przeczytaj fragment wprowadzenia aut. prof

Wprowadzenie do wydania polskiego
Bez wątpienia Alasdair MacIntyre naleŜy do grona najbardziej wyrazistych
oskarŜycieli tych idei i modeli Ŝycia społecznego, które wspierają i dekretują status quo
współczesnej kultury. Dodajmy od razu, Ŝe chodzi o tzw. demoliberalną kulturę Zachodu.
Autora pracy Trzy antagonistyczne wersje badań moralnych. Encyklopedia, genealogia i
tradycja charakteryzuje „sokratejskość” rozumiana jako zdolność poruszania waŜkich, wręcz
nieprzemijających problemów, umiejętność zmuszania ludzi do namysłu nad nimi,
krytyczność, wierność swej nauce, bezkompromisowość, dar bycia owym „gzem” kąsającym
zadowolonych z siebie, ze swej wiedzy, swego kulturowego otoczenia (panujących w nim
stosunków, politycznych relacji, hierarchii wartości itp.).
Diagnozując stan dwudziestowiecznej myśli filozoficznej MacIntyre dochodzi do
wniosku, iŜ cechuje się ona licznymi, dość charakterystycznymi uchybieniami o daleko
idących konsekwencjach. OtóŜ u podłoŜa szeroko pojętej wiedzy oraz ludzkich praktyk
ostatecznie tkwią pryncypia filozoficzne. Oznacza to, Ŝe zła kondycja współczesnej filozofii
moralności wpływa niekorzystnie takŜe na nauki społeczne, generalnie zaś na moralnopolityczną kondycję zachodniej kultury. MacIntyre ma jednak nadzieję na konstruktywne
rozwiązanie tego problemu. Nadzieję tę pokłada mianowicie w moŜliwości czerpania
sanacyjnych inspiracji z wyraźnie określonej tradycji filozoficznej.
Jego droga ku tej optymalnej tradycji filozoficznej była złoŜona. Początkowo
MacIntyre był zwolennikiem filozofii analitycznej. Następnie odszedł od niej, doceniając –
m.in. pod wpływem marksizmu oraz neoheglisty R. G. Collingwooda – wagę tzw.
historycznego kontekstu (w tym równieŜ kontekstu badań). Dokonał teŜ „adaptowania”
arystotelizmu z intencją zaradzenia postępującemu kryzysowi tak w obrębie filozofii
teoretycznej i praktycznej, jak równieŜ (a właściwie przede wszystkim) w samej sferze
zjawisk moralno-politycznych.
Zerwanie z ahistoryzmem filozofii analitycznej rozpoczęło drugi okres w rozwoju
intelektualnym MacIntyre’a1. JuŜ bowiem w A Short History of Ethics. A History of Moral
1
Patrz A. Chmielewski, Niewspółmierność, nieprzekładalność, konflikt. Relatywizm we współczesnej filozofii
analitycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 265. W zwięzłych słowach G.
Borradori ewolucja poglądów MacIntyre’a do roku 1990 przedstawia się następująco: „Student filologii
klasycznej […] wyedukowany przez filozofię analityczną, spędził swoje pierwsze czterdzieści lat Ŝycia,
próbując rozsupływać nitki intelektualnego kłębka zawierającego anglosaskie, liberalne dziedzictwo,
Marksowską wiarę i w końcu, chrześcijańską inspirację wypartą i w róŜnych wersjach zrehabilitowaną, jak
świadczy o tym jego ksiąŜka Marxism and Christianity (1982)”. G. Borradori, Rozmowy amerykańskie, tłum. K.
Brzechczyn, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1999, s 161.
