiwali uprawnienia do korzystania z urządzeń aktów stanu cywilnego (art. 37-51
ukazu). Powyższe uprawnienia łącznie z dopuszczeniem działalności
religijnej (pkt l i 2 ukazu), nadawały zarejestrowanym gminom
charakter gmin wyznaniowych i umożliwiały korzystanie z pewnych
22
urządzeń prawno - publicznych, stosowanych do wyznań (pkt 13
ukazu).
Urządzenia wyznaniowe gmin wyznań nieuznanych, jak domy
modlitw, cmentarze, zakłady religijne oraz sprawy majątkowe,
mieściły się w ramach uprawnień przyznawanych przez MWRiOP w
wykonaniu postanowień art. 111 -112 konstytucji.
Drugą grupę stanowiły związki wyznaniowe w b. zaborze
pruskim, istniejące legalnie w ramach pruskiej ustawy o
Stowarzyszeniach. W związku z tym, że tolerancyjne art. 111 -112
dawały szerszy zakres swobód jak w ramach pruskich stowarzyszeń,
dlatego w województwach zachodnich stosowano przepisy
konstytucyjne.
Trzecia, istniała wyłącznie na mocy art. 111 -112 konstytucji,
które poręczały wszystkim mieszkańcom wolność sumienia i
wyznania -prawo do prywatnych i publicznych nabożeństw i
uroczystości kultowych, wynikających z zasad wiary zrzeszonych w
związkach wyznaniowych osób fizycznych.
W b. zaborze austriackim, nieuznane wyznania były zupełnie
pozbawione uprawnień korporacyjnych, dlatego nie mogły tworzyć
gmin wyznaniowych. Austriacka konstytucja (art. 16) zezwalała
członkom wyznań nieuznanych, zaledwie na prywatne (domowe)
nabożeństwa, w związku z czym w Galicji członkowie tych wyznań
raczej korzystali bezpośrednio z tolerancyjnych art. 111 -112
konstytucji, które dawały im daleko większą swobodę religijną.
Z praktyki ówczesnych władz administracyjnych i sądowych oraz
literatury prawnej wynika, że związki tolerowane nie mogły
korzystać z uprawnień konstytucji (art. 113-116), ustawodawstwa dla
prawnie uznanych związków wyznaniowych. Związki nieuznane
były zaledwie dopuszczeniem ze strony państwa do istnienia skupisk
osób o zorganizowanym wewnętrznym życiu wyznaniowym. Z
prawnego punktu widzenia nie były one jednak ani gminami
wyznaniowymi, ani stowarzyszeniami, w związku z czym nie
przysługiwały im żadne uprawnienia korporacyjne, jak: zarządzanie
sprawami religijnymi przez powołane organy przełożeństwa
wyznaniowego, wyłanianie centralnych władz jako reprezentantów
wobec innych związków i organów państwowych, zawieranie unii z
innymi prawnie uznanymi związkami, tworzenia korporacji i
23
przynależnych doń przywilejów. Nie miały też statutem
uregulowanego trybu pozyskiwania i usuwania członków.
Wyznania tolerowane bezpośrednio z art. 111 -112 konstytucji
były pozbawione opieki prawa, gdyż nie były osobami prawnymi,
lecz tylko luźnymi zrzeszeniami religijnymi osób fizycznych.
Stosunki wyznaniowe w takich zrzeszeniach były regulowane w
trybie administracyjno-prawnym tylko pod kątem widzenia
umożliwienia władzom kontroli i nadzoru nad religijnymi interesami
poszczególnych wyznawców oraz w celu zapewnienia spokoju i
bezpieczeństwa.
W tym rozumieniu, do zadań administracji wyznaniowej
wykonywanej przez państwo, należało prowadzenie akt stanu
cywilnego członków tych gmin, pochówku na cmentarzach
wyznaniowych, udzielanie zezwoleń na budowę świątyń jako
prywatnych nieruchomości osób fizycznych w/g przepisów prawa
budowlanego oraz zajmowanie stanowiska względem propagowania
wiary jako wyrazu indywidualnych przekonań religijnych. Sprawy
nabożeństw tych zrzeszeń, państwowa administracja regulowała
ogólnie obowiązującymi przepisami ustawy o zgromadzeniach. W
dużym skrócie tak na on czas przedstawiała się teoria prawa
wyznaniowego. Jak to wyglądało praktycznie, można się dowiedzieć
z literatury poświęconej stosunkom wyznaniowym okresu
międzywojennego, a jedną z wielu pozycji jest książka M. T.
Staszewskiego „Wolność sumienia przed Trybunałem II
Rzeczypospolitej". Aby nie powiększać objętościowo niniejszego
opracowania, pominiemy dość istotną sprawę, dotyczącą urzędowej
rejestracji zmiany wyznania, które obowiązkowo wpisywano do
dowodów tożsamości i innych dokumentów.
Władze administracyjne na terenie b. Kongresówki nie wywiązały
się z obowiązku prowadzenia akt stanu cywilnego dla członków
wyznań nieuznanych. W tych warunkach nie było żadnych
prawnych możliwości sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa,
metryki urodzenia dzieci itp. Zawierano więc małżeństwa według
rytuałów wyznaniowych, rodziły się dzieci bez metryk, które po
dojściu do pełnoletności nie mogły uzyskać dowodów osobistych,
paszportów itp., chociaż nie przeszkadzało to w uczęszczaniu do
szkół powszechnych i w poborze do wojska. Można sobie
24
wyobrazić położenie tej młodzieży bez dokumentów w okresie
okupacji!
Jeszcze żałośniej przedstawiały się sprawy w sferze ochrony
karnej nieuznanych związków wyznaniowych. Na straży praw
kościołów i wyznań stały kodeksy: austriacki z 1852 r., niemiecki z
1871 r.. Królestwa Polskiego do okupacji austriackiej z 1847 r., a po
odzyskaniu niepodległości w 1918 r. carski z 1903 r. do 1932 r.,
kiedy dokonano kodyfikacji prawa w polskim Kodeksie Karnym.
Mimo istniejących między nimi różnic, stanowisko w kwestii
ochrony religii było zbieżne.
O restrykcyjnym działaniu kodeksów karnych w b. Kongresówce
w ochronie uprzywilejowanej cerkwi prawosławnej była już mowa.
Co się tyczy ich zastosowania w II RP, to w zasadzie miały one
zastosowanie w utrzymaniu „naczelnej" pozycji kościoła rzymskiego,
obronie jego hierarchii, dogmatów wiary, a nawet emblematów. Spod
ochrony karnej wyłączono formalnie i praktycznie związki
wyznaniowe prawnie nieuznane. A jak się sprawy przedstawiały w
odniesieniu choćby do kościoła prawosławnego, to zilustrują
przytoczone poniżej fakty i dokumenty.
I Synod biskupów w Polsce w 1936 r. podjął uchwały dnia 15.XII.
ł937 r. zatwierdzone przez papieża, które obwieszczono
duchowieństwu i wiernym, nakazując: „szerzenia zrozumienia
istoty i celów akcji unijnej, popieranie sprawy zjednoczenia nie
tylko modlitwą, ale i czynem" (uchw. 81).
Dołożenia starań, aby na łono Rzymu sprowadzić „pogan,
sekciarzy, odstępców od wiary, żydów i bezwyznaniowców"
(uchw. 82). Zakazano jakiegokolwiek współdziałania z „sektami"
(uchw. 57) czy z wszystkimi akatolikami i wyznaniami.
25. V. 1937 r. ogłoszono nową instrukcję Kongregacji Wschodniej
celem rozszerzenia obrządku wschodniego. W końcowych latach II
RP wojna religijna w Polsce stała się faktem. W czerwcu i lipcu
1938 r. na skutek zarządzenia ówczesnych władz administracyjnych,
na Lubelszczyźnie zburzono 56 czynnych i 58 przymusowo
nieczynnych cerkwi prawosławnych, rzekomo dlatego, że carat
zamienił te cerkwie jako unickie na prawosławne. Warto dodać, że
rewindykacji tego rodzaju cerkwi dokonano już przed 1926 r. Tak to
w sposób praktyczny „czynem" wojujący kościół rzymski
zrealizował uchwały l synodu biskupów, przy czułym wsparciu
25
lokalnych władz administracyjnych. Nie ma potrzeby przytaczania
stosowanych wówczas metod nawracania prawosławnych
schizmatyków do papieskiej owczarni – kościoła, poza obrębem
której nie można było dostąpić zbawienia, o czym pisał w „Głosach
na Czasie" Nr 29 ks. Stanisław Wesołowski, wydawanych w 1911 r.
w księgarni św. Wojciecha w Poznaniu. Dla przykładu podaję fakt z
gminy Majdan Górny, pow. Tomaszów Lubelski, „ochrzczenia"
prawosławnych sołtysów po ich uprzednim upojeniu alkoholem.
Gdy te ekscesy na tle wyznaniowym stały się światowym
skandalem, hierarchia umiała się od tego zdystansować; ofiarami
stali się funkcjonariusze terenowego aparatu, tracąc niezłe posady
państwowe jak starosta Wilanowski w Tomaszowie Lubelskim.
3. SYTUACJA PRAWNA ZWIĄZKÓW
WYZNANIOWYCH W PRL
Polska, która w 1952 r. przybrała nazwę PRL była państwem
totalitarnym. Tak partia, jak i organy państwowe pozostawały w
przejawiającej się w różnych formach zależności od władz
sowieckich, w tym też w zakresie polityki wyznaniowej. Była ona
realizowana w sposób bezpośredni przez jawnych i ukrytych
doradców, a pośrednio przez udzielanie dyrektyw. Tak działo się w
latach 1944-1989.
W pierwszym okresie istnienia PRL posługiwano się
prawodawstwem II Rzeczypospolitej, by w ten sposób nadać
poczucie ciągłości państwa, a od 22 lipca 1952 r. uchwalenia
konstytucji zw. stalinowską, poprzez system formalnie
demokratycznych rozwiązań ustrojowych, budowanych na użytek
opinii
światowej.
W
rzeczywistości
ukrywały
one
antydemokratyczne i totalitarne metody sprawowania władzy.
Materialistyczna koncepcja świata i życia ludzkiego wyznawana
przez władców PRL, w tym religii jako opium narodów, z góry
określała wrogie stanowisko wobec związków wyznaniowych.
Zakładano całkowity zanik wierzeń religijnych i zastąpienia ich
światopoglądem materialistycznym. Przy tak skonstruowanych
celach, tak partia, jak i państwo, miało prowadzić bezwzględną
politykę wyznaniową. Taka praktyka ustrojowa nadawała zasadom
prawa wyznaniowego iluzoryczne znaczenie. Wobec braku
26
niezawisłego sądownictwa i obowiązywania cenzury prewencyjnej,
przepisy prawa wyznaniowego nie mogły spełniać funkcji
gwarancyjnych wobec wolności sumienia i wyznania jednostki, czy
swobody wypełniania potrzeb religijnych przez związki wyznaniowe.
W gremiach kierowniczych PZPR ścierały się dwie koncepcje:
dogmatyczna, dążąca do uwolnienia państwa i społeczeństwa od
religii i druga, realistyczna, uwzględniająca stan jego świadomości
oraz przywiązania do zasad i wartości religijnych. Efektem
normatywnym tej drugiej opcji w kierownictwie PZPR były ustawy
wyznaniowe z 17 maja 1989 r.
3. 1. Anna Chabasińska- Polityka władz wobec mniejszości
wyznaniowych w Polsce w latach 1945-1956 1
Analiza politycznych i prawnych aspektów funkcjonowania
mniejszości religijnych w latach powojennych w streszczeniu:
„Źródłem inspiracji dla polskich komunistów była polityka
wyznaniowa prowadzona przez ZSRR. W zakresie stosunku państwa
i wyznań, stalinowska konstytucja z 1936 r. przyznawała „(...)
wolność wykonywania kultów religijnych oraz wolność propagandy
antyreligijnej”9, jak również oddzielenie Kościoła od państwa i
szkoły. Na tej koncepcji wzorował się autor reżymowego planu walki
z Kościołem katolickim w Polsce, generał NKWD Iwan IwanowSierow, który zdawał sobie jednak sprawę, że „(...) NKWD działa po
raz pierwszy w kraju, który jest w ogromnej większości katolicki. W
związku z tym (...) metody stosowane w Polsce winny być
powolniejsze i bardziej delikatne”10. To twierdzenie determinowało
politykę komunistów, którzy nie od początku byli programowo
nastawieni na likwidację Kościołów i związków wyznaniowych,
zwłaszcza, że sytuacja mniejszości religijnych po zakończeniu wojny
była niezwykle skomplikowana. Ich działalność skupiła się przede
wszystkim na odbudowie struktury kościelnej, pozyskiwaniu nowych
lub utraconych obiektów sakralnych oraz odtwarzaniu kadry
kapłańskiej.
2Znacznie mniej czasu poświęcano pracy misyjnej. Zdawano sobie
1 ANNA CHABASIŃSKA Tom V Sulechów 2009
2 8, 10 Z. Błażynski, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii
1940-1955, Warszawa 2003, s. 178, 179.
27
sprawę, że bez wykwalifikowanych księży i w przypadku braku
świątyń niezmiernie trudno będzie pozyskać nowych wyznawców.
Ten problem dotyczył przede wszystkim Ziem Odzyskanych, gdzie
diasporalność grup wyznaniowych dodatkowo utrudniała ich rozwój.
Zaangażowanie we własną pracę nie przyniosłoby jednak
oczekiwanych rezultatów, gdyby nie wyrażona przez państwo zgoda
na ich funkcjonowanie. I właśnie o uznanie ze strony państwa
związki wyznaniowe zabiegały najbardziej11. Tymczasem stosowana
przez komunistów taktyka postępowania wobec mniejszości była
różna, mimo że cel do którego dążono był jeden – stworzenie
laickiego państwa opartego na ateistycznym społeczeństwie. Polityka
ta miała charakter selektywny. W stosunku do poszczególnych
mniejszości religijnych zastosowano różne metody perswazji.
W odniesieniu do jednych była kompromisowa, czy nawet
liberalna, bywała również koncesyjna. Względnym spokojem mogły
się cieszyć np. wspólnota muzułmańska, czy karaimska, które władze
traktowały jako lokalny orient. (…)
Warto również zauważyć, że opisywane powyżej sposoby
rozwiązywania kwestii wyznaniowych wpisane były w całościową
politykę państwa wobec swojego społeczeństwa. Do 1947 r.
nawiązywano do rozwiązań z okresu międzywojennego, oczywiście
biorąc pod uwagę przyjętą powojenną doktrynę polityczną20. Były to
jednak działania doraźne, często niekonsekwentne i wewnętrznie
sprzeczne. W grudniu 1948 r. została określona polityka państwa
9 H. Świątkowski, Państwo i wyznania w ZSRR, Warszawa 1949, s.17.
Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 4
11 Szerzej na temat statusu prawnego związków wyznaniowych L.
Górnicki, Problem nabywania oraz charakteru osobowości prawnej
kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce, [w:] Prawo
wyznaniowe. Przeszłość i teraźniejszość, Materiały XI Konferencji
historyków państwa i prawa, Kowary 6-8 września 2007 r., red. J.
Koredczuk, Wrocław 2008, s. 217-235.
12 Rozsiewano m.in. pogłoski, że ordynariusz bp Jozefat Kocyłowski jest
współpracownikiem OUN, czego skutkiem było jego aresztowanie – zob.: I.
Biłas, Likwidacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej oraz tragiczne losy
jej ordynariusza biskupa Jozafata Kocyłowskiego w kontekście polityki
wyznaniowej ZSRR, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S.
Stępień, t. 3, s. 285-286.1
28
wobec poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych. Na
Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS Aleksander Zawadzki w
swoim przemówieniu powiedział, że „(...) PZPR nie zamierza
ingerować w sprawy wewnętrzne kościoła. Ale znaczy to zarazem, że
PZPR stoi na stanowisku niedopuszczania ingerencji kościoła w
sprawy polityki państwowej. Co więcej PZPR domaga się od
duchowieństwa wszystkich wyznań bezwarunkowo lojalnego
stosunku do państwa ludowego w jego poczynaniach przynoszących
pełne wyzwolenie społeczne, dobrobyt, postęp i szczęście ogromnej
większości narodu. (...)
W sposób nieprzejednany zwalczać będziemy i zwalczamy
wszelkie tendencje reakcyjnej działalności kleru pod jakimkolwiek
płaszczykiem by się one nie ujawniły”21.3
Kilka miesięcy później w Karlovych Varach odbyła się
konferencja Kominformu poświęcona walce z religią. Podczas jej
obrad ujednolicono strategię walki z jej przejawami. Efektem tego
spotkania było zaostrzenie stanowiska względem Kościołów i
3 21 Państwo a Kościół. Z przemówienia A. Zawadzkiego na Kongresie
Zjednoczeniowym, „Trybuna Wolności” 1948, 21-27 grudnia, za: K. Urban,
A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Wybrane problemy i
dokumenty, Kraków 1982, s. 32.
22 Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i
związków wyznaniowych 1945-1989, red. A. Dziurok, Warszawa 2004, s.
33. 23 Archiwum Państwowe w Gorzowie Wlkp. (dalej: APG), SPG, sygn.
382, Pism UWG do Starostów Powiatowych oraz Pełnomocników Rządu
R.P. na Ziemi Lubuskiej, Poznań 15 V 1946 r., k. 25.
24 Dla przykładu, na obszarze działania Urzędu Wojewódzkiego
Poznańskiego Ekspozytury w Gorzowie Wlkp. (dalej: UWPEG)
poszczególni starostowie wypowiadali się w sposób negatywny o
Świadkach Jehowy. Do wyjątku należała mimo woli pochlebna opina
starosty świebodzińskiego, który w raporcie omawiane środowisko opisał w
sposób następujący: „Na wyznawców «Świadków Jehowy» do czasu
obecnego dobrą i znani są jako spokojni i zgodni w współżyciu z ludnością
obywatele”, APG, UWG, sygn. 1377, k. 319. Podobne opinie pojawiały się
na Dolnym Śląsku, o czym powiadamiała lokalna administracja, APW,
UWW, sygn. VI/688, Pismo starosty powiatowego głogowskiego do UW we
Wrocławiu, Głogów, 13 I 1948 r., k. 299. Polityka władz wobec mniejszości
wyznaniowych… 45
29
związków wyznaniowych. Państwo weszło w okres represyjnego
sposobu rozwiązywania nabrzmiewających problemów.
Przejawiało się to w prześladowaniach i inwigilacji Kościołów i
związków wyznaniowych. Jednak „opieka” Urzędu Bezpieczeństwa
w tym czasie polegała przede wszystkim na zbieraniu informacji na
temat Kościołów nie rzymskokatolickich. Jedynym związkiem
wyznaniowym, który na tym tle się wyróżniał, byli Świadkowie
Jehowy, którymi już w 1946 r. w sposób szczególny interesował się
aparat bezpieczeństwa, a to ze względu na dostarczane przez
informatorów sugestie, że agitują za bojkotem wyborów22.
Na polecenie Ministerstwa Administracji Publicznej (dalej: MAP)
urzędy wojewódzkie zarządziły „(...) roztoczenie nadzoru nad
wymienionym stowarzyszeniem religijnym oaz przedłożenie w
terminie do 30.06.1946 r. sprawozdania z wyniku poczynionych
obserwacji”23. Zajęto się zbieraniem na szeroką skalę informacji
dotyczących dogmatów wiary, charakterystyki wiernych, a przede
wszystkim środków finansowania. Zebrane materiały wyrażały w
większości przypadków nieprzychylne stanowisko miejscowych
władz wobec infiltrowanego środowiska24. W inwigilacji Świadków
Jehowy angażowano również różnego rodzaju instytucje, które
dostarczały władzom interesujące je wiadomości25.
Do czerwca 1950 r. skupiano się przede wszystkim na zbieraniu
informacji dotyczących „obywateli Teokracji”. Starano się również
wypracować sposób postępowania wobec Świadków Jehowy, choć
nigdy nie udało się wprowadzić w skali całego kraju jednej spójnej
polityki26. Wynikało to przede wszystkim ze słabej orientacji
wojewódzkich, a zwłaszcza powiatowych władz w zakresie
obowiązującego prawa. Choć ten problem dotyczył większości
mniejszości religijnych, jednak w sposób najjaskrawszy występował
przy identyfikacji Świadków Jehowy27. Propozycje prawnego
uregulowania tej kwestii składane przez lokalną administrację nie
zyskały przez długie dziesięciolecia poparcia centralnych władz,
które nie miały pomysłu na rozwiązanie tej palącej kwestii.
25 W Gorzowie Wlkp. dzięki pomocy Zarządu Nieruchomości
Miejskiej udało się władzom ustalić nie tylko miejsce spotkań
Świadków Jehowy, ale również personalia wyznawców, APG,
ZMiMRN, sygn. 27, Pismo Zarządu Nieruchomości Miejskich do
Zarządu Miejskiego, Gorzów Wlkp. 4 VI 1947 r., k. 47. 26 Lokalne
30
władze przedstawiały wielokrotnie organom centralnym swoje wizje
ułożenia stosunków ze Świadkami Jehowy. I tak np., wicewojewoda
UWP w Gorzowie Wlkp. Florian Kroanke przedstawił w swoim
piśmie do Ministerstwa Ziem Odzyskanych koncepcję rozwiązania
problemu Świadków Jehowy. W piśmie czytamy:
„Ustalenie regulatora prawnego może stać się podstawą do akcji
przeciwko tej sekcie. Uważam, że stosowanie w dzisiejszym stanie
rzeczy represji byłoby niecelowe i mogłoby wywołać odwrotny
skutek. Sekty tej nie można bagatelizować, gdyż
prowadzi
umiejętnie swoją propagandę, szczególnie na starych ziemiach –
ziemiach zaś odzyskanych, gdzie raczej działalność jest dopiero
zapoczątkowana, łatwiej będzie przeciwdziałać prawnymi środkami”,
APG, SPG, sygn. 1377, Pismo UWP do MZO Dep. Administracji
Publicznej, Gorzów Wlkp. 7 II 1948 r., k. 345. Z kolei w
województwie śląskim władze postulowały pewną obojętność, a
nawet tolerancję postępowania względem Świadków Jehowy, licząc
na odkrycie rzeczywistego oblicza i planów stowarzyszenia.
Proponowały także zorganizowanie domów modlitwy i
wprowadzenie zakazu spotkań w domach prywatnych. W
południowych częściach województwa uważano, że stowarzyszenie
należy zdelegalizować; A. Namysło, Tchórze? Szpiedzy?
