Raport krajowy

Independent and Self-Governing Trade Union
National Commission
80-855 Gdańsk, ul. Wały Piastowskie 24
tel.: +48-58-308 4232, fax: +48-58-308 4482
[email protected]
OGÓLNOPOLSKIE
POROZUMIENIE
ZWIĄZKÓW
ZAWODOWYCH
00-924 Warszawa, ul. Kopernika 36/40
tel.: 022 551 55 00, fax: 022 551 55 01
e-mail: [email protected],
www: http://opzz.org
Raport krajowy - POLSKA
I.
Cel raportu
Przedstawienie sytuacji faktycznej i prawnej osób wykonujących prace w domu z polskiej
perspektywy, po uchwaleniu w 2011 r. przez Międzynarodową Organizację Pracy konwencji nr
189 o zatrudnianiu domowym. Raport przygotowany został w związku z konferencją „Decent
Work for domestic workers”, 25/06/2012 – 26/06/2012, (A455255).
II.
Podstawa prawna
Podstawę prawną raportu stanowią następujące akty prawa krajowego:
III.
•
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z
2011 r., Nr 45, poz. 235 ze zm.),
•
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r., Nr 175,
poz. 1362 ze zm.),
•
Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych
osób wykonujących pracę nakładczą (Dz. U. z 1976 r., Nr 3, poz. 19 ze zm.),
•
Art. 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2001 r.,
Nr 79, poz. 854 ze zm.),
•
Art. 59 ust. 1 Konstytucji RP.
Opis stanu faktycznego
W Polsce dopiero od 2011 r. obowiązuje akt prawny, który definiuje i wprowadza gwarancje
ochronne dla niań zajmujących się opieką nad dziećmi. Jest to ustawa dnia 4 lutego 2011 r. o
opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Przedmiotowa ustawa określa 1) zasady organizowania i
funkcjonowania opieki nad dziećmi w wieku do lat 3; 2) warunki świadczonych usług; 3)
kwalifikacje osób sprawujących opiekę; 4) zasady finansowania opieki; 5) nadzór nad warunkami
i jakością sprawowanej opieki. Pracy niań poświęcony jest rozdział 6 ustawy. Nianią jest osoba
fizyczna sprawująca opiekę nad dziećmi na podstawie umowy o świadczenie usług, do której
zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Jest to tzw.
"umowa uaktywniająca". Umowa ta zawierana jest w formie pisemnej pomiędzy nianią a
rodzicami i określa w szczególności: strony umowy, cel i przedmiot umowy, czas i miejsce
sprawowania opieki, liczbę dzieci powierzonych opiece, obowiązki niani, wysokość
wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty, czas na jaki umowa została zawarta, warunki i
sposób zmiany, a także rozwiązania umowy. Przede wszystkim jednak w myśl obowiązujących
przepisów niania może opiekować się dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia tylko
do lat 3. Za legalnie zatrudnianą nianię opłaca się składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i
wypadkowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne. Podmiotem który odprowadza składki jest rodzic i
państwowy organ ubezpieczeniowy - Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych opłaca składkę od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż wysokość
minimalnego wynagrodzenia za pracę (tj. 1500 zł brutto w 2012 r.). Rodzic opłaca składkę od
podstawy stanowiącej kwotę nadwyżki nad kwotą minimalnego wynagrodzenia. Osoby
sprawujące opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3 podlegają obowiązkowym badaniom sanitarnoepidemiologicznym. Z informacji uzyskanych w Departamencie Polityki Rodzinnej wynika, że
na dzień 28 maja 2012 r. zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych jest 8129 niań. Niewątpliwie
w wymiarze praktycznym korzystne było uchwalenie ustawy, która określa zasady zatrudniania i
obowiązek opłacania składek ubezpieczeniowych za nianie. Jednakże należy zwrócić uwagę, że
ustawodawca ogranicza się do regulacji domowego zatrudnienia tylko do niań i to wyłącznie
tych, które opiekują się dziećmi w wieku do lat 3. Ponadto, nianie nie pozostają w stosunku
pracy, czyli nie mają pełnych uprawnień pracowniczych.