6
Philosophy from the Homeric Age to the Twentieth Century (1966) krytycznie odniósł się do –
dominującego w ówczesnej teorii moralności – filozoficzno-analitycznego namysłu nad
specyfiką języka dyskursu moralnego. Zakwestionował wówczas analityczną metodologię
badania podstawowych terminów tegoŜ dyskursu oraz sensowności tzw. wypowiedzi
etycznych operujących pojęciami w rodzaju: „dobry”, „zły”, „słuszność”, „powinność”,
„obowiązek” itp.2 Zaproponował natomiast badanie idei moralnych (oraz zmian
zachodzących w etycznej terminologii) jako funkcjonujących i coś znaczących dopiero w
określonym,
historyczno-kulturowo-społecznym
(w
tym
religijnym)
kontekście,
kształtującym z kolei Ŝycie jednostkowe. W efekcie, jak podkreśla A. Chmielewski,
MacIntyre sformułował i nakreślił (w After Virtue. A Study in Moral Theory, 1981)
„oryginalny program badawczy”
uwzględniający potrzebę dostarczenia nowej koncepcji
3
„rozumu praktycznego” . Konsekwentna realizacja tego programu w następnych dziełach
(Whose Justice? Which Rationality?, 1988; Three Rival Versions of Moral Enquiry:
Encyclopaedia, Genealogy, and Tradition, 1990; First Principles, Final Ends and
Contemporary Philosophical Issues, 1990) sprawiła, „Ŝe MacIntyre usytuował się w wąskim
gronie czołowych filozofów angloamerykańskich, ranga jego dzieła upowaŜnia bowiem do
postawienia go wśród najwybitniejszych i szeroko znanych autorów piszących po angielsku,
takich jak Charles Taylor, Bernard Williams, John Rawls czy Richard Rorty”4.
Udostępnianie polskiemu czytelnikowi tłumaczenia kolejnego dzieła MacIntyre’a
przyczyni się zapewne do lepszego poznania i zrozumienia jego filozofii.5 W niniejszej pracy
MacIntyre zwraca uwagę na niepokojące zjawiska zachodzące w „obszarze badań moralnych
i dyskursu moralnego” oraz na ich konsekwencje. Pod pojęciem „badań moralnych” rozumie
problemy z zakresu filozofii moralnej, a takŜe „problemy historyczne, literackie,
antropologiczne, socjologiczne”. Jego zdaniem uczestnicy sporów moralnych, uzasadniając
swoje stanowiska, posługują się terminami niewspółmiernymi, co wyklucza wzajemne
rozumienie się i ewentualną akceptację argumentów przeciwnika. Jeśli jednak niemoŜliwe jest
porozumienie na płaszczyźnie teoretycznej, to moŜe się zdarzyć (i zdarza się), Ŝe spory o
2
Por. A. MacIntyre, Krótka historia etyki. Historia filozofii moralności od czasów Homera do XX wieku, tłum.
A. Chmielewski, PWN, Warszawa 1995, s. 31–33, 312–334.
3
Jak twierdzi MacIntyre, dwa zasadnicze cele przyświecały mu przy pisaniu tej pracy: określenie rzeczywistej
roli cnót w ludzkim postępowaniu oraz wykazanie, Ŝe dominujące w „akademickiej” filozofii moralnej
konwencje skutecznie uniemoŜliwiają realizację takiego zamierzenia. Patrz A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty.
Studium z teorii moralności, tłum. A. Chmielewski, J. Hołówka, PWN, Warszawa 1996, s. 467–468.
4
A. Chmielewski, Niewspółmierność, nieprzekładalność, konflikt..., s. 254.
5
Dotychczas ukazały się następujące przekłady prac A. MacIntyre’a: Krótka historia etyki. Historia filozofii
moralności od czasów Homera do XX wieku, Warszawa 1995; Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności,
Warszawa 1996; Czyja sprawiedliwość? Jaka racjonalność? (Warszawa 2007); Etyka i polityka (Warszawa
2009).
7
zasady przenoszą się ze sfery werbalnej w sferę pozawerbalną – w przemoc fizyczną.