Wywrotowcy? Władze województwa śląskiego wobec Świadków
Jehowy w pierwszych latach powojennych, „Biuletyn IPN” 2004, nr
3(38), s. 58.
27 Problemy z ustaleniem stanu prawnego miewały również inne
instytucje, np. krośnieńska Prokuratura Wojskowa, która musiała w
tej sprawie zwrócić się z pomocą do Urzędu Wojewódzkiego.
Niestety wojewodzie, jak czytamy w piśmie, „nie są znane
późniejsze a szczególnie powojenne akty prawne, które by odmiennie
regulowały dotychczasowy stan” i w związku z tym „Ekspozytura
zawiadamia, że w przedmiotowej sprawie stoi w kontakcie
służbowym z Ministerstwem Ziem Odzyskanych, od którego
oczekuje dalszych decyzji”, APG, UWG, sygn. 1377, Pismo UWP
EG do Wojskowej Prokuratury 2 Oddział Ochr. Pogranicza w
Krośnie Odrzańskim, Gorzów Wlkp., 26 IV 1948 r., k. 351.
Jednakże mimo to, na tle innych krajów komunistycznych, polskie
władze zachowały stosunkowo najszerszą gamę uprawnień w
dziedzinie wolności. Wynikało to przede wszystkim ze specyfiki
31
państwa polskiego, jako kraju w 90 procentach katolickiego.
Komuniści musieli w pierwszych latach powojennych rozgrywać
kwestie wyznaniowe dwutorowo. Z jednej strony dążono do pełnej
kontroli środowisk religijnych, z drugiej zaś należało przynajmniej
powierzchownie i pozornie sprzyjać Kościołowi katolickiemu i
innym związkom nie rzymskokatolickim. Ta decyzja wynikała
przede wszystkim z koncepcji unikania otwartego konfliktu z
Kościołem rzymskokatolickim, którego poparcie było niezbędne w
procesie przejmowania władzy. Przy czym warto zauważyć, iż mimo
marksistowsko-leninowskich źródeł inspiracji komunistów, do 1947
r. zajęto się przede wszystkim eliminacją opozycji i stabilizowaniem
sytuacji politycznej w kraju. Nie można jednak uznać, że mniejszości
wyznaniowe
pozostawały
poza
kręgiem
zainteresowania
komunistycznych władz. Świadczyć o tym może szeroko
rozbudowany system organów państwowych, których zadaniem było
kontrolowanie związków religijnych.
Głównymi wykonawcami polityki wyznaniowej państwa były dwa
ministerstwa: MAP, a w nim Wydział III Nierzymskokatolicki oraz
przekształcone z Resortu Bezpieczeństwa Publicznego w styczniu
1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: MBP), a od
1950 r. mocno powiązany z aparatem bezpieczeństwa Urząd do
Spraw Wyznań (dalej: UdSW). W MBP już od września 1945 r.
istniały piony wydzielone do walki z religią, które w następnych
latach zostały przekształcone w odrębne departamenty resortu spraw
wewnętrznych28.4 W 1946 r. w Departamencie V powstała Sekcja II
–
Obsługi Kościoła Greckokatolickiego, Prawosławnego,
Ewangelickiego i innych29. Po powołaniu Departamentu V tworzono
również Wydziały V w wojewódzkich urzędach bezpieczeństwa
publicznego oraz Sekcje V w urzędach powiatowych i miejskich.
Zajmowały się one walką z religią oraz Kościołami i związkami
wyznaniowymi.
4 28 Szerzej na temat struktury i zakresu działania aparatu
bezpieczeństwa odpowiedzialnego za walkę z religią zob.: Metody pracy
operacyjnej..., op. cit. 29 Zaczęła ona funkcjonować z końcem 1947 r., za:
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz.
1: lata 1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 12. Polityka
władz wobec mniejszości wyznaniowych… 47
32
Niezwykle istotną kwestią dla funkcjonowania związków
wyznaniowych po zakończeniu II wojny światowej było
uregulowanie ich prawnego położenia oraz zagwarantowanie
Kościołom praw do obiektów sakralnych. Bezspornie na rozwój
mniejszości religijnych miał także wpływ zachodzący w Polsce
proces laicyzacji życia społecznego, zwłaszcza, że komuniści uznali,
iż fundamentalną zasadą polityki wyznaniowej państwa ludowego
jest zapewnienie obywatelom wolności sumienia. Instytucjonalnym
zabezpieczeniem tego prawa jest konsekwentne oddzielenie Kościoła
od państwa”30. 5Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż wydawane
ówcześnie akty prawne miały na celu stworzenie przesłanek do
wprowadzenia rozdziału Kościoła od państwa. Tymczasem w
sprawie uregulowania prawnego położenia związków wyznaniowych
spuścizna pozostawiona po ustawodawstwie państw zaborczych
wymagała dość szybkiej regulacji31. Dodatkowo powstała
konieczność organizacyjnego rozwiązania kwestii związanych z
5 30 Sprawy religii i laicyzacji, red. D. Kułakowska, Warszawa 1964, s.
96. 31 Szerzej na temat sytuacji prawnej związków wyznaniowych w II
Rzeczypospolitej zob.: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1982, s.
108-143; Z. Łyko, Sytuacja prawna Kościoła Adwentystycznego w Polsce
międzywojennej 1918-1939, s. 97-172. Regulacja prawna sytuacji związków
religijnych nastąpiła w drodze aktów prawnych z mocą ustawy:
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o
stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego,
nieposiadającego hierarchii duchownej (DzU Nr 38 z 1928 r., poz. 363),
Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego
Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30 z 1938 r., poz.
240), Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do
Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 30
z 1936 r., poz. 241), Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada
1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w
Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 88 z 1936 r., poz. 613), Dekret
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa
do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (DzU Nr 88 z
1936 r., poz. 597), Rozporządzenie z dnia 1 listopada 1916 r. o organizacji
Żydowskiego Towarzystwa Religijnego, za: J. Dziobek-Romański,
Uznawanie związków religijnych w Polsce (1944-1989) narzędziem
dyskryminacyjnej polityki władz, Lublin 2004, s. 97
33
nową sytuacją w ruchu protestanckim32. Zaistniała konieczność
uregulowania sytuacji prawnej wyznań protestanckich w państwie,
usankcjonowania stanu, jaki wytworzył się po faktycznej likwidacji
czterech Kościołów ewangelickich (Kościoła Ewangelicko-Unijnego
w Polsce Zachodniej, Kościoła Ewangelicko-Unijnego na Polskim
Górnym Śląsku, Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego i
Helweckiego
Wyznania
w
Małopolsce
oraz
Kościoła
Staroluterskiego w Wielkopolsce i na Pomorzu z siedzibą w
Rogoźnie), o większości niemieckiej oraz rozstrzygnięcia kwestii
pozostałego po nich majątku,6
Zapowiedź ułożenia nowych stosunków w relacjach państwa ze
związkami wyznaniowymi nastąpiła już w Manifeście PKWN33.
Deklarowano w nim m.in. przywrócenie wszystkich swobód
demokratycznych, równości wszystkich obywateli bez różnicy rasy,
narodowości czy wyznania. Potwierdził tę zasadę Sejm
Ustawodawczy z 1947 r.
Pierwszym i zarazem najbardziej spektakularnym efektem
deklaracji PKWN w sferze stosunków wyznaniowych, było zerwanie
konkordatu ze Stolicą Apostolską34. O ile bowiem, reżym
komunistyczny w pierwszych latach powojennych świadomie
6za: J. Demiańczuk-Jurkiewicz, Unifikacja polskiego prawa
wyznaniowego, „Państwo i Prawo” 1948, z. 5-6, s. 25; T. Langer, Państwo a
nierzymskokatolickie..., op. cit., s. 109
33 Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca
1944 r., (DzU Nr 1 z 1944 r., zał.).
34 Do jego wypowiedzenia dążył przede wszystkim antyklerykalnie
nastawiony minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski. Konkordat
został jednostronnie unieważniony 12 września 1945 r. uchwałą Rady
Ministrów. Szerzej zob. A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce
(1945-1989), Kraków 2006, s. 14-16.
35 „Życie Warszawy” 1945, 13 września, za: K. Urban, A. Popiela,
Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., dok. 1, s. 31.
36 Ibidem.
37 B. Cywiński, Ogniem próbowane, t. II „...i was prześladować będą”,
Lublin 1990, s. 34.
38 Szerzej zob.: J. Dziobek-Romański, Uznawanie związków
religijnych..., op. cit., s. 155-156. Polityka władz wobec mniejszości
wyznaniowych… 49
34
powstrzymywał się od działań skierowanych przeciwko związkom
wyznaniowym oraz hierarchii Kościoła katolickiego, o tyle starał się
skonfliktować polskich biskupów ze Stolicą Apostolską.
Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12
września 1945 r. w sprawie Konkordatu35 głosiła, że „(...) konkordat
zawarty pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską
przestał obowiązywać wskutek jednostronnego zerwania go przez
Stolicę Apostolską”36. W ten sposób władze uzyskały „(...)
swobodniejszą rękę w dowolnym dekretowaniu sytuacji prawnej
Kościoła w Polsce”37. Po zerwaniu konkordatu podstawą prawną dla
funkcjonowania Kościoła katolickiego była Konstytucja marcowa,
choć sama skuteczność uchwały budziła wątpliwości natury
formalnej, polegające na braku legitymacji Tymczasowego Rządu
Jedności Narodowej oraz nieopublikowaniu tego aktu w Dzienniku
Ustaw, co było warunkiem jego wejścia w życie38.
Niemniej konsekwencją wypowiedzenia konkordatu stało się
uwolnienie państwa od licznych zobowiązań, w tym także natury
finansowej. Z drugiej zaś strony Kościół rzymskokatolicki utracił
swoje przywileje i uprawnienia, które wynikały z treści konkordatu.
W tym samym czasie powołano przy Ministerstwie
Sprawiedliwości specjalną komisję39, której zadaniem było
przygotowanie programu laicyzacji obowiązującego systemu
prawnego. Polegał on na „(...) uniezależnieniu przepisów prawnych
od reguł i nakazów religijnych”40. Efektem prac komisji były dwa
dekrety: Przepisy wprowadzające prawo o aktach stanu cywilnego41
oraz Przepisy wprowadzające prawo małżeńskie42. Na ich mocy
odebrano związkom religijnym kompetencje w dziedzinie
prowadzenia ksiąg stanu cywilnego oraz orzekania w sprawach
małżeńskich. Konsekwencje tych posunięć skomplikowały sytuację
przede wszystkim Kościoła katolickiego, choć nie ominęły także
innych wyznań. Odtąd Kościół rzymskokatolicki oraz pozostałe
związki wyznaniowe zostały ograniczone jedynie do działalności
typowo religijnej. Powyższe dekrety wpisywały się w całościową
koncepcję laicyzacji prawa w komunistycznym państwie. Temu
miały służyć również inne akty prawne, które wprowadzały jednolite
roty ślubowania43, czy też składanie przez świadków w
postępowaniu sądowym świeckich przyrzeczeń44.
Jednocześnie zajęto się eliminowaniem z dokumentów
35
publicznych informacji dotyczących przynależności wyznaniowej
obywateli45. Manifest odniósł się także do kwestii własności
świątyń. Zapowiedziano, że własność kościelna zrabowana przez
Niemców, zostanie zwrócona jej prawowitym właścicielom. Po
upływie roku władze centralne uregulowały także sprawy związane z
kościelnym majątkiem poniemieckim. MAP 19 X 1945 r. wydało
okólnik, w którym podzielono majątek należący do tych Kościołów,
które były w Polsce prawnie uznane przed 1 IX 1939 r. (Kościół
Prawosławny,
Ewangelicko-Augsburski
i
EwangelickoReformowany) oraz tych, którym nie udało się osiągnąć takiego
statusu (Kościół Ewangelicko- Augsburski i Helweckiego Wyznania,
Staroluterski oraz Kościoły Unijne)46.7
Niezależnie od niezwykle dynamicznych wydarzeń krajowych,
państwu udało się w pierwszych latach powojennych uregulować
sytuację prawną najliczniejszych związków wyznaniowych, które w
okresie międzywojennym działały w oparciu o przepisy zaborcze,
bądź półlegalnie52. Było to wynikiem dążeń do unifikacji prawa
7 51 Dekret z 19 IX 1946 r. DzU RP, Nr 54 z 31 X 1946 r., poz. 304.
Został on w sposób istotny zmieniony ustawą o identycznej nazwie z 4 VII
1947 r., DzU z 1947 r. Nr 52, poz. 304, szerzej zob.: R. Michalak, Kościoły
protestanckie..., op. cit., s. 133.
52 K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s. 17.
53 Dekret z dnia 16 października 1945 r. o stosunku państwa do Kościoła
Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1945 r. Nr 46, poz. 259.
54 Dekret z dnia 5 września 1947 r. o uregulowaniu położenia prawnego
Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej,
Kościoła Mariawickieg i Kościoła Starokatolickiego (DzU 1947 r. Nr 59,
poz. 316); APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 1.
55 Dekret z dnia 19 IX 1946 r. w sprawie zmiany dekretu Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku państwa do
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr
52, poz. 272).
56 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z 1 II 1946 r. o uznaniu
prawnym Polskiego Kościoła Katolicko-Narodowego, AAN, UdSW,
L.V.14486/45, nie publ.; APG, ZMiMRN, sygn. 79, k. 5.
57 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 26 kwietnia 1946
r., APG, ZMiMRN, sygn. 80, k. 3.
58 Reskrypt Ministra Administracji Publicznej z dnia 5 maja 1946 r.
36
wyznaniowego w Polsce. W formie ustawowej uznano Kościół
metodystyczny53, Ewangelicko-Reformowany, mariawicki i
starokatolicki54 oraz Ewangelicko-Augsburski55. Legalizacją
prawną następnych trzech Kościołów zajął się Minister Administracji
Publicznej, który zalegalizował byt prawny Polskiego Kościoła
Katolicko-Narodowego56, Unii Zborów Adwentystów Dnia
Siódmego57, Polskiego Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan
Baptystów58.
Wraz z uregulowaniem sytuacji prawnej części związków
religijnych, państwowa administracja starała się zapewnić sobie
pełną kontrolę nad ich funkcjonowaniem. Przez okres kilkunastu lat
władze w sposób właściwie nieskrępowany (wynikało to z faktu, że
jedyną realną siłą, która mogła się przeciwstawić, był Kościół
rzymskokatolicki) wydawały wiele aktów normatywnych, których
zadaniem było sukcesywne eliminowanie i osłabianie pozycji
Kościoła katolickiego, a co za tym idzie także związków
nierzymskokatolickich. Z tą myślą wydano w sierpniu 1949 r. dekret
o zmianie przepisów prawa o stowarzyszeniach z dnia 27
października 1932 r.598 Jak uważa K. Urban „(...) narzucenie tegoż
8 59 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów
prawa o stowarzyszeniach (DzU Nr 45. poz. 335).
60 Zwalczani i koncesjonowani..., op. cit., s. 9.
61 Zgodnie z instrukcją sporządzoną 1 września 1949 r. przez Julię
Brystygierową, dyrektor Departamentu V MBP, w związku z nowelizacją
ustawy o stowarzyszeniach podania o rejestrację miały złożyć: Zjednoczony
Kościół Ewangeliczny, Zjednoczenie Kościołów Chrystusowych Wyznania
Ewangelicznego, Zjednoczenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego, Kościół
Braci Polskich Unitarian, Stowarzyszenie Świeckiego Ruchu Misyjnego
„Epifania”, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, Zrzeszenie Religijne
Christian Science, Polski Kościół Zjednoczonych Ewangelicznych
Chrześcijan Dnia Siódmego, Zrzeszenie Religijne Świadków Jehowy,
Stowarzyszenie Zborów Badaczy Pisma Świętego. Zob.: D. Zamiatała,
Instrukcje Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z 5 i 18 sierpnia 1949
roku w spawie egzekwowania dekretów rządowych, „Archiwalia, Biblioteki
i Muzea Kościelne” 2002, t. 78, s. 390, za: Metody pracy operacyjnej..., op.
cit., s. 39. Pierwszą wspólnotą, która została zarejestrowana na mocy
znowelizowanej ustawy był Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. 62
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 października 1932
37
prawa było nieudolną próbą uchwycenia stanu faktycznego wyznań
nie rzymskokatolickich, w czym władze nie miały zbyt wielkiej
orientacji”60. W ten sposób władze podporządkowały sobie nie tylko
procedurę postępowania przy zakładaniu nowego, nieuznanego
wcześniej związku religijnego61, ale wymusiły także ponowne
rejestrowanie wszystkich zakonów, kongregacji duchownych oraz
innych zrzeszeń, mających na celu wykonywanie kultu religijnego.
Jednocześnie wszystkie stowarzyszenia o charakterze wyznaniowym,
które na mocy rozporządzenia z 27 października 1932 r.62 nie
podlegały rejestracji oraz związki religijne prawnie nieuznane,
ulegały z mocy prawa rozwiązaniu, o ile w przeciągu 90 dni nie
zalegalizowały swojego statusu. Ich ewentualny majątek miał ulec
sekularyzacji i zostać przeznaczony zgodnie z wolą rządu na inny cel.
Pierwszymi ofiarami nowych rozwiązań prawnych stali się
Świadkowie Jehowy, którzy mimo starań przez wiele lat spotykali się
z odmową rejestracji63. Inne, jak np. Kościół Chrześcijan Wiary
Ewangelicznej wysyłał do swoich zborów okólnik, w którym
szczegółowo
omawiał
sposób
wypełnienia
dokumentów
rejestracyjnych, w obawie przed negatywną decyzją władz
wyznaniowych64.
5 sierpnia 1949 r. wydany został dekret o ochronie wolności
sumienia i wyznania65. Poręczał on wszystkim obywatelom wolność
sumienia i wyznania oraz przewidywał sankcje karne w przypadku
nadużywania tego prawa. Zakazywał ograniczania obywateli w ich
prawach ze względu na przynależność wyznaniową, bądź
przekonania religijne lub bezwyznaniowość. Zabronione zostało
odmawianie udostępniania obrzędu lub czynności religijnych z
powodu działalności lub poglądów politycznych, społecznych albo
naukowych. Karane miały być nawoływania do waśni religijnych
oraz lżenie i wyszydzanie obywateli z powodu przynależności
wyznaniowej.
Stalinizacja życia politycznego miała swoje odzwierciedlenie w
r. o prawie o stowarzyszeniach (DzU RP Nr 94, poz. 808).
63 Decyzja Urzędu do Spraw Wyznań z 2 lipca 1950 r., w sprawie
odmowy rejestracji wyznania Świadków Jehowy / Badaczy Pisma Świętego,
APG, UWG, sygn. 1377, k. 93. Polityka władz wobec mniejszości
wyznaniowych… 53
38
prowadzonej przez władze polityce wyznaniowej państwa, która dla
wielu związków wyznaniowych stała się wyjątkowo represyjna. W
drugiej połowie lat pięćdziesiątych rozpoczęło się ofensywne
działanie skierowane przeciwko związkom religijnym. Poprzedzone
ono zostało rozpracowaniem przez Wydział V Departamentu V MBP
Kościołów i związków religijnych66. We wrześniu na podstawie
zebranych informacji o członkach poszczególnych Kościołów doszło
do niespotykanych dotąd aresztowań w środowisku ewangelicznych
protestantów. UB zamknęło wszystkie obiekty należące do tych
Kościołów i aresztowano 199 pastorów i aktywnych działaczy
środowiska protestanckiego67.9
Prześladowania dotknęły Zjednoczony Kościół Ewangeliczny,
Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej oraz Zjednoczenie
Kościołów Chrystusowych. Niektórzy z aresztowanych opuścili
więzienie dopiero po kilku latach68. W lipcu wydano zakaz działania
w Polsce Stowarzyszenia Świadków Jehowy, który również był
poprzedzony aresztowaniami69. Pretekstem stał się bojkot akcji
zbierania podpisów pod apelem pokoju (apelem sztokholmskim).
Asygnaty tego dokumentu wymagano także od wszystkich
Kościołów i związków wyznaniowych. Odmowa podpisania apelu
9 64 Okólnik nr 5, Łódź X 1949, APG, UWG, sygn. 1386, k. 20.
65 Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i
wyznania.
66 Spośród obiektów Sekcji II opracowywano Kościół Mariawicki,
Metodystyczny, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Chrześcijan
Wiary Ewangelicznej, Zjednoczony Kościół Chrystusowy, Świadków
Jehowy, Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Poza tym, infiltrowano 12
pozostałych związków nie rzymskokatolickich oraz 2 wyznania
niechrześcijańskie tj.: Muzułmański Związek Religijny i Karaimski Związek
Religijny, AIPN, Departament III MSW, Zakres i organizacja pracy
departamentu V [MBP] i wydziałów V WUBP 1949-1953, 01206/123, b. p.,
oryginał, mps, za: Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 20, s. 138-141.
67 Dziel i rządź... op. cit., s. 24.
68 W 1953 r. więzienie opuścili np. członkowie władz naczelnych KZCh
J. Sacewicz, M. Korniluk, B. Winnik, N. Hury, Kościół Zborów
Chrystusowych. Rys historyczny (3), „Słowo i Życie” 1995, nr 10-12. Na 9
lat został skazany L. Szenderowski z Zjednoczonego Kościoła
Ewangelicznego.
39
była jednoznacznie traktowana jako sprzeciw wobec „pokojowej
polityce ZSRR”. Prezydia PRN i WRN donosiły w swoich
sprawozdaniach o stanowisku Kościoła rzymskokatolickiego i
poszczególnych mniejszości religijnych wobec tego problemu70.
Kilka dni później odbyła się konferencja Ministra Bezpieczeństwa
Publicznego Stanisława Radkiewicza, podczas której Świadkowie
Jehowy zostali określeni mianem „szpiegów imperializmu siejących
histerię wojenną”71. Działania te najprawdopodobniej były
wynikiem zakrojonej na szeroką skalę akcji, gdyż do delegalizacji
wyznawców Jehowy doszło również w tym samym czasie w
radzieckiej strefie Niemiec72. Niechlubny udział w prześladowaniu
Świadków Jehowy miał również Kościół rzymskokatolicki, który
organizował napaści na głosicieli Pisma Świętego, odmawiał
pochówku na cmentarzu73.10
O powiązaniach z „centralami zachodnimi” oskarżano także Polski
Narodowy Kościół Katolicki, społeczności ewangeliczne:
Zjednoczony Kościół Ewangeliczny, Kościół Chrystusowy, Kościół
Chrześcijan Wiary Ewangelicznej
Przypuszczalnie wynikiem tych działań było powstanie w 1953 r.
po konsultacjach z władzami nowego tworu jakim był Zjednoczony
Kościół Ewangeliczny.