Kolejnym aktem prawnym, w ramach którego możemy mówić o świadczeniu usług w formie
opieki jest ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej. Ustawa ta określa zadania w
zakresie pomocy społecznej, rodzaje udzielanych świadczeń w ramach pomocy społecznej oraz
zasady i tryb ich udzielania. Określa ona również organizację pomocy społecznej, zasady i tryb
postępowania kontrolnego (art.1). Pomoc społeczna jako instytucja polityki społecznej państwa,
ma na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych,
których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Taką pomoc organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym
zakresie z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi
kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi. W ramach takiej
współpracy mogą być organizowane i świadczone usługi opiekuńcze dla osób starszych,
przewlekle chorych czy niepełnosprawnych. Usługi te są świadczone w domu osoby objętej
pomocą w formie usług opiekuńczych, a osoba świadcząca te usługi może je wykonywać w
ramach stosunku pracy. I tak się dzieje jeżeli usługi są świadczone przez opiekunki zatrudniane
przez Ośrodek Pomocy Społecznej (OPS). Jednak usługi takie mogą być także zlecane przez OPS
do wykonywania przez prywatne spółki świadczące usługi opiekuńcze, które są wyłaniane w
ramach przetargu ( na okres np. od 1 roku do 3 lat celem świadczenia tychże usług). Wtedy
pracodawcą jest spółka opiekuńcza, a OPS nie ingeruje w formę zatrudnienia opiekunki, a
jedynie nadzoruje zakres i poziom świadczonych usług. Dlatego też spółki chcąc ograniczyć
koszty prowadzonej działalności niejednokrotnie robią to kosztem własnych pracowników (
opiekunek) i zatrudniają je w ramach umów cywilnoprawnych np. na umowę zlecenie.
Opiekunka może świadczyć takie usługi w kilku gospodarstwach domowych np. w jednym
gospodarstwie domowym może świadczyć usługi 3 razy w tygodniu po 2 godziny. Oczywiście
wykonując pracę w kilku gospodarstwach i tak pracuje w pełnym wymiarze godzin. Jednak
wymiar czasu pracy opiekunki i zakres świadczonych usług uzależniony jest przede wszystkim
od potrzeb podopiecznego, a tej oceny dokonuje pracownik socjalny na podstawie wywiadu
środowiskowego oraz zgromadzonych dokumentów podczas jego przeprowadzania.
W Polsce jesteśmy w początkowym momencie zmiany świadomości o zatrudnieniu domowym.
Osób pracujących w domach nie postrzega się jako „pracowników”, a odbiorców ich usług jako
„pracodawców”. Do niedawna przez zatrudnienie domowe rozumiano wykonywanie pracy przez
domowników w firmach rodzinnych, czyli firmach które w całości obsługiwane albo
przynajmniej zarządzane były przez członków rodziny. Stosunki między członkami rodziny
współdziałającymi w prowadzeniu przedsięwzięcia gospodarczego mogą przybierać różne formy
(więcej na ten temat M. Skąpski, Ochronna funkcja prawa pracy w gospodarce rynkowej,
Kraków 2006, s. 434-435). Ponadto, w Polsce zatrudnienie domowe kojarzone jest głównie z
wykonawcami pracy nakładczej tzw. chałupnikami. Są to osoby, które pracują w domu np. przy
składaniu długopisów, klejeniu kopert itp. Rozporządzenie w sprawie uprawnień pracowniczych
osób wykonujących pracę nakładczą obowiązuje od 1975 roku częściowo zrównuje status
chałupników ze statusem pracowników czyli osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę.
Są to jednak osoby zatrudniane na podstawie umów cywilnoprawnych. Podkreślenia wymaga
fakt, że w Polsce zgodnie z obowiązującym Kodeksem pracy (art. 2) pracownikiem jest tylko
osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub
spółdzielczej umowy o pracę. Osoby wykonujące prace w domu, zatrudniane na podstawie umów
prawa cywilnego nie są pracownikami w rozumieniu Kodeksu pracy. Osoby te podlegają
reżimowi Kodeksu cywilnego, nie Kodeksu pracy.