Konsekwencją tego stanu rzeczy jest
pojawienie się „nowego barbarzyństwa”. Przed
nadejściem epoki „nowego barbarzyństwa” MacIntyre ostrzega nas w swych dziełach.
Praca Trzy antagonistyczne wersje badań moralnych… ukazała się po raz pierwszy w
1990 roku. Jej podstawę stanowiły – wygłoszone przez MacIntyre’a w 1988 roku na
Uniwersytecie w Edynburgu – wykłady prowadzone w ramach prestiŜowych Wykładów
Giffordowskich.6 Dopełnieniem edytorskiego przedsięwzięcia były dyskusje dotyczące tych
wykładów, toczone podczas spotkań seminaryjnych (w roku akademickim 1988/1989),
prowadzonych przez MacIntyre’a ze studentami Uniwersytetu w Yale.
Trzy antagonistyczne wersje badań moralnych…. stanowią waŜny głos w dyskusjach
nie tylko na temat formuły badań w obrębie nauk humanistycznych, ale takŜe przeobraŜenia
uniwersytetu jako instytucji odpowiedzialnej za tę praktykę oraz optymalnego modelu pracy
dydaktycznej (w tym takŜe wykładu). MacIntyre zwraca tu szczególną uwagę na zakres, nie
dających się wyeliminować, konfliktów i podziałów w obrębie współczesnej humanistyki, co
ponad wszelką wątpliwość rzutuje na kondycję uniwersytetu.
ZaangaŜowani w powyŜsze debaty przedstawiciele poszczególnych społeczności
akademickich – czego doświadczamy takŜe w polskich realiach – raczej nie osiągają
konsensu. Dlaczego tak się dzieje? Odpowiadając na to pytanie MacIntyre przede wszystkim
rozpatruje fenomen rywalizowania ze sobą trzech charakterystycznych tradycji badań
moralnych: „encyklopedycznej”7, „genealogicznej”8 i tomistycznej. Tę ostatnią nazywa po
prostu „tradycją”9. KaŜda tradycja, na poszczególnych etapach swego rozwoju, dostarcza
racjonalnego uzasadnienia formułowanych w jej obrębie rozwiązań, wykorzystując do tego
własne pojęcia i standardy uzasadnień, za pomocą których definiuje samą siebie. Nie istnieje
natomiast Ŝaden zbiór niezaleŜnych standardów racjonalnego uzasadniania, przez odniesienie
do których moŜliwe byłoby rozstrzygnięcie sporu między rywalizującymi ze sobą tradycjami.
Nic dziwnego zatem, Ŝe podejmowane w filozofii nowoŜytnej liczne próby sformułowania
6
Wykładowcami byli takŜe m.in.: J. Royce, W. James, J. Dewey, W. R. Sorley, A. E. Taylor, W. D. Ross, K.
Barth, É. Gilson, G. Marcel.
7
Zdaniem MacIntyre’a źródłem tej tradycji badań nad moralnością są hasła morale i moralité
L. de Jaucourta, zawarte w X tomie słynnej Encyklopedii – największego, literacko-naukowego przedsięwzięcia
Oświecenia. Tradycję tę współtworzyli zaś: J. Butler, R. Price, Th. Reid, D. Stewart, D. Hume, I. Kant.
MacIntyre znajduje ten paradygmat refleksji na moralnością takŜe w IX tomie Encyclopaedia Britannica.
8
Wedle MacIntyre’a ten model filozofii moralnej najpełniej wyraŜa dzieło F. Nietzschego Z genealogii
moralności.
9
Jak uwaŜa MacIntyre, powrót tej tradycji do zachodniej refleksji moralnej zapoczątkowała encyklika Aeterni
Patris (1879) papieŜa Leona XIII.
8
wreszcie niepodwaŜalnej koncepcji prawdy i racjonalnego uzasadniania nie przyniosły,
zdaniem MacIntyre'a, spodziewanych efektów (…).
9