Represjami objęto Zarząd Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma
Św. – w Lublinie aresztowano i osadzono na Zamku H. Grudnia z
Chrzanowa a Lewandowskiego Józefa ze Strzelna pow. Mogilno bo
„Na zebraniach zborów szerzył propagandę wojenną. Podejrzany jest
10 69 Szerzej na temat prześladowań Świadków Jehowy w 1950 r. zob.:
K. Biliński, Hiobowie XX wieku. Wspomnienia Świadków Jehowy (Badaczy
Pisma Świętego), Wrocław 1998.
70 APG, PMRN, sygn. 1288, Sprawozdanie z przebiegu Narodowego
Plebiscytu Pokoju i wypowiedzi poszczególnych wyznawców, k. 7.
71 J. Rzędowski, Najdłuższa konspiracja PRL?, „Biuletyn IPN” 2004, nr
3(38), s. 43.
72 Ibidem.
73 Świadczą o tym liczne relacje Świadków Jehowy zebrane w przez K.
Bilińskiego. M.in. wspomnienia J. Pieniewskiego, S. Florczaka, J. Wilka i
wielu innych, zob.: K. Bilinski, Hiobowie XX wieku..., op. cit.
Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 55
40
o utrzymywanie kontaktów z wywiadem amerykańskim” – J. G).
Chcąc uzyskać pełną kontrolę nad wszystkimi wyznaniami
komuniści podjęli się próby kształtowania wśród hierarchii
kościelnej oraz duchowieństwa i wiernych postawy lojalności i
uległości względem władz, która to próba stała się kolejnym
symptomem prowadzonej przez nich polityki wyznaniowej. Temu
celowi miał służyć opisany w dalszej części artykułu dekret z 9
lutego 1953 r. oraz z 31 XII 1956 r. Mając doświadczenie w
rozbijaniu jedności Kościoła katolickiego za pomocą „księży
patriotów”, starano się zrealizować podobny plan w związkach nie .
Odbywało się to poprzez sprzyjanie środowiskom lojalnym wobec
państwa, mającym ambicję zajęcia silnej pozycji na szczycie władz
kościelnych. Taka sytuacja miała miejsce w Kościele
metodystycznym, gdzie w końcu 1951 r. powstała frakcja „pastorów
demokratów”74, w Kościele Polskokatolickim była to grupa
inicjatywna na czele z ks. Józefem Dobrochowskim75, kolejna to
grupa pastorów z otoczenia ks. Zygmunta Michelisa w Kościele
Ewangelicko-Augsburskim, cześć pastorów popierających Jana
Kulaka w Unii Zborów Adwentystów Dnia Siódmego oraz stronnicy
Stanisława Krakiewicza i Pawła Bajeńskiego w środowisku
ewangelicko-baptystycznym. Warto jednak odnotować, że
Kościołem, w którym nie udało się stworzyć tzw. „ruchu księży
patriotów”, był Kościół prawosławny i jak zauważył Stefan Dudra
zdarzali się duchowni, którzy kontestowali komunistyczną
rzeczywistość76.
W dziedzinie dalszego ograniczania uprawnień majątkowych
związków wyznaniowych wydano na przestrzeni dwóch lat dwa akty
prawne: Ustawę o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki,
poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i
utworzeniu Funduszu Kościelnego77 oraz dekret o zniesieniu
fundacji78. Efektem pierwszej ustawy była likwidacja zasady, że
ziemia należąca do Kościoła jest wyłączona z postanowień ustawy o
reformie rolnej. W ten sposób nastąpiło dalsze ograniczenie
suwerenności Kościoła poprzez objęcie kontrolą jego źródeł
finansowania. Na jej mocy utracono blisko 155 tys. hektarów ziemi
41
oraz utworzono Fundusz Kościelny7911, który miał wspierać
finansowo potrzebujące związki wyznaniowe oraz przede wszystkim
ruch prorządowo nastawionych „księży patriotów”. Z kolei dekret o
zniesieniu fundacji przewidywał przejęcie całego majątku fundacji na
własność
państwa
oraz
pozostawienie
w
użytkowaniu
dotychczasowych posiadaczy, gospodarstw rolnych proboszczów i
budynków służących do celów religijnych, jeśli stanowiły cześć
majątku fundacji.
Podsumowaniem
kształtowanego
w
pierwszych
latach
powojennych stosunku komunistycznego państwa do wolności
wyznania była uchwalona 22 VII 1952 r. przez Sejm Konstytucja80.
11 74 Jej początki sięgają 1949 r., o czym świadczy notatka sporządzona
w UdSW, AAN, UdSW, sygn. III 4a/11/53, k. 26-27, por. R. Michalak,
Protestanci polscy w „nowej rzeczywistości” (1945-1956), „Więź” 2004, nr
1, s. 94. 75 AAN, Wydział III, 9/180, Notatka naczelnika Wydziału III
UdSW z rozmowy z naczelnikiem Wydziału III Departamentu V MBP w
sprawie planowanych przez MBP zmian personalnych w kierownictwie
Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego, Warszawa 18 I 1951 r., za:
Metody pracy operacyjnej..., op. cit., dok. 28, s. 163.
76 S. Dudra, Kościół prawosławny..., op. cit., s. 57.
77 Ustawa z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej
ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu
Funduszu Kościelnego (DzU Nr 9, poz. 87, zm.: Nr 10, poz.111).
78 Dekret z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (DzU Nr 25,
poz. 172).
79 Składał się on z dochodów z nieruchomości ziemskich przejętych
przez państwo oraz dotacji uchwalanych przez Radę Ministrów. W ten
sposób finansowano: odbudowę i utrzymywanie kościołów, pomoc
materialną i lekarską dla potrzebujących duchownych, ubezpieczenia
chorobowe duchownych. Nadzór nad Funduszem sprawował Dyrektor
UdSW.
80 DzU 1952 Nr 33, poz. 232.
81 W. Gomułka, Aktualne zadania szkolnictwa, [w:] Sprawy religii i
laicyzacji, red. D. Kułakowska, Warszawa 1964, s. 90.
82 Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 1997, s. 57.
83 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe..., op. cit., s. 183.
84 Szerzej zob.: ibidem, s. 175.
85 Por. K. Urban, A. Popiela, Polityka wyznaniowa w Polsce..., op. cit., s.
18-19. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 57
42
wprowadzała rozdział Kościoła od państwa. Według Władysława
Gomułki oznaczało to „(...) że państwo nie miesza się do
wewnętrznych spraw Kościoła, a zarazem nie pozwala kościołowi
ingerować w sprawy państwowe”81. Z kolei jak uważa
konstytucjonalista Wiesław Skrzydło, konstytucja „(...) wyrażała
osobliwości epoki, w której powstała; podobnie jak inne konstytucje
państw socjalistycznych przyjmowała wzorce radzieckie i kopiowała
stalinowski model państwa”82. Podstawą prawa wyznaniowego w
Polsce stał się rozdział Kościoła od państwa. Oznaczał on „(...)
eliminację treści i inspiracji religijnych ze sfery działania państwa.
Przy określaniu swojej struktury, swych funkcji i celów, państwo nie
posługuje się kryteriami wynikającymi z nakazów moralnych i
religijnych związków wyznaniowych”83. Jako podstawowe zasady
prawa wyznaniowego w art. 70 Konstytucji uznano: wolność
sumienia i wyznania, swobodę wypełniania funkcji religijnych przez
związki wyznaniowe, równouprawnienie obywateli bez względu na
wyznanie, oraz ustawową formę regulacji sytuacji prawnej związków
wyznaniowych84. W praktyce okazało się, że były to jedynie
niepoparte faktami puste deklaracje85, czego dowodem były
wprowadzane ograniczenia przy obsadzaniu stanowisk kościelnych,
czy też usuwanie religii ze szkół. Jednocześnie na mocy art. 70
nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w
interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej miało być karane.
Kodeks karny wprowadzał zaostrzoną odpowiedzialność wobec
duchownych, którzy przy wykonywaniu obrzędów lub innych funkcji
religijnych naruszali wolność sumienia i wyznania obywateli, na
szkodę państwa. Interpretację pojęcia nadużycia pozostawiono
orzecznictwu sądowemu.
Efektem zaostrzania się sytuacji na linii państwo – Kościoły był
wspomniany wcześniej dekret z 9 II 1953 r. o obsadzaniu
duchownych stanowisk kościelnych86. 12Był on niezbędnym
12 86 Dekret z dnia 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu duchownych
stanowisk kościelnych (DzU Nr 10, poz. 32).
87 W wyniku rozwiązania konkordatu państwo zostało odsunięte od
wpływu na sprawy organizacyjne i personalne w Kościele
rzymskokatolickim. Dawało to nieograniczoną możliwość obsadzania
ważnych stanowisk w hierarchii kościelnej przez duchownych, którzy
43
władzom aktem prawnym, który wyeliminował stan rzeczy jaki
nastał po zerwaniu konkordatu87. Mimo że skierowany był
przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu, jego konsekwencje
prawne objęły także pozostałe nie rzymskokatolickie związki
wyznaniowe. Odtąd duchowne stanowiska kościelne mogli
zajmować tylko obywatele polscy, za uprzednią zgodą odpowiednich
organów państwowych, po złożeniu ślubowania w UdSW, bądź w
PWRN na wierność Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W
przypadku prowadzenia przez osobę duchowną działalności
sprzecznej z prawem i porządkiem publicznym, miała być ona
usuwana z stanowiska przez zwierzchni organ kościelny na żądanie
organów państwowych. Stanowiło to dość istotną ingerencję w
sprawy kościelne. W ten sposób władzom udało się zalegalizować
sprawowanie kontroli nad Kościołami i związkami wyznaniowymi,
tym bardziej, że „(...) do 1953 r. władze zmuszone były raczej
pozorować bezpośrednie ingerencje w wewnątrzkościelne sprawy
personalne”88. W celu wykonania powyższej ustawy wydano tajną
Instrukcję Nr 2789, która precyzowała procedurę usuwania
duchownych ze stanowisk kościelnych. Miała ona zapewnić
jednolitość i elastyczność środków zmierzających do realizacji
dekretu.
W marcu 1953 r. umarł Józef Stalin. Według Jerzego Eislera „jego
śmierć zamykała nie tylko rozdział historii ZSRR, ale także
oznaczała koniec pewnego etapu w dziejach państw realnego
socjalizmu. Również i w Polsce wydarzenie to miało daleko idące
konsekwencje: otwierało ciąg wydarzeń, które po kilku latach miały
doprowadzić do Października”90. Rozpoczął się długotrwały proces
liberalizacji sytemu politycznego, którego jednym z efektów było
ożywienie działalności publicznej mniejszości wyznaniowych.
Władze utraciły pełną kontrolę nad nastrojami społecznymi, w
których środowiska wyznaniowe coraz częściej artykułowały swoje
potrzeby i domagały się ich realizacji. Koncepcja polityki
uważani byli za wrogów ustroju.
88 K. Urban, Kościół Prawosławny..., op. cit., s. 227.
89 Ibidem, s. 248-249.
90 J. Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989, Warszawa
1992, s. 52.
44
wyznaniowej właściwie nie uległa zmianie, dążono jedynie do
odnowienia instrumentów i dopasowania ich do nowych realiów
politycznych.
Liberalizacja życia nie oznaczała dla komunistów odejścia od
procesu laicyzacji społeczeństwa. Efektem dziesięciu lat pracy w
walce z Kościołami było wypracowanie przeświadczenia, iż „(...) nie
można sobie wyobrazić, że obumieranie religii w szerokiej skali
społecznej dokonuje się automatycznie – w wyniku zniesienia
wyzysku, rozwoju gospodarczego, wzrostu oświaty i kultury. Na
większą lub mniejszą żywotność religii, (...) na tempo odchodzenia
od niej szerokich rzesz ludzi duży wpływ wywiera zwalczanie
zabobonów, obskurantyzmu i ciemnoty”91.13 Tak więc, zadaniem
partii było dalsze, nieustanne „podnoszenie socjalistycznej
świadomości mas” oraz „walka z poglądami, które postęp
socjalistyczny hamują”92.
W tym burzliwym okresie warto zwrócić uwagę na
„kontrolowaną” liberalizację polityki wobec mniejszości religijnych.
Jak podkreśla K. Urban przejawiało się to m.in. poprzez: „(...)
podjęcie prób częściowego naprawienia krzywd i uchylenie
niektórych decyzji represyjnych, częściowe rozszerzenie możliwości
prowadzenia działalności religijnej, podjecie regulacji prawnych,
normujących działalność wspólnot wyznaniowych i umożliwienie
kontaktów z pokrewnymi organizacjami zagranicznymi”93.
Drugim charakterystycznym dla tego okresu zjawiskiem stał się
gwałtowny wzrost migracji, na którą pozwalały, zajęte
wewnętrznymi problemami władze.
Do Polski wracali na mocy umów repatriacyjnych, Żydzi z ZSRR
94, a jak zauważył Piotr Malajczyk, opuszczali ją członkowie tych
mniejszości, „(...) które związane były z krajami oferującymi im
13 91 Sprawy religii..., op. cit., s. 95.
92 Ibidem.
93 K. Urban, Mniejszości religijne..., op. cit., s. 55.
94 Do Polski napłynęło ok. 18 000 Żydów, z których 2/3 natychmiast
wyjechało na Zachód, A. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 1997, s. 282.
95 P. Madajczyk, Mniejszości narodowe..., op. cit., s. 47.
96 K. Urban, Mniejszości religijne..., op. cit., s. 78.
Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 59
45
awans cywilizacyjny i większy zakres wolności”95. W tej grupie
znajdowała się przede wszystkim ludność autochtoniczna, należąca w
dużej części do Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego,
metodystycznego, Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów,
Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Dnia
Sobotniego,
Zborów
Stowarzyszenia
Nowoapostolskiego,
staroobrzędowców mazurskich, mormonów, Ewangelicznego
Stowarzyszenia Modlitwy96. Exodus ludności protestanckiej był na
tyle duży, że spowodował konieczność reorganizacji jednostek
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego97. 14Ewangeliccy duchowni
często podkreślali, że jedną z przyczyn wyjazdu ich wiernych z
Polski było fikcyjne równouprawnienie wyznań, co powodowało
liczne konflikty na tle religijnym98. Warto zaznaczyć, że podobnie
jak w pierwszych latach powojennych nastąpił rozdźwięk między
wytycznymi centralnych władz wyznaniowych, a ich realizacją przez
lokalne organy administracyjne99. UdSW żądał załatwienia
konkretnych spraw „(...) w interesie ludności autochtonicznej i jej
14 97 Jak czytamy w piśmie Konsystorza Kościoła EwangelickoAugsburskiego do UdSW, reorganizacja objęła w szczególności
województwa: wrocławskie, zielonogórskie i szczecińskie, APG, UWG,
sygn. 1397, k. 164.
98 Spory dotyczyły przede wszystkim przekazania obiektów sakralnych.
Proboszcz parafii w Zielonej Górze napisał w swoim piśmie do
Konsystorza, że współwyznawcy nie mogąc doczekać się plebani, tym
motywują swą chęć wyjazdu na Zachód, „Boją się wpływu wojującego
katolicyzmu i powstających na tym tle konfliktów. (...) Wytworzyła się w
tym mieście paradoksalna sytuacja, że Kościół rzymskokatolicki ma
większe prawa do byłej ewangelickiej plebani, niż Kościół EwangelickoAugsburski i nikt nie chce przeciąć tego gordyjskiego węzła, bojąc się
wyklęcia”, APG, UWG, sygn. 1397, Pismo proboszcza Jana
Zajączkowskiego do UdSW, Legnica 4 IX 1957 r., k. 123. 99 APG, UWG,
sygn. 1397, Wyciąg z protokołu sesji Miejskiej Rady Narodowej w Zielonej
Górze z dnia 8 VII 1961 r., k. 169.
100 APG, UWG, sygn. 1397, Pismo PWRN w Zielonej Górze do
Przewodniczącego PMRN w Zielonej Górze, Zielona Góra XI 1958 r., k.
147. 101 Osobowość prawną miały związki wyznaniowe uznane w trybie
ustawowym, administracyjnym oraz na podstawie prawa o
stowarzyszeniach.
46
repolonizacji, ponieważ (...) sprawy te mają duży i całkowicie
negatywny, szkodliwy dla Państwa wydźwięk”100.
Wydarzenia roku 1956 nie doprowadziły do zmiany polityki
wyznaniowej państwa, a jedynie do dalszej jej liberalizacji.
Niezmiennym elementem tej rzeczywistości było utrzymanie
całkowitego nadzoru nad działalnością wspólnot religijnych.
Odbywało się to za pomocą dwóch rodzajów regulacji prawnych.
Pierwsza, to rejestracja związków w oparciu o prawo o
stowarzyszeniach, przeprowadzona w latach 1959-1961, a dotycząca
Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, Świeckiego Ruchu
Misyjnego „Epifania”, Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma
Świętego, Stowarzyszenia Badaczy Pisma Świętego, Stolicy
Apostolskiej w Jezusie Chrystusie. Kościoła Chrześcijan Dnia
Sobotniego, Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego oraz w
1967 r. Jednoty Braci Polskich. W ten sposób działające związki
wyznaniowe uzyskały osobowość prawną101.15 Druga, to
równoczesne zatwierdzanie dla tych wspólnot statutów
wewnętrznych, które nie tylko regulowały ich wewnętrzne
funkcjonowanie, ale także sankcjonowały sprawowanie nadzoru ze
strony władz administracyjnych102. Poza tym zajęto się również
nowelizacją statutów wewnętrznych Kościołów i związków
wyznaniowych uznanych przed wojną, bądź w latach 1945-1947.
Objęto nimi Kościół Ewangeliczno-Augsburski, polskokatolicki,
Adwentystów Dnia Siódmego, starokatolicki mariawitów, katolicki
mariawitów, Ewangelicko-Reformowany, chrześcijan baptystów,
metodystyczny,
prawosławny
oraz
związków
religijnych
muzułmańskiego i karaimskiego.
15 W. Wysoczański, Prawo wewnętrzne kościołów i wyznań
nierzymskokatolickich w PRL, Warszawa 1971, s. 17.
102 Generalną zasadą przy tworzeniu i akceptacji statutów było
zastępowanie jednoosobowego kierownictwa organami kolegialnymi;
szerzej zob.: T. Langer, Państwo a nierzymskokatolickie związki..., op. cit.,
s. 209-215.
103 Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu
stanowisk kościelnych (DzU z 1957 r., Nr 1, poz. 6).
104 A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce..., op. cit., Kraków
2006, s. 112. Polityka władz wobec mniejszości wyznaniowych… 61
47
Na skutek osiągnięcia porozumienia rządu z Episkopatem w
grudniu 1956 r., władze opisany powyżej dekret o obsadzaniu
stanowisk duchownych zastąpiły nowym o organizowaniu i
obsadzaniu stanowisk kościelnych103.
Uzależnił on tworzenie, przekształcanie, znoszenie oraz ustalanie
granic i siedzib parafii i diecezji od zgody organów władzy
państwowej. Mianowanie na stanowiska kościelne (arcybiskupów,
biskupów diecezjalnych i koadiutorów z prawem następstwa)
wymagało uprzedniej zgody rządu, a w przypadku proboszczów i
administratorów zgody odpowiedniego prezydium WRN. Jak
dostrzegł Antoni Dudek, w stosunku do uchylonego dekretu z 1953 r.
„(...) można zauważyć zmniejszenie restrykcyjności poszczególnych
sformułowań (m.in. przez dopuszczenie możliwości rozwiązywania
konfliktów personalnych drogą negocjacji) oraz ograniczenie liczby
stanowisk, których obsadzenie wymagało zgody władz państwowych
(dekret lutowy mówił ogólnie o stanowiskach kościelnych)”104.
Kończąc ten krótki szkic, należy stwierdzić, iż pierwsze
dziesięciolecie funkcjonowania komunistycznej Polski opierało się
na próbie wprowadzenia rozdziału państwa od Kościoła. Władze
liczyły, że prowadzona przez nich polityka wewnętrzna, wzorowana
na rozwiązaniach radzieckich oraz towarzyszące jej akty prawne,
rozwiążą problem istnienia Kościoła rzymskokatolickiego i innych
związków wyznaniowych. Podsumowując okres prawnej nie
posiadały związki wyznaniowe będące stowarzyszeniami zwykłymi,
Od polskiej odwilży, która nastała po 1956 r., na przestrzeni
kolejnych dziesięciu lat daje się zauważyć pewne efekty prowadzonej
przez lata polityki wyznaniowej państwa. Przede wszystkim
wyraźnie rysuje się znaczny spadek wyznawców Kościoła
Ewangeliczno-Augsburskiego i metodystycznego. Było to wynikiem
nieprzemyślanej polityki władz, która doprowadziła do zwiększonej
w latach 1955-1959 emigracji do Niemiec. Podobny spadek
zanotował również Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, tyle
tylko, że wynikał on zarówno z emigracji do Izraela, jak również z
zachodzących procesów laicyzacji mniejszości żydowskiej. Czy
jednak można uznać, że osiągnięte rezultaty wieloletniej pracy
organów władzy, doprowadziły do sukcesu promowanej koncepcji
laicyzacji życia? Wydaje się, że chyba nie. Najlepszym dowodem na
nieskuteczność doboru metod, jak również środków prawnych jest
48
obserwowany w latach represji dynamiczny rozwój najbardziej
prześladowanego środowiska Świadków Jehowy, które przez cały
okres PRL wielokrotnie zwiększyło swoją liczebność. To
przywiązanie wiernych do swojej religii doprowadziło w latach
następnych do konieczności normalizowania stosunków z Kościołem
rzymskokatolickim i związkami wyznaniowymi”.
3. 1 Położenie prawne w świetle konstytucji z 1952 r.
W momencie wejścia w życie konstytucji lipcowej 1952 r., stan
prawny związków przedstawiał się następująco: Sytuację prawną
dwunastu związków regulowały ustawy wydane w oparciu o przepisy
konstytucji z 1921 r., gdy istniał podział na związki prawnie uznane i
nie uznane, z czego sześć ustaw to akty prawne wydane przed 1939
r., a sześć w latach 1945-1949. Trzy związki wyznaniowe posiadały
sytuację prawną uregulowaną aktami administracyjnymi Min. Adm.
Publicznej wydanych w latach 1945-1949. Osiem związków
wyznaniowych złożyło wnioski o dokonanie rejestracji w oparciu o
prawo o stowarzyszeniach. Konstytucja PRL odebrała przepisom
prawnym z lat 1919-1939 i 1945-1949 walor przyznania im
specjalnych gwarancji generalnych, jakie wiązały się ściśle z art. 113
i 115 konstytucji marcowej. Konstytucja PRL uchwalona 22 lipca
1952 r., prawo wolności sumienia i wyznania tak określała:
„PRL zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania.
Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje
funkcje religijne ... Zasady stosunku państwa do Kościoła oraz
sytuację prawną związków wyznaniowych określają ustawy" (Art. 70
po zmian. art. 82; Dz.U. Nr 7 poz. 31 z 21 lutego 1976 r.).
Do podstawowych zasad prawa wyznaniowego konstytucja
zaliczała: l) wolność sumienia i wyznania 2) swobodę wypełniania
funkcji religijnych przez związki wyznaniowe 3) równouprawnienie
obywateli bez względu na wyznanie 4) rozdział kościoła od państwa
5) ustawową formę regulacji prawnej związków wyznaniowych.
Na takim ujęciu w/w zasad zaciążył wpływ dekretu z 5 sierpnia 1949
r. o ochronie wolności i wyznania (Dz. U. Nr 45 poz. 334). Były to
postanowienia typowe dla okresu stalinowskiego, w których nie
precyzowano uprawnień jednostki ale pod pretekstem ochrony
49
wolności, raczej ograniczenie jej zakresu, dając państwu szerokie
podstawy do ingerencji.
3. 2 Podmiotowość obywateli i związków wyznaniowych
Konstytucja uczyniła obywatela podmiotem praw do korzystania
z wolności sumienia i wyznania, zaliczając je do wolności
obywatelskich. W tym czasie w pracach ONZ podmiotem tej
wolności miał być człowiek, czemu daje wyraz Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. Art. 18 :
„Każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania,
prawo to obejmuje swobodę zmiany wyznania lub wiary, bądź
indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie lub
prywatnie przez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i
przestrzeganie obyczajów ".
Podmiotowy zakres wolności sumienia i wyznania w PRL,
choćby przykładowo nie wskazywał na uprawnienia jednostkowe,
jakie z nich wynikają. Konstytucja zakazywała określonej
działalności przy korzystaniu z w/w praw, czego konkretyzację
stanowił Kodeks Karny z 1969 r. Interesy państwa nałożone na
jednostkę przez prawo, miały pierwszeństwo w ich wypełnianiu
przed wynikającymi z nakazów religijnych. Ochronę wolności
sumienia i wyznania przewidywał Kodeks Cywilny z 1964 r. w art.
23 i 24 traktując wolność sumienia i wyznania jako dobro osobiste
podlegające ochronie cywilnoprawnej, niezależnie od ochrony
karnoprawnej. Brak ustawowej konkretyzacji w/w uprawnień, co
nastąpiło dopiero w ustawie z 17 maja 1989 r. sprawiał, że były one
swobodnie interpretowane przez administrację państwową. Brak
niezawisłego sądownictwa kontrolującego działalność administracji
państwowej czynił totalitarny system dystrybutorem obywatelskich
uprawnień w/g swego uznania.
Postanowienia art. 70/82 konstytucji, że „Kościół i inne związki
wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne"
uczyniło ich podmiotami, korzystającymi z wolności sumienia i
wyznania jako organizacji społecznych, powoływanych przez
wyznawców do zaspokajania ich potrzeb religijnych. Swoboda
prowadzenia przez nie działalności religijnej była gwarancją
uprawnień indywidualnych, jakie uzyskali obywatele w ramach
50
wolności sumienia i wyznania, i były z tym logicznie związane.
Gwarancja generalna działania związków wyznaniowych w PRL
była wynikiem gwarancji indywidualnych, a nigdy odwrotnie.
Nie następowała ona na skutek uznania związku przez państwo,
lecz wynikała z sumy uprawnień indywidualnych zrzeszonych w
nich obywateli do wolności sumienia i wyznania. Zatem związki
podlegały takim samym ograniczeniom, a więc zakazom
nadużywania wolności wyznań dla celów godzących w interesy PRL.
Swoboda działania związków mieściła się w funkcjach
związanych z realizacją założeń kultowych. Owo wyłączenie
związków z publicznego działania państwa oznacza, że nie może ono
wspierać środkami przymusu decyzji władz kościelnych. Przepisy
wewnętrzne związków w żadnym znaczeniu nie stanowią systemu
norm prawnych państwa i nie są przez nie sankcjonowane. Prawo
wewnętrzne (statuty) związków i wydawane na ich podstawie
przepisy są wiążącymi tylko na forum wewnętrznym związków,
jednakże przez sam fakt przyznania swobody działania
związkom, państwo uznaje, że ich cele nie są sprzeczne z celami
państwa. Przez tego rodzaju uznanie, państwo nie wyprowadza
tych celów ze sfery prywatnej i nie wprowadza ich do sfery swego
publicznego działania. Nie nadaje przeto związkom, ich prawom,
a także ich władzom w stosunku do wyznawców charakteru
władztwa publicznego i nie udziela poparcia przy sprawowaniu
tego władztwa.
Z przyjęcia przez konstytucję zasady rozdziału kościołów od
państwa, wynika równouprawnienie wszystkich wyznań, ponieważ
istniejące kościoły opierają się na sumie indywidualnych gwarancji
wyznawców do wolności sumienia i wyznania. Wychodząc więc z
tych założeń, mogą one oczekiwać od państwa takich koncesji, jakie
otrzymują inne związki wyznaniowe. Z zasady równouprawnienia
wynika zakaz dzielenia związków na prawnie uznane i nie uznane.
Na skutek odebrania związkom wyznaniowym w PRL formy
prawnego „uznania", aby zapobiec powstaniu luki prawnej, do czasu
nowych uregulowań (o ile nie były sprzeczne z ustrojowymi
założeniami PRL), dawne przepisy nadal zachowywały swą moc.
W drugiej Rzeczpospolitej, konsekwencją aktu uznania związku
wyznaniowego było przeniesienie go ze sfery zjawisk faktycznych,
do prawnych w państwie. Dopiero poprzez akt uznania związek
51
zyskiwał prawne i faktyczne podstawy swojego działania. W PRL
rejestrację z mocy ustawy, związek wyznaniowy nie uzyskiwał
dodatkowych gwarancji działania, czyli nie mógł rozszerzać
sumy gwarancji indywidualnych, jakie mają jego członkowie.
Chociaż w sferze kultu -działalności religijnej - państwo jest
oddzielone, to inne sfery działania związków, a w szczególności
majątkowe i finansowe, podlegają ogólnym normom państwowym,
które w związku z tym wywierają wpływ na prawidłowy przebieg.
Do prowadzenia działalności gospodarczej (interesowej), związki
wyznaniowe muszą posiadać prawnie umocowaną reprezentację i w
tym celu winny uzyskać osobowość cywilnoprawną, którą może
nadać im tylko państwo, po uprzednim dokonaniu rejestracji. Sprawy
majątkowe są zawsze związane z realizacją założeń kultowych, ale
tylko działalność pozakultowa wymaga określenia w drodze ustaw.
Nie mogą więc kościoły uprawnień z tym związanych czerpać z
samej ustawy zasadniczej, lecz z ustaw zwykłych, odrębnie te
problemy normujące.
Konstytucja z 1952 r. postanowiła, że w/w rozwiązania prawne
nastąpią w drodze ustawy. O tym, że będzie to odrębny,
ustawodawczy tryb dla każdego związku wyznaniowego,
rozstrzygnęły dopiero ustawy z 1989 r. Art. 70 ust. 2 i 3 konstytucji
opiewa, że „zasady stosunku państwa do wyznań oraz sytuację
prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy"
Wynika z tego, że rejestracja związku wyznaniowego jest w
zasadzie konieczna. Badanie przepisów wewnętrznych związków
w procesie rejestracji ma na celu zapobiec, by mocą swojej
decyzji nie usankcjonować norm sprzecznych z interesem PRL
(art. 70 ust. 3), oraz by nie dopuścić do obrotu prawnego tworów
niezdolnych do samodzielnego działania.
Odrębny sposób regulacji sytuacji prawnej związków
wyznaniowych został stworzony przez znowelizowane w 1949 r.
prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. RP z 1932 r. Nr 94 poz. 808).
Dekret z 5 sierpnia 1949 r. (Dz. U. Nr 45 poz. 335) rozciągnął to
prawo na związki prawnie nie uznane. Przewidywało ono dwie formy
organizacyjne, by związki mogły działać w sposób prawnie
skuteczny jako stowarzyszenia zarejestrowane i stowarzyszenia
zwykłe. Podanie o zarejestrowanie związku wraz z projektem statutu,
52
musiało podpisać co najmniej 15 osób. Po wpisaniu do rejestru
otrzymywało ono osobowość prawną.
Regulacja prawna związków wyznaniowych jako stowarzyszeń
zwykłych wymagała zgłoszenia podpisanego przez co najmniej trzy
osoby, wraz z informacjami (nie statutem) wymaganymi przez prawo
o stowarzyszeniach. Urząd mógł zakazać założenia stowarzyszenia z
tych samych powodów co przy stowarzyszeniu zarejestrowanym.
Pod koniec lat osiemdziesiątych istniało w Polsce ponad
trzydzieści związków wyznaniowych na statusie stowarzyszeń
zarejestrowanych i czternaście stowarzyszeń zwykłych, z czego
siedem to autonomiczne gminy Nowoapostolskie. Różnica między
obu typami stowarzyszeń polegała na tym, że stowarzyszenie
zarejestrowane, z chwilą wpisania do rejestru, stawało się osobą
prawną, natomiast stowarzyszenia zwykłe nie mogły uczestniczyć w
obrocie cywilnoprawnym, ale to w niczym nie naruszało spraw
tyczących kultu, do czego nie jest potrzebna osobowość prawna.
3. 3 Osobowość prawna
Jednym z warunków związanych z wykonywaniem funkcji
religijnych przez związki było dysponowanie środkami materialnymi
w postaci nieruchomości i ruchomości, co wymagało posiadania
osobowości prawnej. Władze PRL, jak i w II Rzeczypospolitej,
przyjęły zasadę uprawniającą wyłącznie państwo do reglamentacji,
powstawania i likwidacji osób prawnych, określenia zakresu ich
praw oraz trybu funkcjonowania. Państwo uznaje za osobę prawną
związek wyznaniowy jako całość, względnie jego jednostki
organizacyjne - zbory. Kodeks cywilny z 1964 r. stanowił:
„powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe
przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych
przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej
reguluje także jej statut".
Orzeczenia Sądu Najwyższego, chociaż nie są źródłem prawa, ale
niekiedy mają doniosłe znaczenie praktyczne ze względu na zawartą
w nich interpretację. W zakresie spraw wyznaniowych, szczególną
funkcję spełniało Orzeczenie SN z 18 kwietnia 1963 r. w sprawie
osobowości
prawnej
jednostek
organizacyjnych
kościoła
katolickiego. Sąd Najwyższy uznał, że osobowość prawną w kościele
53
katolickim posiadają parafie, diecezje i diecezjalne seminaria
duchowne. Orzeczenie to nie było kwestionowane przez żadną ze
stron i pozwalało wskazanym jednostkom organizacyjnym
uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym. Osobowość prawna
związków i ich jednostek organizacyjnych (zborów) wynika z
przepisów ustaw określających stosunek państwa do poszczególnych
kościołów lub z prawa o stowarzyszeniach oraz sporządzonych na
ich podstawie statutów. Związki wyznaniowe, działające jako
stowarzyszenia zarejestrowane na podstawie art. 19 i 21 prawa o
stowarzyszeniach uzyskały osobowość prawną z chwilą wpisania do
rejestru Stowarzyszeń i Związków Religijnych, prowadzonego przez
Urząd d/s Wyznań.
Kodeks cywilny z 1964 r. w art. 36 przyjął jako dyrektywę
generalną zasadę specjalnej zdolności prawnej osób prawnych.
Ograniczało ono sferę prawnego działania wyznaniowych osób
prawnych do spraw związanych z realizacją celów religijnych.
Szczegółowe ograniczenia zawierały ustawy i wydane na ich
podstawie wewnętrzne statuty związków. Wyznaniowe osoby
prawne są uprawnione do nabywania i zbywania, obciążania,
zarządzania i rozporządzania dobrami ruchomymi i nieruchomymi w
granicach określonych przez prawodawstwo państwowe. Związki
mogą być właścicielami nieruchomości, gruntów, budynków i
ruchomości, które umożliwiały im wykonywanie funkcji religijnych.
Działają za pośrednictwem swych organów, w sposób przewidziany
w ustawach i wewnętrznych statutach. Obok organów
jednoosobowych, występują też kolektywne, wyłaniane w oparciu o
statuty.
3. 4 Ograniczenia uprawnień
Do podstawowych zadań związków wyznaniowych, bez względu
na ich status prawny, należy organizowanie nabożeństw i
uroczystości zbiorowych, w celu zaspokojenia duchowych potrzeb
wyznawców. Ustawa o zgromadzeniach z 29 marca 1962 r. (Dz. U.
Nr 20, poz. 89) wyłączyła spod reglamentacji prawnej nabożeństwa i
obrzędy religijne związków wyznaniowych, odbywające się w
obrębie domów modlitw, uroczystości pogrzebowe, a także pochody
weselne. Organizowanie zgromadzeń religijnych poza lokalami
służącymi wyłącznie celom kultowym, były uzależnione od
54
uzyskania zezwolenia organów administracji. Jeśli zgromadzenie
sprzeciwiało się przepisom ustawy i ustaw karnych, było sprzeczne z
interesem społecznym lub zagrażało bezpieczeństwu i porządkowi
publicznemu, organ administracyjny mógł zakazać jego odbycia.
Ograniczenie swobody działalności kultowej związków
wynikające z przepisów prawnych, nie wyczerpywały możliwości
ingerencyjnych organów państwowych, np. dotyczące przepisów
sanitarnych, budowlanych, przeciwpożarowych, wyświetlania
filmów i przeźroczy, zakładania megafonów itp.
3. 5 Działalność propagandowa
Działalność wydawnicza i prasowa podlegała obowiązującym
przepisom prawa. Dekret z 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego
Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, kilkakrotnie
nowelizowany, uzależniał prowadzenie prasowej działalności
wydawniczej związków wyznaniowych od zezwolenia GUKP-i W,
którego uprawnienia w tym zakresie nie podlegały żadnym
ograniczeniom. Wydane zezwolenie mogło być w każdej chwili
cofnięte. Prowadzenie wydawnictw, księgarń i zakładów
poligraficznych uzależnione było od zezwolenia Min. Kultury i
Sztuki. Wszystkie wydawnictwa związków podlegały kontroli
prewencyjnej. Od decyzji cenzorskiej nie przysługiwało żadne
odwołanie. Sytuacja uległa częściowemu złagodzeniu po 1970 r. i
zmianach ustawowych, które nastąpiły po 1980 r. Ustawa z 31 lipca
1981 r. o kontroli publikacji oraz z 26 lipca 1984 r. o prawie
prasowym, jedynie złagodziły zakres reglamentacji wolności prasy.
Nadal było wymagane zezwolenie na wydawanie czasopism, które w
każdej chwili mogło być cofnięte. Wnioskodawca musiał wykazać
społeczną potrzebę wydawania czasopism oraz wskazać źródło
zaopatrzenia w papier. Nieperiodyczne wydawnictwa nadal
podlegały cenzurze, od której były zwolnione tylko druki
przeznaczone do wewnętrznego obiegu na użytek służbowy. Od 14
grudnia 1980 r. kościół rzymski, a także inne związki wyznaniowe
mają dostęp do radia.
55
3. 6 Opodatkowanie
Wyznaniowe osoby prawne były zobowiązane do płacenia
podatku dochodowego, od nieruchomości, od darowizn, nabycia
praw majątkowych, obrotowych, jeśli prowadziły działalność
handlową lub przemysłową. Polityka podatkowa wobec
wyznaniowych osób prawnych wyrażała różne trendy polityki
wyznaniowej władz komunistycznych. Poprzez wysokie podatki,
stosowano ograniczenia ich działalności, a przez liberalną taktykę
stwarzano możliwości normalnego rozwoju. Zarządzenie Min.
Finansów z 1959 r. zaostrzyło restrykcyjną interpretację takich pojęć,
jak cele kultu religijnego itp. Zmiany w polityce podatkowej
nastąpiły dopiero po 1970 r. Ustawa o podatku z 16 grudnia 1972 r. i
rozporządzenie Min. Finansów z 19 października 1982 r. zwalniało
osoby prawne od podatku dochodowego, jeżeli przekazały w danym
roku podatkowym dochody bezpośrednio na cele statutowe.
Wydatkowanie tych sum musiało być należycie udokumentowane.
Dla jasnego zobrazowania stanu finansowego, tak związki
wyznaniowe, jak i ich jednostki organizacyjne miały obowiązek
prowadzenia ksiąg finansowych, kontrolowanych przez Urzędy
Finansowe.
3. 7 Autonomia i samorząd
W systemie totalitarnym PRL, autonomia i samorząd związków
wyznaniowych pozostawał fikcją. Władze od początku dążyły do
poddania działalności samorządowej związków reglamentacji
prawnej i ścieśnieniu granic autonomii, w tym poprzez eliminację
kandydatów na stanowiska duchowne, których postawy polityczne
budziły zastrzeżenia. Za narzędzie posłużył Dekret z 9 lutego 1953 r.
o obsadzeniu duchownych stanowisk kościelnych. Dekret z 31
grudnia 1956 r. dotyczył ingerencji państwa w działalność
samorządową związków, ich struktur i obsadzania stanowisk.
Negatywne stanowisko mógł wyrazić Urząd Wyznań, zgłaszając w
ciągu 30 dni od zawiadomienia swoje zastrzeżenia. Brak reakcji w
tym terminie był uważany za wyrażenie zgody. Władze państwowe
dysponowały w tym zakresie pełną swobodą. Osoby pełniące
56
posługę w związkach wyznaniowych, w myśl dekretu były
zobowiązane do złożenia ślubowania na wierność PRL.
3. 8 Nadzór państwa nad działalnością
Specjalny organ administracji wyznaniowej stanowił minister
administracji publicznej, od 1950 r. Urząd do Spraw Wyznań, a na
szczeblach niższych Urzędy Wojewódzkie, zaś od 1956 r. także
referaty wyznaniowe w powiatach. Istotne uprawnienia nadzorcze
przysługiwały ministrowi spraw wewnętrznych (bezpieczeństwa
publicznego). Od 1974 r. urzędem do spraw wyznań kierował
minister, który wchodził w skład Rady Ministrów. Czwarty
Departament do Spraw Wyznań (bezpieczeństwa publicznego)
MSW wyposażono w uprawnienia prawnie nieokreślone i
pozostające w tajemnicy przed opinią publiczną. Polegały one na
inwigilacji duchownych, zbieraniu o nich informacji i prowadzeniu
przeróżnych akcji przeciw nim, w większości nieprzewidzianych, a
nawet zabronionych przez prawo, jak groźby, szantaże, napady itp.
Realizacja perspektywicznych celów polityki wyznaniowej podlegała
różnym wahaniom i odchyleniom w zależności od postaw i
zachowań wyznawców oraz od sytuacji panującej w państwie.
Nadzór państwa w jego różnych formach zmierzał do
ograniczenia funkcji religijnych związków do wąsko pojmowanego
kultu, posług religijnych i pozbawienia możliwości prowadzenia
szerszej działalności oświatowej czy charytatywnej. Nadzór
cechowała przewaga form prewencyjnych, których celem było
zapobieganie niekorzystnych dla polityki władz, działalności
związku wyznaniowego lub jego jednostek organizacyjnych. Środki
nadzoru cechowała znaczna różnorodność, jak uzgadnianie,
zezwalanie, sprzeciw, zastrzeżenia, zawieszenia lub uchylanie
decyzji. Środki represyjne miały węższy zakres. Realizacja nadzoru
nad działalnością związków wyznaniowych nie podlegała kontroli ze
strony sądownictwa administracyjnego. Stwarzało to sprzyjający
klimat do dowolnej interpretacji obowiązującego prawa, a nawet do
podejmowania decyzji bez podstaw prawnych. Stwarzało to poczucie
bezkarności wśród funkcjonariuszy państwowych. Dopiero
ustanowiony w 1980 r. Naczelny Sąd Administracyjny otworzył
57
możliwości zaskarżania niezgodnych z prawem decyzji nadzorczych
organów administracji wyznaniowej.
Dokument IPN - Działania aparatu wyznaniowego PRL
wobec nie rzymskokatolickich związków wyznaniowych
„Polityka wyznaniowa Polski po zakończeniu II wojny światowej
charakteryzowała się m. in. zarzuceniem zasady światopoglądowej
neutralności państwa na rzecz brutalnej interwencji w sferę wolności
sumienia i wyznania obywateli16[1]. Ucieleśnieniem tego
znaczącego zwrotu ideologicznego stało się utworzenie w łonie
Ministerstwa Administracji Publicznej specjalnego Departamentu
Wyznaniowego,
całkowicie
uzależnionego
od
dyrektyw
partyjnych17[2].
Po
podpisaniu
porozumienia
między
przedstawicielami Rządu i Episkopatu 14 kwietnia 1950 r., na mocy
przepisów ustawy z 19 kwietnia tegoż roku o zmianie organizacji
naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i
administracji publicznej18[3] utworzono Urząd do Spraw Wyznań
(UdSW), który rozpoczął regularną działalność w połowie maja 1950
r.19[4] Władzę w UdSW sprawował dyrektor powoływany przez
premiera, w randze ministra bez teki. Instytucja składała się z trzech
wydziałów: ogólnego, wyznania rzymskokatolickiego (RK) i wyznań
nierzymskokatolickich (NRK) oraz z dwóch samodzielnych
referatów: nadzoru stowarzyszeń wyznaniowych i nadzoru Funduszu
16[1] D. Mazurkiewicz, Działania Wydziału do Spraw Wyznań w Zielonej
Górze wobec Kościoła gorzowskiego w latach 1950-1972, Lublin 2007,
mps, s. 38.
17[2] Tamże. Zob. także M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa
1988, s. 232; K. Jabłoński, Organizacja i kompetencje państwowej
administracji wyznaniowej w PRL, „Zeszyty Naukowe UJ. Studia
Religiologica” 8 (1984), z. 12, s. 35-37.
18[3] Dz. U. 1950 nr 19 poz. 156.
19[4] H. Misztal, A. Mezglewski, Zakres kompetencji, styl działania i cele
Urzędu do Spraw Wyznań, [w:] A. Mezglewski, P. Stanisz, M. Ordon (red.),
Prawo i polityka wyznaniowa w Polsce Ludowej. Materiały II
Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 2628 października 2004), Lublin 2005, s. 35.