Problem dotyczy też wolności zrzeszania się. Pełna wolność w tym zakresie przysługuje
pracownikom w rozumieniu Kodeksu pracy, a osoby zatrudnione w domach mają umowy
cywilnoprawne lub wykonują swoją pracę bez jakiekolwiek umowy. Dopiero wydane na skutek
skargi złożonej przez NSZZ „Solidarność” w marcu 2012 r. rekomendacje Międzynarodowej
Organizacji Pracy (Case No. 2888, GB.313/INS/9, poz. 1066-1087), powinny zmienić
niekorzystne przepisy. Do niedawna związki zawodowe w myśl przepisów krajowych nie mogły
zrzeszać osób wykonujących prace na podstawie umów cywilnoprawnych. Polska narusza m.in.
konwencję nr 87 MOP dotyczącą wolności związkowej i ochrony praw związkowych. W myśl
obowiązującego art. 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych członkowie
związku świadczący pracę na podstawie umów cywilnych oraz osoby samozatrudnione nie mogą
ani tworzyć ani przystępować do już działających związków zawodowych. Żadnych ograniczeń
w tym zakresie nie mają tylko osoby zatrudnione na umowach o pracę – pracownicy w
rozumieniu Kodeksu pracy. Polska niezwłocznie musi dopasować swoje ustawodawstwo
związkowe do przepisów międzynarodowych. Należy mieć nadzieję, że w niedługim czasie to
nastąpi, chociaż jak dotąd nie zostały ze strony rządu zainicjowane żadne działania mające służyć
rozszerzeniu uprawnień ochronnych i związkowych na wszystkich zatrudnionych (workers).
Dlatego osoby wykonujące prace w domu zgodnie z ustawodawstwem naszego kraju, formalnie
nadal pozbawione są prawa zrzeszania się w związkach zawodowych. Dzieje się tak chociaż
związki zawodowe podkreślają, że zawarte w oryginalnych tekstach Konwencji określenia nr 87
„workers” (ang.) i „travailleurs” (franc.) mają szerszy zakres znaczeniowy niż „pracownicy” i
oznaczają osobę, która pracuje zawodowo. Pomimo jasnych rekomendacji MOP, ograniczenia
podmiotowe, które wynikają z ustawy o związkach zawodowych powodują trudności w
organizowaniu osób świadczących prace na podstawie umów cywilnoprawnych. W związku z
trudnościami w egzekwowaniu wolności związkowych, Ogólnopolskie Porozumienie Związków
Zawodowych (OPZZ) wystąpiło do Trybunału Konstytucyjnego wskazując na niezgodność
polskiej ustawy o związkach zawodowych z przepisami międzynarodowymi jak i Konstytucją
RP, która każdemu gwarantuje prawo tworzenia związków zawodowych.
IV.
Wnioski
Konwencja nr 189 MOP o zatrudnianiu domowym tak samo jak wcześniejsza konwencja nr 177
MOP o pracy nakładczej, nie są przez Polskę ratyfikowane. Pomimo obowiązku przeprowadzenia
konsultacji trójstronnych na temat nowych konwencji, wynikającego z Konstytucji MOP (art. 19)
oraz ratyfikowanej przez Polskę konwencji nr 144 MOP, po roku od uchwalenia konwencji nr
189 takie konsultacje nie odbyły się. Z kolei ratyfikowana konwencja nr 87 MOP dotycząca
wolności związkowej i ochrony praw związkowych, w praktyce nie jest w pełni realizowana. W
praktyce, zatrudnieni w domach to osoby świadczące prace na podstawie umów
cywilnoprawnych lub „na czarno” którzy nie są objęci przepisami Kodeksu pracy. Z tego
powodu nie obowiązują ich zagwarantowane dla pracowników (employees) standardy dotyczące
m.in. czasu pracy czy minimalnego wynagrodzenia za pracę, płatnych urlopów, są też w zasadzie
poza układami zbiorowym pracy. Podsumowując, w Polsce występuje zjawisko „pracy
domowej” o której mowa w konwencji nr 189, jednakże poza nielicznymi wyjątkami nie ma w
myśl konwencji „pracowników domowych”. Zatrudnienia domowego nie postrzega się jako
zatrudnienia pracowniczego - zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Wydaje się, że sytuacja
osób zatrudnionych w domach odbiega od standardów międzynarodowych.