58
Kościelnego20[5].
Do
kompetencji
wydziału
wyznania
rzymskokatolickiego należały sprawy tyczące się „nadzoru nad
prawidłowym wykonaniem przepisów odnoszących się do związków
religijnych, nadzoru nad realizacją wolności wyznaniowej, nadzoru
nad szkolnictwem wyznaniowym oraz sprawy subsydiów i dotacji na
zaspokojenie potrzeb wyznaniowych”. Przede wszystkim zwracać
miano uwagę na kwestie „zabezpieczenia praw i obowiązków
duchowieństwa i personelu pomocniczego, sprawy związane z
ustrojem i działalnością wyznania, jego instytucji i zakładów, sprawy
osobowe, sprawy opiniowania podań i zgłoszeń ogniw
organizacyjnych, wyznaniowych i wystąpień indywidualnych do
innych władz i urzędów państwowych, sprawy opiniowania
zgromadzeń i zbiórek związanych z wykonywaniem kultu
religijnego, sprawy związane z nadzorem wyższego szkolnictwa
wyznaniowego, seminariów duchownych i zakonnych szkół
pomocniczych, pracowników kultu religijnego, sprawy związane z
ustrojem i działalnością szkolnictwa wyznaniowego, sprawy
programów i planów nauczania w szkołach wyznaniowych, sprawy
wniosków o rozdział subsydiów i dotacji urzędowych na
zaspokojenie istotnych potrzeb wyznania”21[6]. Do kompetencji
wydziału wyznań nierzymskokatolickich należały podobne sprawy
„w odniesieniu do innych wyznań poza wyznaniem
rzymskokatolickim oraz sprawy związane ze zgłaszaniem i
rejestracją związków religijnych nieuznanych”22[7]. Kolejny statut
UdSW z 18 stycznia 1988 r. wskazywał, że nadzorowi Urzędu
podlega działalność Kościoła katolickiego i innych wyznań, sprawy
zakonów, kongregacji zakonnych, fundacji wyznaniowych, sprawy
nadzoru nad Funduszem Kościelnym. Po przeprowadzeniu reformy
administracji państwowej w roku 1973 sprawy wyznaniowe
powierzono wojewodom. Prowadzili je za pomocą wydziałów do
spraw wyznań wchodzących w skład urzędów wojewódzkich.
20[5] H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, t. 1. Zagadnienia wstępne.
Rys historyczny, Lublin 1997, s. 203.
21[6] Tymczasowy statut organizacyjny Urzędu do Spraw Wyznań
wprowadzony uchwałą Rady Ministrów z 27 maja 1950 r. – MP 1950 nr 78,
poz. 905.
22[7] Tamże.
59
Następne zmiany zostały wprowadzone ustawą z 20 czerwca 1983 r.
o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego (Dz. U. 1983
nr 4, poz. 185)23[8].
Realizowany w praktyce zakres działań UdSW daleko wykraczał
poza ramy statutowe, co skutkowało jaskrawymi naruszeniami
obowiązującego prawa. Jak pisze ks. prof. Misztal „zakres
podejmowanych interwencji sprawiał, że […] wyznania i
poszczególne osoby z racji na wyznanie nie mogły podejmować
żadnej działalności bez zgody lub braku sprzeciwu tegoż
Urzędu”24[9]. Przedstawienie kompletnego katalogu działań
realizowanych przez UdSW i jego oddziały terenowe nie jest obecnie
możliwe. Do najważniejszych zadań należały: inwigilowanie
środowisk kościelnych, ograniczanie działalności wydawniczej
związków wyznaniowych, niszczenie kościelnej akcji charytatywnej,
likwidacja szkolnictwa wyznaniowego i wyznaniowych instytucji
opiekuńczych etc.25[10]
Urząd do Spraw Wyznań został
zlikwidowany na podstawie art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 23 listopada
1989 r. zmieniającej ustawę o zmianach w organizacji oraz zakresie
działania niektórych naczelnych i centralnych organów administracji
państwowej26[11], jednak już w 1988 r. rozwiązano część agend
UdSW szczebla wojewódzkiego27[12].
(…) W dwa lata po zakończeniu II wojny światowej Centrala
Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”28[95] z Poznania zwróciła
23[8] H. Misztal, dz. cyt., s. 203.
24[9] Tamże, s. 204.
25[10] H. Misztal, A. Mezglewski, Zakres kompetencji, styl działania i
cele Urzędu do Spraw Wyznań, s. 41.
26[11] Dz. U. 1989 nr 64 poz. 387.
27[12] A. Mezglewski, P. Stanisz, M. Ordon (red.), Prawo i polityka
wyznaniowa w Polsce Ludowej…, s. 37.
28[95] Zob. http://religie.wiara.pl/doc/472370.Swiecki-Ruch-Misyjny,
dostęp 25 lutego 2012 r.: „Świecki Ruch Misyjny „Epifania” jest jedną z
czterech głównych denominacji religijnych powstałych w wyniku rozpadu
ruchu badaczy Pisma Świętego, założonego przez Charlesa Taze Russella.
Pozostałe to Świadkowie Jehowy, Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego
i Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego. Pod względem
doktrynalnym poszczególne grupy badaczy różnią się nieznacznie”. ŚRM
60
się do starostwa powiatowego w Gostyninie z prośbą o wyrażenie
zgody na „otwarcie koła w Modelu pow. Gostynin”29[96].
Działalność epifanistów odbywała się pod skrupulatnym nadzorem
lokalnych władz, które w roku 1975 raportowały, że „zebrania
odbywają się bardzo sporadycznie w mieszkaniu Roguskiego w dni
świąteczne i niedziele. Liczba wyznawców – 8 osób. […] Do roku
1965 zbór w Modelu liczył 27 wyznawców. […] Nie stwierdzono, by
placówka w Modelu prowadziła działalność sprzeczną z interesami
PRL”30[97].
5. SYTUACJA PRAWNA
W III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Od 1989 r. Rzeczpospolita Polska stała się suwerennym i
demokratycznym państwem prawa. Pomimo wprowadzonych zmian
zasadniczych tyczących się zasad ustrojowych, całościowa regulacja
praw i wolności odłożona została do przyszłej konstytucji. Zmianie
uległy tylko przepisy wolności zrzeszania i wolności prasy.
Utrzymano w mocy przepisy konstytucji określające zasady
ustawodawstwa wyznaniowego. To, że Polska jest demokratycznym
państwem prawa wywiera zasadniczy wpływ na konstytucyjną
zasadę prawa wyznaniowego. Przewiduje ona, że jednostki lub
związki wyznaniowe przy korzystaniu z wolności wyznania, czy
wolności kultu, mogą robić to wszystko, czego im prawo wyraźnie
nie zabrania, a organy państwowe jedynie to, na co im prawo
zezwala lub do czego je wyraźnie upoważnia.
Konstytucyjne zasady prawa wyznaniowego zachowały swoją
moc w nowym demokratycznym systemie ustrojowym. Ustawy
wyznaniowe z 17 maja 1989 roku przyjęły liberalną interpretację
zasad konstytucji (Dz. U. Nr 29 poz. 155 z 23 maja 1989 r.) i
„Epifania” wpisany został do rejestru stowarzyszeń i związków
wyznaniowych UdSW w 1960 r.
29[96] Pismo Centrali Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” w
Poznaniu do starostwa powiatowego w Gostyninie z 18 września 1947 r.,
bez numeru, APP, UW, sygn. 2024, k. nieoznaczona.
30[97] Informacja z 5 lutego 1975 r. dotycząca Świeckiego Ruchu
Misyjnego „Epifania” w Modelu, pow. Gostynin, bez numeru, tamże, k. 56.
61
skonkretyzowały zakres wolności sumienia i wyznania każdego
człowieka, dostosowując je do standardów europejskich. Chociaż
podmiotem korzystających z wolności sumienia i wyznania nadal
pozostał obywatel, to przez przyznanie analogicznych uprawnień
obcokrajowcom i bezpaństwowcom, stał się nim człowiek.
Art. 1-2 ustawy zapewnia każdemu obywatelowi wolność
sumienia i wyznania, poprzez swobodę wyboru religii lub przekonań
oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie.
W tym celu obywatele mogą tworzyć kościoły i związki oraz należeć
do nich, uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych, głosić
swoją religię lub przekonania, wychowywać dzieci zgodnie z
religijnymi przekonaniami, zachowywać milczenie w sprawach
swojej religii lub przekonań, utrzymywać kontakty ze
współwyznawcami, w tym uczestniczyć w pracach organizacji
religijnych o zasięgu międzynarodowym, korzystać ze źródeł
informacji na temat religii, wytwarzać i nabywać przedmioty do
celów kultu oraz artykuły potrzebne do przestrzegania reguł
religijnych, wybrać stan duchowny lub zakonny i zrzeszać się w
organizacjach świeckich, w celu realizacji zadań wynikających z
wyznawanej religii, bądź przekonań w sprawach religii (p. 1 - 11).
Ustawowym ograniczeniom podlegają one w przypadku ochrony
bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności
publicznej, albo podstawowych praw i wolności innych osób (art. 3).
Sytuację prawną kościołów i związków regulują odrębne ustawy
(art. 8). Stosunek państwa do nich opiera się na poszanowaniu
wolności sumienia i wyznania, a ich gwarancjami jest oddzielenie
kościołów od państwa, swoboda wypełniania przez nie
wyznaniowych funkcji religijnych i równouprawnienie wyznań, bez
względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej (art. 9).
Kościoły i związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy
wykonywaniu swoich funkcji religijnych, podlegają w tym zakresie
ochronie prawnej i mogą składać wnioski do Trybunału
Konstytucyjnego (art. 11).
Osoby prawne kościołów są zwolnione z opodatkowania z tytułu
przychodów ze swojej działalności niegospodarczej i w tym zakresie
nie mają obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez
przepisy podatkowe. Mogą przyjmować spadki, zapisy, darowizny.
Wolne od opłat celnych są przysyłane z zagranicy dary przeznaczone
62
na cele kultowe, charytatywne, opiekuńcze, oświatowe, jak:
maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne, papier (art. 13).
Władze
związków
wyznaniowych
mają
obowiązek
powiadamiania władze administracyjne o utworzeniu nowych parafii,
zborów, o powołaniu i odwołaniu osoby będącej kierowniczym
organem wykonawczym w danych jednostkach organizacyjnych. W
przypadku powołania na te stanowiska cudzoziemca, władze związku
winny się upewnić czy kierownik Urzędu d/s Wyznań w ciągu 30 dni
nie wyrazi sprzeciwu (art. 14). O płaszczyźnie współdziałania
państwa ze związkami wyznaniowymi mówi art.l6 i l7.
Dział I, Rozdział II o działalności związków wyznaniowych.
Związki korzystają na zasadzie równouprawnienia ze swobody
pełnienia funkcji religijnej, w szczególności: określać doktrynę,
dogmaty i zasady wiary oraz liturgię, organizować i publicznie
sprawować kult, udzielać posług religijnych, organizować obrzędy i
zgromadzenia religijne, rządzić się w swoich sprawach własnym
prawem, swobodnie zarządzać swoimi sprawami, realizować
inwestycje sakralne i kościelne, nabywać, posiadać i zbywać majątek
ruchomy i nieruchomy oraz zarządzać nim, zbierać składki,
otrzymywać darowizny, spadki i inne świadczenia od osób
fizycznych i prawnych, wytwarzać i nabywać przedmioty i artykuły
potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich,
kształcić i zatrudniać duchownych, nauczać religii i głosić ją za
pomocą prasy, książek i innych druków, filmów i audiowizualnych
środków, korzystać ze środków masowego przekazywania,
prowadzić działalność oświatowo -wychowawczą, tworzyć
organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej,
kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i
ich skutków, prowadzić działalność charytatywno opiekuńczą,
zakładać, posiadać i zarządzać cmentarzami, powoływać krajowe
organizacje międzykościelne, należeć do międzynarodowych
organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywać
kontakty zagraniczne w sprawach związanych z realizacją swoich
funkcji (art. 19, 2 pkt. 1 do l8).
Art. 20 do 23 omawiają sprawy nauczania religii w szkołach,
prawo
zakładania
szkół
publicznych
ogólnokształcących,
duchowych, seminaria duchowne, szkoły wyższe i instytuty naukowo
- dydaktyczne.
63
Art. 24 omawia działalność charytatywno - opiekuńczą i
wyszczególnia rodzaje środków na tego rodzaju działalność.
Art. 25 dotyczy prawa wydawania prasy, książek, druków oraz
zakładania i posiadania wydawnictw oraz zakładów poligraficznych,
z zachowaniem obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa,
otrzymywać darowizny z zagranicy na te cele, emitowania w radiu i
telewizji programów religijno - moralnych i kulturalnych,
prowadzenia działalności kulturalnej i artystycznej.
Art. 28. l. „W sprawach majątkowych kościoły i inne związki
wyznaniowe działają poprzez swoje osoby prawne. 2. Osoby prawne
kościołów i innych związków wyznaniowych, ich organy, zakres
kompetencji i sposób powoływania oraz reprezentacji określają
statuty (prawo wewnętrzne zw. dalej „statutami".
Dział III. Tworzenie kościołów i związków wyznaniowych:
Art. 30. Prawo tworzenia kościołów i innych związków
wyznaniowych jest realizowane przez złożenie w Urzędzie do Spraw
Wyznań deklaracji oraz wpis do rejestru kościołów i innych
związków wyznaniowych, zwanego dalej „rejestrem".
Art.31. Prawo złożenia deklaracji, o której mowa w art. 30,
przysługuje przynajmniej 15 obywatelom polskim posiadającym
pełną zdolność do czynności prawnych.
Art. 32. 1. Deklaracja, o której mowa w art. 30, powinna zawierać:
1) informację o podstawowych założeniach doktrynalnych
wyznania,
2) listę osób zgłaszających, zawierającą imiona i nazwiska,
obywatelstwo, datę urodzenia, miejsce zamieszkania i
własnoręczne podpisy,
3) adres tymczasowej siedziby kościoła lub innego związku
wyznaniowego, 4) statut. Statut powinien określać w
szczególności:
1) nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od
nazw innych organizacji, teren działania i siedzibę władz,
3) cele działalności i zasady ich realizacji, 4) organy i ich
kompetencje, 5) źródła finansowania, 6) tryb dokonywania zmian
statutu, 7) sposób rozwiązywania kościoła lub innego związku
wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku.
64
Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie
jednostek organizacyjnych, zakonów lub diakonatów mających
osobowość prawną, w statucie powinny być określone nazwy, zakres
uprawnień oraz zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych
jednostek oraz ich organy, zakres kompetencji, sposób powoływania
i odwoływania tych organów.
4. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy stanowi część
organizacji o zasięgu międzynarodowym, w statucie powinny być
określone zakres i formy wzajemnych stosunków.
Art. 34. 1. Jeżeli nie zachodzą okoliczności wskazane w art. 33,
Minister -Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wydaje w terminie
dwóch miesięcy od zgłoszenia deklaracji, decyzję o wpisie do
rejestru.
2. Z chwilą wpisu do rejestru kościół lub inny związek
wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną oraz korzysta
z wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym w
ustawach.
Art. 35. Zmiany statutu kościoła lub innego związku
wyznaniowego wpisanego do rejestru dokonuje się w trybie
obowiązującym przy ich tworzeniu.
Art. 38. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do
krajowych organizacji międzykościelnych, jeżeli mają one mieć
osobowość prawną. Do utworzenia takiej organizacji jest wymagana
deklaracja podpisana przez władze co najmniej dwóch działających
w Polskiej Rzeczypospolitej kościołów i innych związków
wyznaniowych.
Art. 41. l. Kościoły i inne związki wyznaniowe, które w dniu
wejścia w życie ustawy miały uregulowany byt prawny na zasadach i
w trybie określonym w par. 3, 4 i 7 rozporządzenia Ministra
Administracji
Publicznej z dnia 6 sierpnia 1949 r. w sprawie wykonania dekretu
z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów Prawa o
stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 47, póz. 358), podlegają wpisowi do
rejestru z urzędu.
2. Kościoły i inne związki wyznaniowe działające w dniu wejścia
w życie u-stawy jako stowarzyszenia zwykłe, mogą lecz nie są do
tego obligatoryjnie zobowiązane nabyć osobowość prawną, jeżeli
spełnią wymagania określone w art. 30-32.
65
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja
1989 r. w art. 8 przewiduje, że ustawy regulują sytuację prawną i
majątkową kościołów i związków wyznaniowych, niezależnie od
sposobu legalizacji ich sytuacji prawnej, w tym też tych, które swój
byt prawny opierały na przepisach prawa o stowarzyszeniach, spod
działania którego zostały wyłączone na mocy art. 7 p. 2 i 35 (Dz.U.
Nr 20 poz. 104 z 7 I IV. 1989 r.). Na prawach stowarzyszeń
zarejestrowanych pod koniec 1994 r istniało 88 związków
wyznaniowych. W większości są to autonomiczne gminy
wyznaniowe. Po wejściu w życie ustawy z 17 maja 1989 r. wszystkie
powstające związki wyznaniowe mogą już normować swój byt
prawny w trybie określonym w tej ustawie. Odrzuca ona stosowany
do 1989 r. system koncesyjny i zastępuje go systemem
deklaracyjnym.
Ustawa przyznała związkom religijnym prawo rządzenia się w
swoich sprawach własnym prawem (autonomia) oraz prawo
swobodnego wykonywania władzy duchowej (samorząd).
Niezależność związków mieści się w granicach obowiązujących
ustaw. Autonomia uprawnia do tworzenia i zmiany swego prawa
wewnętrznego. Państwo tego prawa nie tworzy ani nie poprawia. Ma
ono tylko wewnętrzne działanie i kontrola tego prawa przez sądy jest
wykluczona. Samorząd określają ustawy wyznaniowe jako swobodne
wykonywanie władzy duchowej, w tym także jurysdykcji i
zarządzania swymi sprawami. Uprawnienia do samodzielnego
ustalania struktur organizacyjnych systemu powoływania organów i
trybu ich funkcjonowania regulują wewnętrzne statuty. Uprawnienia
ingerencyjne organów państwowych w przypadku naruszania granic
swobody wyznania ogranicza w sposób zasadniczy zakres i formy
nadzoru państwa. Każda ingerencja w działalność związków
wyznaniowych musi wynikać z upoważnienia przepisów prawa.
66
3. AKTY PRAWNE
1. PRAWO O STOWARZYSZENIACH
ROZPORZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ
z dnia 27 października 1932 r. (Dz.U. z 1932 r.. Nr 94, poz. 808; z
1946 r., Nr 4, poz. 30; z 1949 r.. Nr 41, poz. 293 i Nr 45. poz. 335; z 1950 r..
Nr 44. poz. 401 i Nr 53, poz. 489; z 1954 r. Nr 23, poz. 83; z 1964 r. Nr 41,
poz. 276; z 1972 r. Nr 49. poz. 317; z 1974 r. Nr 22, poz. 131
Na podstawie art. 44 ust. 6 Konstytucji i art. 1 lit. a) ustawy z dnia 17
marca 1932 r. o upoważnieniu Prezydenta Rzeczypospolitej do wydawania
rozporządzeń z mocą ustawy (Dz.U. RP Nr 22, poz. 165) postanawiam, co
następuje:
Rozdział I Przepisy ogólne
Art. 1. Prawo niniejsze reguluje prawny byt stowarzyszeń, jako
dobrowolnych, trwałych zrzeszeń o celach niezarobkowych.
Art. 2. Obywatele polscy mają prawo łączyć się w
stowarzyszenia, których cele, ustrój i działalność nie sprzeciwiają się
prawu i nie zagrażają bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi
publicznemu.
Uprawnienie to służy osobom w wieku od lat 18, o ile przepisy
poniższe nie przewidują wyjątków. Występować w charakterze
założycieli, jak również wchodzić w skład zarządu stowarzyszenia
mogą tylko osoby zdolne do działań prawnych.
Młodzież szkolna z wyjątkiem młodzieży szkół wyższych nie
może należeć do stowarzyszeń.
Młodzież nie szkolna w wieku od lat 14 do 18 może, za zgodą
swych prawnych opiekunów, należeć do stowarzyszeń, nie biorąc
jednak udziału w głosowaniu uchwał i nie korzystając z uprawnień
wyborczych.
Art. 3. Wojskowi w służbie czynnej mogą należeć do
stowarzyszeń tylko za zezwoleniem władz wojskowych, na
warunkach określonych przez Ministra Spraw Wojskowych, nie
mogą przy tym być poddani ani balotażowi, ani sądom koleżeńskim
w jakiejkolwiek formie.
Szczególne ograniczenie prawa należenia do stowarzyszeń
niektórych kategorii osób określają przepisy specjalne.
67
Art. 4. Cudzoziemcy mogą również łączyć się w
stowarzyszeniach przewidzianych w niniejszym prawie.
Rozporządzenie Rady Ministrów wydane na wniosek Ministrów
Spraw Wewnętrznych i Spraw Zagranicznych, może wprowadzić
odmienne zasady dla stowarzyszeń cudzoziemców oraz w kwestii
udziału cudzoziemców w stowarzyszeniach i ich władzach.
Tymże trybem będzie uregulowana sprawa stowarzyszeń o
charakterze międzynarodowym, jeżeli szczególne potrzeby, związane
z ich organizacją i funkcjonowaniem na obszarze Polski, nie dadzą
możności zastosować do nich ogółu przepisów niniejszego prawa.
Art. 5. Nie wolno nikogo zmusić do tego, aby wziął udział lub nie
wziął udziału w stowarzyszeniu. Nie wolno także ograniczać
możności wystąpienia ze stowarzyszenia. Przeciwne temu
postanowienia statutów i regulaminom oraz uchwały i zobowiązania
są niedopuszczalne i nieważne.
Wolność wystąpienia ze stowarzyszenia nie wyklucza
ustanowienia w statucie stowarzyszeń, posiadających osobowość
prawną, obowiązku zapłaty składek członkowskich za czas do końca
roku gospodarczego.
Art. 6. Zakazane jest tworzenie stowarzyszeń przyjmujących
zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków władzom
stowarzyszenia. Przepis ten nie stosuje się do zakonów i kongregacji
duchownych w zakresie wykonywania kultu religijnego.31
Art. 8. Żadne stowarzyszenie nie ma prawa czynić przedmiotem
rozważania swych sądów koleżeńskich albo przedmiotem swych
uchwał, względnie w inny sposób piętnować działalności służbowej
funkcjonariusza państwowego, będącego członkiem stowarzyszenia,
zanim właściwe do oceny tej działalności władze przełożone
funkcjonariusza, względnie instytucje dyscyplinarne lub sądy karne
nie potępiły tej działalności przez wymierzenie kar.
Art. 9. Przepisom niniejszego prawa nie podlegają: a) związki
religijne (wyznania) prawnie przez Państwo uznane,
b) Komitety, powstające celem przygotowania wyborów do
instytucji prawno publicznych, gdy wybory są oparte na ustawach lub
31Dekretem z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o
stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 45. poz. 335) art. 6 prawa o stowarzyszeniach otrzymał
brzmienie następujące: „Związki religijne prawnie nie uznane podlegają przepisom
niniejszego prawa".
Ust. 2 art. 11 został pominięty, ponieważ uchylono go postanowieniem art. 11 pkt 2
ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. e związkach zawodowych (Dz.U. Nr 41, poz. 293)
68
zarządzeniach władz - od dnia zarządzenia wyborów do ukończenia
czynności wyborczych;
c) związki zawodowe pracownicze, będące przedmiotem osobnych
przepisów;
d) przewidziane przez prawo przemysłowe korporacje i ich związki,
grupy i organizacje przemysłowców, powołane do życia przez
Ministra Przemysłu i Handlu na podstawie szczegółowych
upoważnień ustawowych;
e) stowarzyszenia akademickie, zakładane zgodnie z przepisami o
szkołach akademickich oraz stowarzyszenia młodzieży szkolnej,
tworzone w obrębie innych szkół, a znajdujące się pod nadzorem
władz szkolnych;
f) stowarzyszenia ściśle wojskowe, związane z pełnieniem służby
w wojsku, a zakładane przez wojskowych w czynnej służbie za
zezwoleniem władzy wojskowej; g) spółdzielnie z wyjątkiem
działalności, o której nowa w art. 11.
Art. 10. Rozporządzenie Rady Ministrów może na wniosek
Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wprowadzić
odmienne zasady dla stowarzyszeń o celach religijnych l
wyznaniowych, nie podpadających .pod postanowienia art. 9 pkt. a.
Przepisy tego artykułu uchylone zostały postanowieniem art. 11
pkt. 2 ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. o związkach zawodowych (Dz.
U. Nr 41, poz. 293).
Art. 11. Spółdzielnie, o ile uprawiają działalność kulturalną, w
zakresie tej działalności podlegają przepisom art. 12, 13, 14, 15 i 17
niniejszego prawa z tym, że przez "założenie", o którym mowa w art.
12, 13, 14 należy rozumieć rozpoczęcie uprawiania działalności
kulturalnej, a przez "rozwiązanie się" w art. 13 także przypadek
zaniechania tej działalności.
Rozdział II - Stowarzyszenia zwykłe
Art. 12. Osoby w liczbie co najmniej 3, pragnące założyć
stowarzyszenie zwykłe, zgłaszają o tym na piśmie powiatowej
władzy administracji ogólnej miejsca przyszłej siedziby
stowarzyszenia, jako bezpośredniej władzy nadzorczej, podając:
1) nazwę stowarzyszenia, jego cel i środki działania;
2) teren działalności oraz siedzibę stowarzyszenia;
3) swoje imiona i nazwiska oraz miejsca zamieszkania;
4) sposób powoływania zarządu;
5) sposób wstępowania i ustępowania członków;
6) sposób rozwiązania się stowarzyszenia,
69
Art. 13. Jeżeli w ciągu 4 tygodni od zgłoszenia władza nie zakaże
założenia stowarzyszenia, względnie przed upływem tego terminu
stwierdzi, że nie ma zastrzeżeń co do jego założenia, może ono
rozpocząć działalność.
W ciągu 2 tygodni od rozpoczęcia działalności stowarzyszenia
jego zarząd obowiązany jest podać do wiadomości władzy swój skład
oraz miejsca zamieszkania jego członków, a także adres lokalu, który
ma służyć stowarzyszeniu za siedzibę.
Postanowienia powyższe mają zastosowanie również co do
obowiązków zgłaszania zmiany okoliczności, o których mowa w art.
12 pkt 1, 2, 4, 5, 6 oraz zmian składu zarządu i adresu
stowarzyszenia.
W przypadku rozwiązania się stowarzyszenia ostatni Jego zarząd
obowiązany jest zgłosić o tym władzy w ciągu 2 tygodni od
powzięcia uchwały rozwiązującej.*
Art. 14. Władza należycie umotywowaną decyzją zakaże
założenia stowarzyszenia, jeżeli jego istnienie nie da się pogodzić z
prawem albo może spowodować zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju
lub porządku publicznego.
Art. 1 9. Bezpośrednia władza nadzorcza może wezwać zarząd
stowarzyszenia do dostarczenia jej odpisu protokółu posiedzenia lub
treści powziętej uchwały, jeżeli nie były spisane, oraz może w lokalu
stowarzyszenia przeglądać prowadzone akta, księgi i posiadane
dokumenty, jak również sporządzać z nich notatki, odpisy i wyciągi,
a także uprzednio wzywać zarząd do okazania ich w dokładnie
określonym przez nią czasie.
Zarząd obowiązany jest prowadzić, utrzymując w stanie
aktualności imienny spis członków stowarzyszenia, ze wskazaniem
przynależności państwowej i dostarczać władzy na jej żądanie
danych z tego spisu.
Art.16. Jeżeli działalność stowarzyszenia wykracza przeciwko
obowiązującemu prawu, ustalonym dla stowarzyszenia zakresowi i
sposobom działania, jeżeli stowarzyszenie w ogóle nie odpowiada
warunkom swego prawnego istnienia albo też zagraża
bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu,
bezpośrednia władza nadzorcza, stosownie do okoliczności może
należycie umotywowaną decyzją bądź udzielić mu upomnienia, bądź
zażądać usunięcia dostrzeżonych uchybień, w szczególności
cofnięcia niedopuszczalnych uchwał, pod rygorem zawieszenia
względnie rozwiązania stowarzyszenia, wyznaczając w tym celu
odpowiedni termin, bądź wprost zawiesić działalność a następnie
rozwiązać stowarzyszenie. Decyzja o zawieszeniu jest natychmiast
70
wykonalna. W razie nierozwiązania stowarzyszenia w ciągu 2
miesięcy od zawieszenia jego działalności, zawieszenie to traci moc.
Art, 17. Jeżeli działalność jednego ze zrzeszeń, o których mowa w
art. 11 została skierowana do przestępstwa albo zagraża
bezpieczeństwu, spokojowi lub porządkowi publicznemu, wówczas
powiatowa władza administracji ogólnej w miarę okoliczności może
bądź zażądać od władz zrzeszenia usunięcia stanu zagrażającego,
bądź zawiesić działalność zrzeszenia i wnieść rozwiązanie zrzeszenia
do właściwego sądu okręgowego, który rozstrzyga przy
odpowiednim zastosowaniu przepisów postępowania przez sąd
decyzji w sprawie rozwiązania.
Art. 18. Stowarzyszenia, powstające trybem artykułów 12 i 13 nie
mogą: zakładać oddziałów;
a) łączyć się w związki stowarzyszeń;
b) przyjmować w poczet swoich członków osób prawnych;
c) korzystać z ofiarności publicznej albo z zapomóg, udzielanych
przez władze lub instytucje publiczne.
Trybem art. 12 i 13 nie mogą powstawać: a) związki stowarzyszeń;
b) stowarzyszenia funkcjonariuszy państwowych i innych
pracowników państwowych, których stosunek służbowy ma
charakter publicznoprawny, poświęcone popieraniu ich interesów
zawodowych.
Rozdział III - Stowarzyszenia zarejestrowane
Art. 19. Osoby w liczbie co najmniej 15, względnie
stowarzyszenia zwykłe, liczące co najmniej 15 członków, pragnące
założyć stowarzyszenia posiadające osobowość prawną względnie
uzyskać prawa takiego stowarzyszenia, wnoszą za pośrednictwem
powiatowej władzy administracji ogólnej miejsca przyszłej siedziby
stowarzyszenia (bezpośrednia władza nadzorcza) pisemne podanie do
odpowiedniej wojewódzkiej władzy administracji ogólnej (władza
rejestracyjna) o zarejestrowanie stowarzyszenia, dołączając 4
egzemplarze projektu statutu.
W statucie muszą być uwidocznione:
a) nazwa stowarzyszenia, odróżniająca je wyraźnie od innych
stowarzyszeń zarejestrowanych w obrębie tego województwa
tudzież od władz i urzędów rządowych i samorządowych;
b) teren działalności i siedziba;
c) cel stowarzyszenia i środki działania;
d) sposób wstępowania i ustępowania członków oraz ich prawa i
obowiązki;
e) sposób ustanawiania składek członkowskich;
71
f) władze stowarzyszenia (zarząd, walne zgromadzenie, komisja
rewizyjna itd.), sposób ich tworzenia i uzupełnienia oraz zakres
kompetencji;
g) sposób reprezentowania stowarzyszenia na zewnątrz oraz
warunki ważności jego uchwały i pism;
h) sposób załatwiania sporów, wynikających w obrębie
stowarzyszenia;
i) sposób zaciągania przez stowarzyszenie zobowiązań
majątkowych;
j) sposób zmiany statutu;
k) warunki lub sposób rozwiązania się stowarzyszenia.
Nadto w statucie musi być uwidoczniony stosunek stowarzyszenia
do innych stowarzyszeń lub organizacji, jeżeli ono zamierza
podporządkować się im pod względem organizacyjnym lub
ideowym.
Art. 20. Władza rejestracyjna może należycie umotywowaną
decyzją podanie o rejestrację załatwić odmownie, bądź z przyczyn
wskazanych w art. 14, bądź z powodu, iż powstanie takiego
stowarzyszenia nie odpowiada względom pożytku społecznego,
może też swą zgodę na powstanie stowarzyszenia uzależnić od
poczynienia zmian w statucie.
Art. 21. Jeżeli władza nie ma zastrzeżeń przeciwko
projektowanemu stowarzyszeniu, względnie gdy zastrzeżenia te
zostały w toku instalacji uchylone, władza wpisuje stowarzyszenie do
prowadzonego przez siebie rejestru stowarzyszeń. Równocześnie
wydaje ona założycielom jeden egzemplarz statutu z odpowiednią
adnotacją.
Ponadto o fakcie zarejestrowania władza na koszt założycieli
ogłasza w Monitorze Polskim.
Od chwili wpisania do rejestru stowarzyszenie uzyskuje
osobowość prawną i może obok właściwej nazwy używać dodatku
"stowarzyszenie zarejestrowane".
Dekretem z dnia 12 maja 1954 r. o ogłaszaniu obwieszczeń
(Dz.U. Nr 23, poz. 63) zniesiony został obowiązek ogłaszania w
Monitorze Polskim m.in. obwieszczeń w sprawach rejestracji
stowarzyszeń. W myśl art. 2 tego dekretu organ powołany do
ogłoszenia obwieszczenia ogłasza je w sposób, który zależnie od
okoliczności i wagi uzna za celowy, w szczególności przez
zarządzenie wywieszenia obwieszczenia w lokalu prezydium rady
narodowej albo opublikowanie w gazecie miejscowej lub stołecznej
a) nazwę i siedzibę stowarzyszenia oraz teren działalności;
b) datę wpisu do rejestru;
72
o) cel stowarzyszenia i środki działania;
d) imiona i nazwiska założycieli;
e) ewentualne ograniczenia pełnomocnictw zarządu;
f) czas trwania stowarzyszenia, o ile jest ono
ograniczone . Ogłoszenie w Monitorze Polskim
zawierać powinno:
a) nazwę i siedzibę stowarzyszenia oraz teren działalności;
b) cel stowarzyszenia - jeżeli nie wynika już z nazwy
stowarzyszenia; o) datę wpisu do rejestru i numer pozycji.
Art. 23. W ciągu dwóch tygodni od rozpoczęcia działalności
stowarzyszenia jego zarząd obowiązany jest podać do wiadomości
władzy rejestracyjnej, za pośrednictwem bezpośredniej władzy
nadzorczej, skład zarządu oraz miejsce zamieszkania jego członków,
a także adres lokalu stowarzyszenia. To samo dotyczy późniejszych
zmian składu zarządu i adresu stowarzyszenia, licząc termin od
dokonania zmiany.
Dane co do składu zarządu i adresu stowarzyszenia wciąga się do
rejestru.
Art. 24. Postanowienia art. 15 i 16 mają odpowiednie
zastosowanie do stowarzyszeń zarejestrowanych, z tą zmianą, iż
decyzja o rozwiązaniu stowarzyszenia należy do władzy
rejestracyjnej. Nadto na pisemne żądanie bezpośredniej władzy
nadzorczej zarząd stowarzyszenia, pod osobistą odpowiedzialnością
każdego z członków zarządu, obowiązany jest złożyć jej nie więcej
niż w dwóch egzemplarzach sprawozdanie z działalności oraz
rachunkowe sprawozdania za ubiegły okres sprawozdawczy, a także
udzielać potrzebnych wyjaśnień.
Art. 25. W przypadku zawieszenia działalności lub rozwiązania
stowarzyszenia, władza rejestracyjna uczyni odpowiednią adnotację
w rejestrze. W miarę potrzeby bezpośrednia władza nadzorcza w tym
przypadku
zarządzi
tymczasowe
zabezpieczenie
majątku
stowarzyszenia, a do prowadzenia spraw niezbędnych, związanych z
tym majątkiem, wyznaczy kuratora. Władza rejestracyjna zarządzi
likwidację stowarzyszenia po zapadnięciu decyzji ostatecznej o
rozwiązaniu, o ile wykonanie decyzji nie zostało wstrzymane.
Art. 26. Jeżeli 1) liczba członków stowarzyszenia spadnie poniżej
10 lub stowarzyszenie nie posiada przewidzianego statutowo zarządu
i nie ma warunków do jego wyłonienia względnie nie wyłania w
ciągu najmniej rocznego okresu czasu, lub
73
2) organ ten nie był odnawiany najmniej w ciągu 3 okresów
przewidzianego statutowo czasu jego urządzenia,
4) albo też zajdą inne okoliczności, świadczące, że
stowarzyszenie faktycznie istnieć przestało lub że istnienie jego stało
się bezprzedmiotowe-władza rejestracyjna z własnej inicjatywy, na
wniosek wyznaczonego w myśl art. 30 kuratora, albo na czyjkolwiek
wniosek, stwierdzi te okoliczności i zadecyduje likwidację
stowarzyszenia.
Art. 27. Majątek stowarzyszenia rozwiązanego przez władzę bądź
takiego, co do którego władza zadecydowała likwidację na podstawie
art. 26, będzie użyty na cel, który określi władza rejestracyjna.
Art. 28. Zmiany statutu stowarzyszenia mają być dokonywane
trybem dla powstania stowarzyszenia ustalonym. Jeżeli zmiany te
dotyczą danych uwidocznionych w rejestrze, powinny być one
wciągnięte do rejestru i ogłoszone trybem w art. 21 przewidzianym.
Art. 29. Stowarzyszenie powinno posiadać zarząd, który zastępuje
je na zewnątrz tak wobec władz, jak i wobec osób trzecich.
Art. 30. W razie braku zarządu zdolnego do działań prawnych
władza rejestracyjna z własnej inicjatywy lub na żądanie osoby
zainteresowanej ustanowi kuratora, który zastępuje zarząd na czas
potrzebny do usunięcia powyższego braku lub zdecydowania
likwidacji. Kuratora wyznaczonego w myśl art. 25 lub art. 30, władza
może w każdym czasie odwołać wyznaczając w razie potrzeby w
jego miejsce inną osobę. *
Art. 31. Obowiązkiem zarządu jest zwoływanie walnego
zgromadzenia w przypadkach statutem przewidzianym, a w razie
braku odpowiednich postanowień co najmniej raz do roku.
Walne zgromadzenie stanowi najwyższą władzę stowarzyszenia
uprawnioną do decydowania o tych wszystkich sprawach, należących
do zakresu działania stowarzyszenia, do których statut nie upoważnił
innych jego organów.
Walne zgromadzenie składa się z członków, odpowiadających
warunkom statutowo przewidzianym, a w razie braku wskazówek w
statucie - ze wszystkich członków, z mocy prawa nie wyłączonych
od głosowania.
Art. 32. Zarząd obowiązany jest zwołać walne zgromadzenie,
jeżeli tego zażąda określona w statucie ilość członków lub w braku
odpowiedniego postanowienia, jeżeli tego z podaniem powodów
74
żąda co najmniej 1/10 część członków stowarzyszenia, uprawnionych
do głosowania.
W razie nieuczynienia zadość temu żądaniu władza rejestracyjna
może upoważnić członków, którzy z żądaniem wystąpili do zwołania
walnego 32zgromadzenia, tudzież wyznaczyć przewodniczącego
zgromadzenia. Na upoważnienie powyższe należy się powołać przy
zwołaniu zgromadzenia.
Art. 33. Wpisaniu do rejestru oprócz danych przewidzianych w
poprzednich artykułach, podlegają także:
a) otwarcie upadłości;
b) otwarcie likwidacji, imiona i nazwiska likwidatorów, zmiany w
ich składzie, ukończenie likwidacji, wykreślenie zlikwidowanego
stowarzyszenia z rejestru.
Art. 34. Obowiązkiem zarządu jest zgłoszenie do władzy
rejestracyjnej oprócz danych, o których mowa w poprzednich
artykułach, także: o ograniczeniach pełnomocnictw zarządu, o
rozwiązaniu się stowarzyszenia na mocy własnej uchwały lub
skutkiem upływu terminu, na który zostało utworzone, albo
osiągnięcia celu stowarzyszenia, o otwarciu likwidacji, oraz o
imionach i nazwiskach likwidatorów, gdy likwidację zdecydowało
stowarzyszenie.
Art. 35. Zgłoszenie: zmian w składzie likwidatorów, ukończenia
likwidacji i wniosku o wykreślenie stowarzyszenia z rejestru jest
obowiązkiem likwidatorów.
Wpisanie do rejestru otwarcia upadłości oraz otwarcia likwidacji
zarządzonej przez władzę, a także imion i nazwisk kuratora lub
likwidatorów następuje z urzędu.
Art. 36. Rejestry stowarzyszeń są jawne i dostępne dla osób
trzecich. Każdemu przysługuje prawo otrzymania uwierzytelnionych
odpisów i wyciągów z tych rejestrów.
Art. 37. Wszelkie postanowienia władz stowarzyszenia
zmierzające do uszczuplenia majątku stowarzyszenia wymagają
zgody właściwej władzy rejestracyjnej.
W razie rozwiązania się stowarzyszenia na skutek własnej
uchwały lub po upływie terminu, na który zostało utworzone, albo
osiągnięcia celu stowarzyszenia, ostatnie walne zgromadzenie określi
w drodze uchwały, która podlega zatwierdzeniu władzy
32Brzmienie art. 27 nadane zostało przepisem art. 1 pkt. 2 dekretu z dnia
21 września 1950 r. o zmianie prawa o stowarzyszeniach (Dz.U.Nr44, póz.
401).
75
rejestracyjnej, przeznaczenie majątku stowarzyszenia. W braku takiej
uchwały lub w razie nie zatwierdzenia jej stosuje się odpowiednio
przepis art. 27 .
Art. 38. Likwidatorami stowarzyszenia w przypadku
przewidzianym w art. 37 są członkowie ostatniego zarządu, o ile
statut lub - w braku postanowienia statutu - uchwała ostatniego
walnego zgromadzenia, nie postanawiają inaczej.
W innych przypadkach likwidacji likwidatorów wyznacza władza
rejestracyjna. Władza ta również może ich odwołać lub na ich prośbę
zwolnić, wyznaczając na ich miejsce inne osoby.
Art. 39. Likwidatorowie nie mogą zawierać takich umów i
przedsiębrać takich czynności prawnych, które nie wynikają z
potrzeb likwidacji.
Likwidatorowie mają obowiązek starać się o przeprowadzenie
likwidacji w jak najkrótszym czasie, dbając przy tym, aby masa
likwidacyjna możliwie nie uległa uszczupleniu. Jeżeli likwidacja nie
zostanie ukończona w ciągu jednego roku od jej postanowienia,
likwidatorowie przedstawiają przyczyny tego władzy rejestracyjnej,
która bądź uzna je za uzasadnione i odpowiednio przedłuży terminy,
bądź celem zakończenia likwidacji postąpi w myśl postanowień art.
38 ust. 2.*
Art. 40. Prawo zakładania oddziałów służy tylko tym
stowarzyszeniom, które w swych statutach przewiduje takie
uprawnienia i zasady organizacji tych oddziałów.
Art. 41. Kierownictwo oddziału zakładanego zgodnie z
przepisami statutu stowarzyszenia, obowiązane jest zawiadomić o
założeniu oddziału powiatową władzę administracji ogólnej miejsca
siedziby oddziału, dołączając:
1) egzemplarz statutu stowarzyszenia;
2) dowód zgody centrali stowarzyszenia na powstanie oddziału;
3) wykaz składu osobowego kierownictwa oddziału wraz z jego
adresami;
4) adres lokalu, w którym się mieścić ma oddział. Władza może
sprzeciwić się założeniu oddziału w warunkach i na zasadach
przewidzianych w art. 13 ust. 1 i art. 14.
Kierownictwo oddziału ma również obowiązek w 2-tygodniowym
terminie zawiadomić władzę o każdorazowej zmianie swego składu
osobowego, adresu oddziału i statutu stowarzyszenia, licząc termin
powyższy od dokonania zmiany względnie od powzięcia o niej
wiadomości.
Postanowienia w art. 15 i 16 mają odpowiednie zastosowanie do
oddziałów stowarzyszenia.
76
Art. 42. Związki stowarzyszeń lub innych osób prawnych mogą
być zakładane przy analogicznym zastosowaniu do nich przepisów
niniejszego rozdziału z tą różnicą, że dla założenia związku
wystarczy udział trzech stowarzyszeń względnie osób prawnych.
Art. 43. W stosunku do stowarzyszeń korzystających z ofiarności
publicznej albo z zapomóg udzielanych im przez władze lub
instytucje publiczne, bez względu na cele tych stowarzyszeń,
mają zastosowanie następujące postanowienia:
a) o terminie, miejscu i przedmiocie każdego walnego
zgromadzenia obowiązane są zawiadomić bezpośrednią władzę
nadzorczą; dotyczy to również posiedzeń zarządu stowarzyszenia, o
ile przedmiotem obrad mają być sprawy, związane z użyciem
funduszów uzyskanych w drodze określonej we wstępie niniejszego
artykułu;
b) władza może delegować na ich posiedzenie swojego
przedstawiciela upoważnionego do zabierania głosu, żądania
informacji od zarządu, komisji rewizyjnej i innych organów
stowarzyszenia i czynienia swych uwag co do gospodarki
stowarzyszenia, celowości czynionych wydatków, potrzebnych
reform itp. Delegatem tym może być zarówno urzędnik rządowy, jak
i zainteresowanej władzy samorządowej lub instytucji publicznej;
c) w razie powtarzających się uchybień w gospodarce
stowarzyszenia może ono być przez władzę pozbawione prawa
korzystania z ofiarności publicznej lub z zapomóg.
Art. 43a. Kontrola gospodarki stowarzyszeń oraz unormowanie
rachunkowości i sprawozdawczości finansowej należą do władzy
rejestracyjnej.
Art. 44. Nadzór władz nad stowarzyszeniami, przewidziany w
niniejszym rozdziale, nie narusza uprawnień władz, wynikających z
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 kwietnia 1927
r. o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucji opiekuńczych.
Art. 45. Bliższe przepisy co do sposobu prowadzenia rejestru,
zgłaszania wniosków, formy ogłoszeń, udostępnienia korzystania z
rejestru, sposoby postępowania w sprawach rejestracji oraz co do
opłat rejestracyjnych, a także za odpisy i wyciągi z rejestru, wydaje
Minister Spraw Wewnętrznych.
Rozdział IV
Stowarzyszenie wyższej użyteczności (tekst wyłączony - JG).
Art. 46. Stowarzyszenia których rozwój jest szczególnie
użyteczny
dla
interesu
państwowego
lub
społecznego
Rzeczypospolitej mogą być uznane za stowarzyszenia wyższej
użyteczności.
77
Art. 47. Uznanie to następuje w drodze rozporządzenia Rady
Ministrów, wydanego na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych,
postawiony w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami.*
Art. 57. Niezastosowanie się do zarządzeń władzy nadzorczej,
wydanych na podstawie art. 11 ust. 2., art. 15 i 24 jako też
przekroczenie postanowień art. 12, 13, ust. 1, art. 41. 43 pkt a i art.
59 ust. 2 ulega w trybie karnoadministracyjnym grzywnie do 500 zł..
Rozdział VI Postanowienia przejściowe i końcowe
Art. 58. Do stowarzyszeń istniejących w chwili wejścia w życie
niniejszego prawa będą miały zastosowanie jego postanowienia.
Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z zainteresowanymi
ministrami
drogą
rozporządzeń
określa
bliżej
sposoby
przystosowania tych stowarzyszeń do wymogów niniejszego prawa,
jak również sposoby załatwiania spraw bieżących w toku
postępowania w chwili wejścia w życie niniejszego prawa.
Spółdzielnie istniejące w chwili wejścia w życie niniejszego
prawa, jeżeli uprawiają działalność kulturalną mają obowiązek w
ciągu trzech miesięcy zgłosić powiatowej władzy administracji
ogólnej dane, przewidziane w art. 12.33
Art. 59. (Uchylony).
Art. 61. Przez powiatową władzę administracji ogólnej w
znaczeniu niniejszego prawa w powiatach Miejskich rozumieć należy
starostę grodzkiego, a na obszarze województwa śląskiego dyrektora
policji, przez wojewódzką władze administracji ogólnej należy
rozumieć także wojewodę śląskiego.
Art. 62. Wykonanie niniejszego prawa i wydanie w tym
potrzebnych rozporządzeń wykonawczych porucza się Ministrowi
Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z zainteresowanymi
ministrami.
Art. 63. Prawo niniejsze wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1933
r. Z chwilą wejścia w życie niniejszego prawa tracą moc wszelkie
przepisy w przedmiotach nim unormowanych:
33Granica kary grzywny została dekretem z dnia 26 kwietnia 1948 r. (Dz.U. Nr 24,
poz. 161) podwyższona i po zmianie cysterna pieniężnego w 1950 r. wynosiła do 750
zł.
78
2. DEKRET
O ZMIANIE NIEKTÓRYCH PRZEPISÓW PRAWA
O STOWARZYSZENIACH z dnia 5 sierpnia 1949 r.
( Dz.U. Nr 45, poz. 335)
Na podstawie art. 4 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947
r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów
Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy z dnia 2 lipca 1949 r.;
O upoważnieniu rządu do wydawania dekretów z mocą ustawy
(Dz.U. R.P. Nr. 41, poz. 302) - Rada Ministrów postanawia a Rada
Państwa zatwierdza, co następuje:
Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 maja
1975 r. w sprawie określenia zadań i uprawnień należących do
powiatowych rad narodowych i naczelników powiatów, które
przejmują wojewódzkie rady narodowe i wojewodowie (Dz.U. Nr
17. poz. 94), nadzór i rejestracja stowarzyszeń, których działalność
przekracza granice gminy, miasta lub dzielnicy - przechodzą do
wojewodów (art. 19-21, art 24-28, art 30, art. 37 art. 38 ust. 2, art.39 i
art 43 lit. c).
Art.1. W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27
października 1932 r. - prawie o stowarzyszeniach - (Dz.U.R.P. Nr 94,
poz. 808, z 1946 r. Nr 4, poz. 30 i z 1949 r. Nr 41, poz. 293)
wprowadza się następujące zmiany:
1) Art. 6 otrzymuje brzmienie:
„Art. 6. Zakazane jest tworzenie stowarzyszeń, przyjmujących
zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków władzom
stowarzyszenia.
Przepis ten nie stosuje się do zakonów i kongregacji duchownych
w zakresie wykonywania kultu religijnego".
2) wprowadza się nowy art. 6 w brzmieniu:
„Art. 6. Związki religijne prawnie nie uznane podlegają
przepisom niniejszego prawa".
3) Art. 9, pkt. a) otrzymuje brzmienie:
„a) związki religijne (wyznania) prawnie przez Państwo uznane".
Art. 2 1. Stowarzyszenia (zrzeszenia), które były wyłączone spod
przepisów prawa o stowarzyszeniach na podstawie art. 9 pkt. a) w
dawnym brzmieniu oraz związki religijne prawnie nie uznane,
ulegają rozwiązaniu, jeżeli w ciągu dni 90 od dnia wejścia w życie
niniejszego dekretu nie uczynią zadość przepisom prawa o
79
stowarzyszeniach. O przeznaczeniu ich majątku zadecyduje Rada
Ministrów.
2. Minister Administracji Publicznej określi w drodze
rozporządzenia odrębny tryb postępowania w sprawie rejestracji i
zgłoszeń dla:
a) zakonów i kongregacji duchownych, b) innych zrzeszeń,
mających na celu wykonywanie kultu religijnego prawnie uznanych
kościołów i związków religijnych; c) związków religijnych prawnie
nie uznanych.
Art. 3. Wykonanie niniejszego dekretu porucza się Ministrowi
Administracji Publicznej.
3. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ADMINISTRACJI
PUBLICZNEJ z dnia 6 sierpnia 1949 r.
W SPRAWIE WYKONANIA DEKRETU Z DNIA 5 SIERPNIA 1949 r. O
ZMIANIE NIEKT0RYCH PRZEPISÓW PRAWA O STOWARZYSZENIACH
(Dz.U. Nr 47, poz. 358) Na podstawie art. 2 ust. 2 dekretu z dnia 5
sierpnia 1949 r. (Dz.U. R.P. Nr 45 poz. 335) o zmianie niektórych
przepisów prawa o stowarzyszeniach zarządzam, co następuje:
§ 1. Będące osobami prawnymi stowarzyszenia, zrzeszenia i inne
organizacje, mające na celu wykonywanie kultu religijnego składają
pisemne podania o zarejestrowanie w trybie przepisanym w art. 19
prawa o stowarzyszeniach.
Do podania naloty ponadto dołączyć:
a) wykaz oddziałów, pododdziałów i kół terenowych z podaniem
nazwisk i adresów członków ich kierownictwa,
b) wykaz instytucji, zakładów wychowawczych, leczniczych,
gospodarczych itp. oraz przedsiębiorstw prowadzonych przez
zrzeszenia e) wykaz majątku nieruchomego.
§ 2. Zrzeszenia mające na celu wykonywanie kultu religijnego,
które nie są osobami prawnymi, składają pisemne zgłoszenia do
urzędów wojewódzkich miejsca ich siedziby za pośrednictwem
właściwej powiatowej władzy administracji ogólnej; zgłoszenia
powinny zawierać dane wymienione w art. 12 prawa o
stowarzyszeniach.
§ 3. Związki religijne (wyznania) prawnie nie uznane składają
pisemne podanie e zarejestrowanie albo pisemne zgłoszenia
Ministrowi Administracji
Publicznej za pośrednictwem terenowo właściwej wojewódzkiej
władzy administracji ogólnej.
80
§ 4. Podania o zarejestrowanie zrzeszeń, wymienionych w § 3,
powinny odpowiadać wymogom art. 19 prawa o stowarzyszeniach
oraz § 1 ust. 2 niniejszego rozporządzenia; zgłoszenia - wymogom
art. 12 prawa o stowarzyszeniach. (poz. 5 i 6 dotyczy zakonów - JG)
§ 7. Przepisy niniejszego rozporządzenia stosuje się odpowiednio
do podań o zarejestrowanie i zgłoszeń nowo powstających zakonów,
kongregacji duchownych, zrzeszeń mających na celu wykonywanie
kultu religijnego oraz związków religijnych prawnie nie uznanych. §
8. Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
5. OBOWIĄZUJĄCE W III RP - USTAWY WYZNANIOWE
4. 1. USTAWA
z dnia 17 maja 1989 r.
O gwarancjach wolności sumienia i wyznania.
Dziennik Ustaw Nr 29 Poz. 154 - 155
Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - wykonując
postanowienia Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o
wolności sumienia i wyznania, - nawiązując do godnej trwałego
szacunku i kontynuacji tradycji tolerancji i wolności religijnej oraz
potwierdzającej ją współpracy Polaków różnych wyznań i
światopoglądów w rozwoju i pomyślności Ojczyzny, — uznając
historyczny wkład kościołów i innych związków wyznaniowych w
rozwój kultury narodowej oraz krzewienie i umacnianie
podstawowych wartości moralnych, — kierując się zasadami
zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych,
Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie oraz Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o
wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z
powodów religijnych lub przekonań, — umacniając warunki do
czynnego i równoprawnego uczestnictwa obywateli w życiu
publicznym i społecznym, bez względu na ich stosunek do religii,
stanowi, co następuje:
81
DZIAŁ I
Wolność sumienia i wyznania
Art. 1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia każdemu
obywatelowi wolność sumienia i wyznania.
2. Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru
religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo,
prywatnie i publicznie.
3. Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają
równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym,
społecznym i kulturalnym.
Art. 2. Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele
mogą w szczególności:
1) tworzyć kościoły i inne związki wyznaniowe oraz należeć lub
nie należeć do nich,
2) zgodnie z zasadami swojego wyznania uczestniczyć w
czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki
religijne i obchodzić święta religijne,
3) głosić swoją religię lub przekonania,
4) wychowywać dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w
sprawach religii,
5) zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub
przekonań,
6) utrzymywać kontakty ze współwyznawcami, w tym
uczestniczyć w pracach organizacji religijnych o zasięgu
międzynarodowym,
7) korzystać ze źródeł informacji na temat religii,
8) wytwarzać i nabywać przedmioty potrzebne do celów kultu i
praktyk religijnych oraz korzystać z nich,
9 wytwarzać, nabywać i posiadać artykuły potrzebne do
przestrzegania reguł religijnych,
10) wybrać stan duchowny lub zakonny,
11) zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji
zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w
sprawach religii.
Art. 3. l. Uzewnętrznianie indywidualnie lub zbiorowo w swojej
religii lub przekonań może podlegać jedynie ograniczeniom
ustawowym koniecznym do ochrony bezpieczeństwa publicznego,
porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych
praw i wolności innych osób.
82
2. Korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może
prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków
publicznych nałożonych przez ustawy.
3. Ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady
moralne obywatele mogą występować o skierowanie ich do służby
zastępczej, na zasadach i w trybie określonych w ustawie o
powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej. Korzystanie z tego prawa wymaga złożenia oświadczenia
w sprawie przekonań religijnych lub wyznawanych zasad moralnych.
Art. 4. l. Prawo określone w art. 2 pkt. 2 oraz prawo do posiadania
i korzystania z przedmiotów potrzebnych do uprawiania kultu i
praktyk religijnych przysługują również osobom:
1) pełniącym służbę wojskową tub zasadniczą służbę w obronie
cywilnej,
2) przebywającym w zakładach służby zdrowia i opieki społecznej
oraz dzieciom i młodzieży na krajowych koloniach i obozach
organizowanych przez instytucje państwowe,
3) przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i
wychowawczych
oraz
aresztach
śledczych,
ośrodkach
przystosowania społecznego oraz schroniskach dla nieletnich.
2. Sposób realizacji uprawnień określonych w ust. l regulują
odrębne ustawy oraz przepisy wydane na ich podstawie.
Art. 5. Obywatele mają prawo do swobodnego świadczenia na
rzecz kościołów i innych związków wyznaniowych oraz instytucji
charytatywno-opiekuńczych.
Art. 6. L Nikt nie może być dyskryminowany bądź
uprzywilejowany z powodu religii lub przekonań w sprawach religii.
2. Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w
czynnościach lub obrzędach religijnych ani do udziału w nich.
Art. 7. t. Cudzoziemcy przebywający na terytorium Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej korzystają z wolności sumienia i
wyznania na równi z obywatelami polskimi.
2. Przepis ust. l stosuje się odpowiednio do bezpaństwowców.
83
DZIAŁ II
Stosunek państwa do kościołów i innych związków
wyznaniowych; Rozdział l Przepisy 0gólne
Art.. 8. Kościoły i inne związki wyznaniowe w Polsce działają w
konstytucyjnych ramach ustrojowych Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej; ich sytuacje prawną i majątkową regulują odrębne ustawy.
Art. 9. 1. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej stosunek państwa
do wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych opiera
się na poszanowaniu wolności sumienia i wyznania.
2. Gwarancjami wolności sumienia i wyznania w stosunkach
państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są:1)
oddzielenie kościołów i innych związków wyznaniowych od
państwa,
2) swoboda wypełniania przez kościoły i inne związki
wyznaniowe funkcji religijnych,
3) równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków
wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji
prawnej.
Art. 10. 1. Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem
świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań.
2. Państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują i nie
subwencjonują kościołów i innych związków wyznaniowych.
Wyjątki od tej zasady regulują ustawy lub przepisy wydane na ich
podstawie.
Art.11. 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są niezależne od
państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych.
2. Kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich działalność
podlegają ochronie prawnej, w granicach określonych w ustawach.
3. Kościoły i inne związki wyznaniowe mogą składać wnioski do
Trybunału Konstytucyjnego na zasadach i w trybie określonych w
przepisach o Trybunale Konstytucyjnym.
Art. 12. t. Duchowni oraz osoby zakonne kościołów i innych
związków wyznaniowych korzystają z praw i podlegają obowiązkom
na równi z innymi obywatelami we wszystkich dziedzinach życia
państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i
kulturalnego. Są oni w ramach obowiązujących przepisów ustaw
84
zwolnieni z obowiązków niemożliwych do pogodzenia z pełnieniem
funkcji duchownego lub osoby zakonnej.
2. Osoby, o których mowa w ust.1t, mają prawo do noszenia stroju
duchownego.
3. Sprawy ubezpieczeń społecznych duchownych reguluje
odrębna ustawa. Art. 13. 1. Majątek i przychody kościołów i
innych związków
wyznaniowych podlegają ogólnie obowiązującym przepisom
podatkowym, z wyjątkami określonymi w odrębnych ustawach.
2. osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są
zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej
działalności niegospodarczej. W tym zakresie osoby te nie mają
obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy
podatkowe.
3. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są
zwolnione od obowiązku uzyskiwania zezwoleń na przyjęcie spadku,
zapisu i darowizny. Jeżeli przedmiotem spadku, zapisu lub
darowizny jest nieruchomość, zwolnienie ma zastosowanie, gdy
według testamentu lub aktu darowizny nieruchomość jest
przeznaczona na inwestycję sakralną lub związaną z nią inwestycję
kościelną.
4. Zezwolenie na zawarcie umowy dożywocia nie jest wymagane,
jeżeli nieruchomość będąca przedmiotem umowy jest przeznaczona
na inwestycję sakralną lub związaną z nią inwestycję kościelną.
5. Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych kościołów
i innych związków wyznaniowych oraz spółek, których
udziałowcami są wyłącznie te osoby, są zwolnione od
opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone w roku
podatkowym i ub. w roku po nim następującym na cele kultowe,
oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność
charytatywno-opiekuńczą, punkty katechetyczne, konserwację
zabytków oraz na Art. 27.1. Działalność kościołów i innych
związków wyznaniowych nie może naruszać przepisów ogólnie
obowiązujących ustaw chroniących bezpieczeństwo publiczne,
porządek, zdrowie lub moralność publiczną albo podstawowe prawa i
wolności innych osób.
85
2. Korzystanie przez kościoły i inne związki wyznaniowe ze
swobody działania odbywa się zgodnie z ogólnie obowiązującymi
przepisami, chyba że ustawy stanowią inaczej.
Art. 28. 1. W sprawach majątkowych kościoły i inne związki
wyznaniowe działają poprzez swoje osoby prawne,
2. Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych,
ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz
reprezentacji określają statuty (prawo wewnętrzne, zwane dalej
„statutami").
Art. 29. 1. W stosunku do organizacji tworzonych na podstawie
art. 19 pkt. t4, jeżeli nie mają osobowości prawnej, nie stosuje się
Prawa o stowarzyszeniach. Natomiast przepisy ustawy o
zgromadzeniach stosuje się do nich jedynie w zakresie dotyczącym
zebrań na drogach i placach publicznych oraz w budynkach
państwowych.
2. Organizacje, o których mowa w ust. 1, działają w ramach osób
prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych, w których
zostały powołane.
3. Władze kościołów i innych związków wyznaniowych czuwają
nad zgodnością działania tych organizacji z ich celami religijnymi i
moralnymi.
DZIAŁ III
Tworzenie kościołów i innych związków wyznaniowych Art. 30.
Prawo tworzenia kościołów i innych związków wyznaniowych jest
realizowane przez złożenie w Urzędzie do Spraw Wyznań deklaracji
oraz wpis do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych,
zwanego dalej „rejestrem".
Art. 31. Prawo złożenia deklaracji, o której mowa w art. 30,
przysługuje co najmniej 15 obywatelom polskim, posiadającym pełną
zdolność do czynności prawnych.;
Art. 32. 1. Deklaracja, o której mowa w art. 30, powinna zawierać:
1) informację o podstawowych założeniach doktrynalnych
wyznania,
2) listę osób zgłaszających, zawierającą imiona i nazwiska,
obywatelstwo, datę urodzenia, miejsce zamieszkania i własnoręczne
podpisy,
3) adres tymczasowej siedziby kościoła lub innego związku
wyznaniowego,
86
4) statut.
2. Statut powinien określać w szczególności:
t) nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od
nazw innych organizacji,
2) teren działania i siedzibę władz,
3) cele działalności i zasady ich realizacji,
4) organy i ich kompetencje,
5) źródła finansowania,
6) tryb dokonywania zmian statutu,
7) sposób rozwiązania kościoła lub innego związku
wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku.
3. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje
tworzenie jednostek organizacyjnych, zakonów lub /diakonatów
mających osobowość prawną, w statucie powinny być określone
nazwy, zakres uprawnień oraz zasady tworzenia, znoszenia i
przekształcania tych jednostek oraz ich organy, zakres kompetencji,
sposób powoływania i odwoływania tych organów.
4. Jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy stanowi część
organizacji o zasięgu międzynarodowym, w statucie powinny być
określone zakres i formy wzajemnych stosunków. "
Art. 33. 1 Jeżeli deklaracja, o której mowa w art. 30, nie zawiera
wymaganych przez ustawę informacji, Minister-Kierownik Urzędu
do Spraw Wyznań wyznacza trzydziestodniowy termin jej
uzupełnienia, po którego upływie wydaje decyzję o odmowie
przyjęcia deklaracji.
2. Jeżeli deklaracja, o której mowa w art. 30, zawiera
postanowienia pozostające w sprzeczności z przepisami . ustaw
chroniących bezpieczeństwo publiczne, porządek, zdrowie lub
moralność publiczną albo podstawowe prawa i wolności innych osób
- Minister - Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań wydaje decyzję o
odmowie przyjęcia tej deklaracji.
3. Decyzje, o których mowa w ust. l ł 2, powinny być wydane w
terminie dwóch miesięcy od daty zgłoszenia deklaracji. Od decyzji
tych przysługuje prawo skargi do Naczelnego Sądu
Administracyjnego w trybie przepisów Kodeksu postępowania
administracyjnego.
Art. 34. 1. Jeżeli nie zachodzą okoliczności wskazane w art. 33,
Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań - wydaje, w terminie
87
dwóch miesięcy od zgłoszenia deklaracji decyzję o wpisie do
rejestru.
2. Z chwilą wpisu do rejestru kościół lub inny związek
wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną , oraz
korzysta z wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym
w ustawach.
3. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do jednostek
organizacyjnych, zakonów i diakonatów, o których mowa w art. 32
ust. 3; 4. Do kościołów i innych związków wyznaniowych wpisanych
do rejestru stosuje się odpowiednio przepisy art. 14 i 15.
Art. 35. Zmiany statutu kościoła lub innego związku A
wyznaniowego wpisanego do rejestru dokonuje się w trybie
obowiązującym przy ich tworzeniu.
Art. 36. l. Wykreśleniu z rejestru podlega:
1) kościół lub inny związek wyznaniowy, którego sytuacja
prawna i majątkowa została uregulowana w odrębnej ustawie
2) kościół lub inny związek wyznaniowy, który zawiadomił Urząd
do Spraw Wyznań o zaprzestaniu swojej działalności,
3) kościół lub inny związek wyznaniowy, który nie przejawiał
swojej działalności w okresie dwóch lat.
2. Wykreślenie z rejestru następuje na podstawie decyzji
Ministra— Kierownika Urzędu do Spraw Wyznań.
3. W przypadku decyzji o wykreśleniu z rejestru z powodu
zaprzestania przez kościół lub inny związek wyznaniowy
działalności, Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań
wyznacza likwidatora, stosując odpowiednio przepisy Prawa o
stowarzyszeniach.
4. Przepis ust. 3 ma również zastosowanie, jeżeli zawiadomienie o
zaprzestaniu działalności
kościoła lub innego związku
wyznaniowego nie określa likwidatora.
5. Jeżeli statut kościoła lub innego związku wyznaniowego nie
stanowi inaczej, majątek pozostały po zakończeniu postępowania
likwidacyjnemu może być przeznaczony wyłącznie na cele
charytatywno-opiekuńcze.
6. Od decyzji, o których mowa w ust. 2-4, przysługuje prawo
skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego w trybie przepisów
Kodeksu postępowania administracyjnego.
88
Art. 37. Minister-Kierownik Urzędu do Spraw Wyznań, w drodze
rozporządzenia, określa szczegółowe zasady i sposób prowadzenia
rejestru, dane i informacje podlegające wpisowi, warunki
udostępniania rejestru, wydawania wyciągów z rejestru oraz sposób
wykreślenia kościoła lub innego związku wyznaniowego z rejestru.
Art. 38. Przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do
krajowych organizacji międzykościelnych, jeżeli mają one mieć
osobowość prawną. Do utworzenia takiej organizacji jest wymagana
deklaracja podpisana przez władze co najmniej dwóch działających
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej kościołów i innych związków
wyznaniowych.
DZIAŁ IV
Przepisy przejściowe i końcowe
Ar 39. 1. Zachowują moc przepisy statutów kościołów i innych
związków wyznaniowych, o ile nie pozostają w sprzeczności z
przepisami niniejszej ustawy.
2. Do czasu wydania przepisów wykonawczych do ustawy
pozostają w mocy przepisy dotychczasowe.
Art. 40. Kościoły, których byt prawny był uregulowany przed
dniem 6 sierpnia 1949 r. decyzjami Ministra Administracji
Publicznej, zachowują swój dotychczasowy status prawny do czasu
ustawowego uregulowania ich sytuacji prawnej.
Art. 41. 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe, które w dniu
wejścia w życie ustawy miały uregulowany byt prawny na zasadach i
w trybie określonym w § 3, 4 i 7 rozporządzenia Ministra
Administracji Publicznej z dnia 6 sierpnia 1949 r. w sprawie
wykonania dekretu z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych
przepisów Prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 47, poz. 358),
podlegają wpisowi do rejestru z urzędu,
2. Kościoły i inne związki wyznaniowe działające w dniu wejścia
w życie ustawy jako stowarzyszenia zwykłe, mogą nabyć osobowość
prawna, jeżeli spełnią wymagania określone w art. 30-32.
Art. 42. l. Osoby należące do kościołów i innych związków
wyznaniowych, których święta religijne nie są dniami ustawowo
wolnymi od pracy, mogą na własną prośbę uzyskać zwolnienie od
pracy lub nauki na czas niezbędny do obchodzenia tych świąt,
zgodnie z wymogami wyznawanej przez siebie religii.
89
2. Osoby niepełnoletnie mogą korzystać z prawa określonego w
ust. l na wniosek swych rodziców bądź opiekunów prawnych.
3. Zwolnienie od pracy, o którym mowa w ust. t i 2, może być
udzielone pod warunkiem odpracowania czasu zwolnienia, bez prawa
do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w dni ustawowo wolne od
pracy lub pracę w godzinach nadliczbowych.
4. Minister Pracy i Polityki Socjalnej oraz Minister Edukacji
Narodowej, w porozumieniu z Ministrem - Kierownikiem Urzędu do
Spraw Wyznań, w drodze rozporządzenia, określają szczegółowe
zasady udzielania zwolnień, o których mowa w ust. l i 2.
Art. 43. W ustawie z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu
oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160, z 1971 r. Nr 12, poz.
115. z 1972 r. Nr
16. poz. 114. z 1975 r. Nr 45, poz.234 i z 1984 r. Nr 49, poz. 253)
w art. L akapity drugi i trzeci otrzymują brzmienie: „Zmierza ono do
tego, aby uczniom i wychowankom zapewnić wiedzę o przyrodzie i
życiu społecznym, o dziejach oraz kulturze narodu i ludzkości, aby
zapewnić kwalifikacje do pracy zawodowej.
Szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze wychowują w
duchu zasad współżycia społecznego, w duchu umiłowania
Ojczyzny, pokoju, wolności, sprawiedliwości społecznej i braterstwa
z ludźmi wszystkich krajów, uczą zamiłowania i szacunku dla
skutecznej pracy, poszanowania mienia narodowego, przygotowują
do czynnego udziału w rozwoju kraju, jego gospodarki i kultury."
Art. 44. W ustawie z dnia 19 kwietnia 1968 r. o M. bibliotekach
(Dz. U. Nr 12. Poz. 63 i z 1984 r. Nr 26. Poz. 129) w art. 34 po ust. 2
dodaje się ust. 2a w brzmieniu: „2 a. Obowiązkom określonym w ust.
l i 2 nie podlegają biblioteki i zbiory materiałów bibliotecznych
należące do kościołów i innych związków wyznaniowych oraz ich
osób prawnych, które o podjęciu publicznego udostępnienia zbiorów
powiadamiają organ określony w ust. l.". Art. 45. Ustawa wchodzi w
życie z dniem ogłoszenia.
Przewodniczący Rady Państwa:
w/z. K. Barcikowski Sekretarz Rady Państwa: Z. Surowiec
90
USTAWA
5. 4. Prawo o stowarzyszeniach
z dnia 7 kwietnia 1989 r.
DZIENNIK USTAW POLSKIEJ
RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ
Warszawa, dnia 10 kwietnia 1989 r. Nr 29 poz. 333
W celu stworzenia warunków do pełnej realizacji gwarantowanej
Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wolności zrzeszania
się zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i
Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych,
umożliwienia obywatelom równego, bez względu na przekonania,
prawa czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania
zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych
zainteresowań, a także uwzględniając tradycje i powszechnie
uznawany dorobek ruchu stowarzyszeniowego, stanowi się, co
następuje:
Rozdział 1 Przepisy ogólne;
Art. 1. 1. Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w
stowarzyszeniach, zgodnie z Konstytucją Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach.
2. Prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach może podlegać
ograniczeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do
zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku
publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo
ochrony praw i wolności innych osób.
3. Stowarzyszenia mają prawo wypowiadania się w sprawach
publicznych. Art. 2. 1. Stowarzyszenie jest dobrowolnym,
samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych.
2. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy
działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne
dotyczące jego działalności.
3. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej
członków: do prowadzenia swych spraw może zatrudniać
pracowników.
91
Art. 3.1 Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom
polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie
pozbawionym praw publicznych.
2. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną
zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i
korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w
składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o
pełnej zdolności do czynności prawnych.
3. Małoletni poniżej 16 lat mogą, za zgodą przedstawicieli
ustawowych, należeć do stowarzyszeń według zasad określonych w
ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych
zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego
prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka
organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą
oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki
Art. 4. 1. Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na
terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogą zrzeszać się w
stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli
polskich.
2. Cudzoziemcy nie mający miejsca zamieszkania na terytorium
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mogą wstępować do
stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość.
Art. 5. 1. Stowarzyszenia międzynarodowe mogą być tworzone na
terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według zasad
określonych w ustawie.
2.
Stowarzyszenia
mogą
należeć
do
organizacji
międzynarodowych na warunkach określonych w ich statutach, jeżeli
nie
narusza
to
zobowiązań
wynikających
z
umów
międzynarodowych, których Polska Rzeczpospolita Ludowa jest
stroną.
Art. 6. l. Tworzenie stowarzyszeń przyjmujących zasadę
bezwzględnego posłuszeństwa ich członków wobec władz
stowarzyszenia jest zakazane.
2. Nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub
ograniczać jego prawa do wystąpienia ze stowarzyszenia. Nikt nie
może ponosić ujemnych następstw z powodu przynależności do
stowarzyszenia albo pozostawania poza nim.
Art. 7. l. Przepisom ustawy nie podlegają:
92
1) organizacje społeczne działające na podstawie odrębnych
ustaw lub umów międzynarodowych, których Polska Rzeczpospolita
Ludowa jest stroną,
2) kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne,
3) organizacje religijne, których sytuacja prawna jest uregulowana
ustawami o stosunku państwa do kościołów i innych związków
wyznaniowych, działające w obrębie tych kościołów i związków,
4) komitety powstające w celu przygotowania wyborów do Sejmu i
Senatu oraz rad narodowych i innych organów samorządu, jeżeli są
one przeprowadzane na podstawie ustaw lub zarządzeń władz - od
dnia zarządzenia wyborów do ukończenia czynności wyborczych.
2. Do organizacji, o których mowa w ust. 1 pkt. 1 i 3, w sprawach
nie uregulowanych odrębnie stosuje się przepisy ustawy.
Art. 8. l. Stowarzyszenie podlega rejestracji, o przepisy ustawy nie
stanowią inaczej.
2. Rejestracja stowarzyszenia należy do właściwego ze względu
na siedzibę stowarzyszenia - rejestrowego sądu wojewódzkiego,
zwanego dalej „sądem rejestrowym".
3. Stosowanie wobec stowarzyszenia środków określonych w
ustawie należy do właściwego ze względu na siedzibę
stowarzyszenia sądu wojewódzkiego, zwanego dalej „sądem".
4. Do postępowania sądowego w sprawach rozpoznawanych przez
sąd rejestrowy lub sąd stosuje się przepisy
Kodeksu
postępowania
cywilnego
o
postępowaniu
nieprocesowym, ze zmianami wynikającymi z niniejszej ustawy.
5. Nadzór nad działalnością stowarzyszenia należy do właściwego,
ze względu na siedzibę stowarzyszenia, terenowego organu
administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach
społeczno-administracyjnych stopnia wojewódzkiego, zwanego dalej
„organem nadzorującym"
6. Przepisy ustawy nie naruszają uprawnień prokuratora
wynikających z innych ustaw.
Rozdział 2 - Tworzenie stowarzyszeń
Art. 9. Osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć
stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet
założycielski.
Art. 10. Statut stowarzyszenia określa w szczególności:
93
1) nazwę stowarzyszenia, odróżniającą je od innych
stowarzyszeń, organizacji i instytucji,
2) teren działania i siedzibę stowarzyszenia,
3) cele i sposoby ich realizacji,
4) sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty
członkostwa
oraz prawa i obowiązki członków,
5) władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru,
uzupełniania składu oraz ich kompetencje,
6) sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania
zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności jego uchwał,
7) sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanowienia
składek członkowskich,
8) zasady dokonywania zmian statutu,
9) sposób rozwiązania się stowarzyszenia.
2. Stowarzyszenie, które zamierza tworzyć terenowe
jednostki organizacyjne, jest obowiązane określić w statucie strukturę
organizacyjną i zasady tworzenia tych jednostek.
3. Osoba prawna może być jedynie wspierającym członkiem
stowarzyszenia.
Art. 11 . 1 Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie
członków. W sprawach, w których statut nie określa właściwości
władz stowarzyszenia, podejmowanie uchwał należy do walnego
zebrania członków.
2. Statut może przewidywać zamiast walnego zebrania członków
zebranie delegatów lub zastąpienie walnego zebrania członków
zebraniem delegatów, jeżeli liczba członków przekroczy określoną w
statucie wielkość. W takich przypadkach statut określa zasady
wyboru delegatów i czas trwania ich kadencji.
3. Stowarzyszenie jest obowiązane posiadać zarząd i! organ
kontroli wewnętrznej,
Art. 12. Komitet założycielski składa do sądu rejestrowego
wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą
imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania
oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu
założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby
stowarzyszenia.
94
Art. 13. ł. Wniosek o zarejestrowanie stowarzyszenia sąd
rejestrowy rozpoznaje niezwłocznie, a rozstrzygnięcie powinno
nastąpić nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia
wniosku.
2. Sąd rejestrowy doręcza organowi nadzorującemu odpis wniosku
o rejestrację wraz z załącznikami wymienionymi w art. 12. Organ ten
ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie 14 dni
licząc od dnia jego doręczenia, a także przystąpić, za zgodą sądu, do
postępowania jako zainteresowany.
Art. 14. 1. Sąd rejestrowy odmawia zarejestrowania
stowarzyszenia, jeżeli nie spełnia ono warunków określonych w
ustawie.
2. Postanowienie o odmowie zarejestrowania stowarzyszenia sąd,
w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch
ławników, wydaje po przeprowadzeniu rozprawy.
Art. 15. 1. Sąd rejestrowy przed wydaniem postanowienia o
zarejestrowaniu stowarzyszenia, jeżeli uzna za niezbędne dokonanie
dodatkowych ustaleń, wyznacza w tym celu posiedzenie
wyjaśniające.
2. Na posiedzenie wyjaśniające sąd rejestrowy wzywa
uczestników postępowania.
Art. 16. Sąd rejestrowy wydaje postanowienie o zarejestrowaniu
stowarzyszenia po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z
przepisami prawa i założyciele spełniają wymagania określone
ustawą.
Art. 17. 1. Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może
rozpocząć działalność z chwilą uprawomocnienia się postanowienia
o zarejestrowaniu.
2. Wpisanie stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń następuje po
uprawomocnieniu
się
postanowienia
o
zarejestrowaniu
stowarzyszenia.
3. O wpisaniu stowarzyszenia do rejestru stowarzyszeń sąd
rejestrowy zawiadamia założycieli oraz organ nadzorujący,
przesyłając jednocześnie temu organowi statut.
Art. 18. l. Wpisowi do rejestru, o którym mowa w art. 17 ust. 2.
podlegają:
1) nazwa i siedziba stowarzyszenia oraz teren działalności,
2) data wpisu do rejestru,
95
3) cele stowarzyszenia i sposoby ich realizacji,
4) imiona i nazwiska członków komitetu założycielskiego,
5) dane dotyczące składu zarządu i adresu stowarzyszenia,
6) dane dotyczące sposobu reprezentowania stowarzyszenia oraz
zaciągania zobowiązań majątkowych.
2. Wpisowi do rejestru stowarzyszeń podlegają także
postanowienia sądu o zastosowaniu wobec stowarzyszenia środków
przewidzianych w ustawie oraz o ustanowieniu kuratora lub
wyznaczeniu likwidatora.
3. Rejestry stowarzyszeń są jawne i dostępne dla osób trzecich.
Każdemu przysługuje prawo otrzymania uwierzytelnionych odpisów
i wyciągów z tych rejestrów.
4. Minister Sprawiedliwości, w drodze rozporządzenia, określa
wzór i sposób prowadzenia rejestru stowarzyszeń.
Art. 19. l. Zarząd stowarzyszenia wpisanego do rejestru jest
obowiązany, najpóźniej w ciągu miesiąca od jego wyboru,
zawiadomić sąd rejestrowy i organ nadzorujący o swoim składzie,
miejscu zamieszkania członków, a także wskazać adres siedziby
stowarzyszenia.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do zmian w składzie
zarządu i adresie siedziby stowarzyszenia.
Art. 20. l. Zarząd terenowej jednostki organizacyjnej
stowarzyszenia jest obowiązany, w terminie 14 dni od chwili jej
powołania, zawiadomić o tym organ nadzorujący właściwy ze
względu na siedzibę tej jednostki, podając skład zarządu i adres
siedziby jednostki, oraz doręczyć statut stowarzyszenia.
2. Przepis ust. l stosuje się odpowiednio w razie zmian w składzie
zarządu i adresie siedziby terenowej jednostki organizacyjnej
stowarzyszenia oraz w statucie stowarzyszenia.
Art. 21. Zarząd stowarzyszenia ma obowiązek niezwłocznie
zawiadomić sąd rejestrowy o zmianie statutu. W sprawie wpisania do
rejestru zmiany statutu stowarzyszenia stosuje się odpowiednio
zasady i tryb przewidziane dla rejestracji stowarzyszenia.
Art. 22. i. Stowarzyszenia w liczbie co najmniej trzech mogą
założyć związek stowarzyszeń. Założycielami i członkami związku
mogą być także inne osoby prawne, z tym że osoby prawne mające
cele zarobkowe mogą być członkami wspierającymi.
96
2. Do związków, o których mowa w ust. t, stosuje się odpowiednio
przepisy ustawy.
Art. 23. l. Ustanawia się tytuł honorowy „Stowarzyszenie Wyższej
Użyteczności".
2. Tytuł honorowy nadaje się stowarzyszeniu działającemu na
podstawie ustawy, mającemu szczególne osiągnięcia w realizacji
celów społecznych. Art. 24. l. Tytuł honorowy, o któryś mowa w art.
23, nadaje Rada Państwa Rada Państwa określa tryb przedstawiania
wniosku o nadanie tytułu honorowego.
Rozdział 3 Nadzór nad stowarzyszeniami
Art. 25. l. Organ nadzorujący ma prawo:
1) żądać dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia, w
wyznaczonym terminie, odpisów uchwał walnego zebrania członków
(zebrania delegatów),
2) przeglądać w lokalu stowarzyszenia, w obecności
przedstawiciela władz stowarzyszenia, dokumenty związane z jego
działalnością oraz sporządzać z nich notatki, odpisy i wyciągi,
3) delegować swego przedstawiciela do uczestniczenia w walnym
zebraniu członków (zebraniu delegatów), a także w posiedzeniu
zarządu stowarzyszenia, którego przedmiotem obrad będzie
sprawozdanie z wykorzystania środków pochodzących z dotacji,
darowizn, spadków i zapisów oraz z ofiarności publicznej,
4) żądać od władz stowarzyszenia niezbędnych wyjaśnień.
2. O terminie i miejscu posiedzenia, o którym mowa w ust. l pkt.
3, zarząd stowarzyszenia jest obowiązany zawiadomić organ
nadzorujący.
Art. 26. W razie niezastosowania się stowarzyszenia do wymagań
określonych w art. 25 ust. t i 2, organ nadzorujący nakłada na
stowarzyszenie grzywnę w wysokości jednorazowo nie wyższej niż
50.000 złotych. Od grzywny można zwolnić, jeżeli po jej
wymierzeniu stowarzyszenie niezwłocznie zastosuje się do wymagań
organu nadzorującego. Stowarzyszenie, w terminie 7 dni. może
wystąpić do sądu o zwolnienie od grzywny.
Art. 27. Organem nadzorującym terenową jednostkę organizacyjną
stowarzyszenia jest organ określony w art. 8 ust. 5, właściwy ze
względu na siedzibę tej jednostki.
97
Art. 28. W razie stwierdzenia, że działalność stowarzyszenia jest
niezgodna z prawem lub narusza postanowienia statutu w sprawach,
o których mowa w art. 10 ust. l i 2, organ nadzorujący, w zależności
od rodzaju i stopnia stwierdzonych nieprawidłowości, może wystąpić
o ich usunięcie w określonym terminie, udzielić ostrzeżenia władzom
stowarzyszenia, wystąpić do sądu o zastosowanie środka określonego
w art. 29.
Art. 29. 1. Sąd, na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora,
może:
1) udzielić upomnienia władzom stowarzyszenia,
2) uchylić niezgodną z prawem lub statutem uchwałę
stowarzyszenia,
3) zażądać, pod rygorem zawieszenia w czynnościach zarządu,
od właściwych władz stowarzyszenia przeprowadzenia w
określonym terminie nowych wyborów do zarządu, jeżeli działalność
zarządu spowodowała rażące naruszenie prawa lub postanowień
statutu, a inne środki nie dają gwarancji przywrócenia działalności
zgodnej z prawem lub statutem,
4) rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje
rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statusu i
nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem
lub statutem.
2. Sąd rozpoznając wniosek, o którym mowa w ust. l pkt. 4, może
na wniosek lub z własnej inicjatywy wydać zarządzenie tymczasowe
o zawieszeniu w czynnościach zarządu stowarzyszenia, wyznaczając
przedstawiciela do prowadzenia bieżących spraw stowarzyszenia.
3. Rozpoznając wniosek o zawieszenie w czynnościach zarządu
stowarzyszenia lub o rozwiązanie stowarzyszenia, sąd może
zobowiązać władze stowarzyszenia do usunięcia nieprawidłowości w
określonym terminie i zawiesić postępowanie. W razie
bezskutecznego upływu terminu sąd, na wniosek organu
nadzorującego lub z własnej inicjatywy, podejmie zawieszone
postępowanie.
Art. 30. 1. Jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do
działań prawnych, sąd, na wniosek organu nadzorującego lub z
własnej inicjatywy, ustanawia dla niego kuratora.
2. Kurator jest obowiązany do zwołania w okresie nie dłuższym
niż 6 miesięcy walnego zebrania członków (zebrania delegatów)
98
stowarzyszenia w celu wyboru zarządu. Do czasu wyboru zarządu,
kurator reprezentuje stowarzyszenie w sprawach majątkowych
wymagających bieżącego załatwienia.
3. Wynagrodzenie
kuratora
pokrywa
się
z
majątku
stowarzyszenia.
Art. 31. Na wniosek organu nadzorującego sąd wydaje
postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia, w razie gdy:
1) liczba członków stowarzyszenia zmniejszyła się poniżej liczby
członków wymaganych do jego założenia,
2) stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz i
nie ma warunków do ich wyłonienia w okresie nie dłuższym niż rok.
Art. 32. Postanowienie o zastosowaniu środka określonego w art.
29 ust. 1 i art. 31 sąd, w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego
oraz
dwóch
ławników,
wydaje
po
przeprowadzeniu rozprawy.
Rozdział 4 Majątek stowarzyszenia
Art. 33. l. Majątek stowarzyszenia powstaje ze składek
członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej
działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz z ofiarności
publicznej.
2. Stowarzyszenie, z zachowaniem obowiązujących przepisów,
może przyjmować darowizny, spadki i zapisy oraz korzystać z
ofiarności publicznej są obowiązane uzgodnić zakres tej działalności,
odpowiednio, z Ministrem Obrony Narodowej lub Ministrem Spraw
Wewnętrznych albo organami przez nich określonymi.
Art. 46. Związek Harcerstwa Polskiego zachowuje dotychczasowe
uprawnienia do posługiwania się nazwą, mundurem, odznakami i
symboliką harcerską. Uprawnienia Związku Harcerstwa Polskiego w
tym zakresie nie mogą być naruszane przez inne stowarzyszenia.
Art. 47. W ustawie z dnia 29 marca 1962 r. o zgromadzeniach (Dz.
U. Nr 20, poz. 89, z 1971 r. Nr 12, poz. 115. z 1982 r. Nr14. poz. 113
i z 1985 r. Nr 36. poz. 167) w art. 7 po ust. l dodaje się ust. 1a w
brzmieniu:
„1a. Do odbycia zebrania założycielskiego w celu założenia
stowarzyszenia jest wymagane zawiadomienie organu administracji
państwowej o właściwości szczególnej w sprawach społecznoadministracyjnych stopnia wojewódzkiego."
99