Oglądaj/Otwórz

Magdalena Kowalec-Protasiewicz
Uniwersytet Warszawski
Wydział Lingwistyki Stosowanej
Katedra Ukrainistyki
Autoreferat rozprawy doktorskiej
Modele kobiecości w literaturze ukraińskiej na przykładzie prozy Ireny Karpy
przygotowanej pod kierunkiem dr. hab. Bazylego Nazaruka
Uzasadnienie celowości podjętego tematu
Proza I. Karpy jest doskonałym przykładem (feministycznej) literatury kobiecej, mającej
powiązania z postmodernizmem. Jej sposób pisania wyraźnie odróżnia się od pozostałych autorek
najmłodszego pokolenia, debiutującego po opublikowaniu Badań terenowych nad ukraińskim
seksem Oksany Zabużko. Twórczość I. Karpy można rozumieć jako przerwanie milczenia kobiety,
która wreszcie mówi sama za siebie. Argumentem przemawiającym za tym, że jest to interesujący
materiał do analizy literaturoznawczej jest innowacyjność językowa jej książek. W swoich
powieściach I. Karpa nie tylko wprowadza nowatorskie spojrzenie na postacie kobiece, ale w
inteligentny sposób gra stereotypowymi wyobrażeniami kobiety-Ukrainki. I. Karpa proponuje nowy
model kobiecości, który wyrasta z modeli dotychczasowych, najczęściej traktując je jako
negatywny punkt odniesienia, nie potrafiąc jednak całkowicie się od nich odciąć. Model kobiecości
zaproponowany przez I. Karpę w głównej mierze jest ukształtowany w opozycji do modelu
„Strażniczki” oraz „Barbie”. Określenia te wprowadziła O. Kis w artykule Modeli hendrnoji
identycznosti żinky w suczasnij Ukrajini. „Strażniczka” odzwierciedla tradycyjnie (patriarchalnie)
rozumianą kobiecość, zaś „Barbie” skupia się wyłącznie na idealnym wyglądzie zewnętrznym.
Wobu tych modelach nie ma miejsca na indywidualną tożsamość. O. Kis wymienia jeszcze dwa
marginalne modele kobiecości: „Bizneswomen” oraz „Feministkę”. Obecnie modele kobiecości w
twórczości młodych autorek mają wiele wspólnego z feminizmem, nawet gdy autorka nie chce być
z nim utożsamiana. Jedną z cech postfeminizmu, którą możemy dostrzec w nowym modelu
kobiecości, jaki proponuje nam I. Karpa, jest odrzucanie bezpośredniego określania się mianem
feministki. Młode Ukrainki, w utworach tej autorki, są coraz bardziej świadome samych siebie i
tego jak ich życie ma wyglądać, zdobycze feminizmu drugiej fali są dla nich tak oczywiste, że nie
widzą sensu dalszej walki o równouprawnienie. Dlatego model kobiecości, który proponuje
I. Karpa w swoich utworach nazwać można postfeministycznym. Przytoczone powyżej argumenty
świadczą o tym, że modele kobiecości oraz sposób w jaki je przedstawia I. Karpa, są interesującą i
wartą przeanalizowania wypowiedzią na temat kobiecości. O zasadności i nowatorstwie wyboru
1
przeze mnie takiego tematu pracy doktorskiej świadczy także fakt, że twórczość I. Karpy nie stała
się jeszcze przedmiotem gruntowej analizy literaturoznawczej. Częściowe próby analizy jej
twórczości były tematem kilku artykułów, przy czym najczęściej twórczość I. Karpy jest rozważana
łącznie z innymi pisarkami. W swojej pracy analizie poddaję następujące utwory I. Karpy: 50
chwyłyn trawy (koły pomre twoja krasa), Ganesza i Synkopa, Poliuwannia w Helsinki
(androhynicznyj interaktyw), Freud by płakał, Supermarket samotnosti. Perlamutrowe Porno,
Kokorecz ta inszi mistyczni jidła, Bitches Get Everything, Dobło i zło, Pica "Himalai”.
Struktura pracy
Praca podzielona jest na dwie zasadnicze części. Pierwsza – „Rozdział teoretyczny”
zawiera trzy podrozdziały: „Feminizm” w którym przedstawiona została krótka historia i główne
nurty rozwoju feminizmu Zachodniego oraz główne założenia krytyki feministycznej. W
podrozdziale „Postmodernizm” przedstawione zostały założenia postmodernizmu Zachodniego
oraz jego ukraińskiego wariantu. Trzeci podrozdział zatytułowany „Podejście problemowe”
prezentuje poglądy badaczek feministycznych na konkretne problemy analizowane w twórczości I.
Karpy. Zwiera on wyszczególnienie jak rozumiane jest kobiece pisanie, autobiograficzność,
cielesność, seksualność, macierzyństwo, relacje z matką oraz androgyniczność w badaniach. Druga
część pracy nosi tytuł „Rozdział analityczny – modele kobiecości w utworach Ireny Karpy”,
została podzielona na dziesięć podrozdziałów, w których rozważane są następujące elementy
składowe proponowanych przez I. Krapę modeli kobiecości: wygląd zewnętrzny, cielesność –
seksualność, relacje między kobietami, relacje kobieta-mężczyzna, stereotypy, autobiografizm,
androgyne, sny, styl oraz feminizm/ postfeminizm. Rozważania teoretyczne i analityczne
poprzedzone są „Wstępem”, w którym omówiony został kontekst historyczno-literacki oraz
przegląd literatury związany z tematem pracy. Postawione zostały tezy i uzasadnienie wyboru
autorki. W ostatniej części pracy, w „Zakończeniu”, podsumowane zostały rozważania oraz
przedstawiono perspektywy badawcze związane z tematem modeli kobiecości i prozą I. Karpy.
Wyróżniam dwie perspektywy: proza I. Karpy na tle innych pisarek młodego pokolenia oraz
kontekst postkolonialny. Do pracy załączona została „Bibliografia” podzielona na pozycje w
języku ukraińskim i rosyjskim oraz na pozycje w języku polskim i angielskim.
Kontekst historyczno – literacki oraz przegląd literatury
Ważną cechą ukraińskich badań feministycznych, które rozpoczęły się po 1991 roku, było
porównywanie dwóch fin de siècle´ów. Podobieństwa między nimi zachodzą m.in. w sposobie
konstrukcji bohaterek utworów literackich (np. „arystokratyzm ducha” u bohaterek Olgi
Kobylańskiej). Na rozwój literatury kobiet na Ukrainie ogromny wpływ miały Badania terenowe
nad ukraińskim seksem Oksany Zabużko. Dość istotną z punktu widzenia tej rozprawy
konsekwencją książki O. Zabużko było pojawienie się szeregu młodych autorek, które „odważyły”
2
się na ukazanie świata przez pryzmat kobiecego sposobu doświadczania. Skład „nowego pokolenia”
zmieniał się w zależności od tego, który krytyk je charakteryzował, ale najczęściej wymieniane
nazwiska to Jewhenia Kononenko, Nadia Tubalcewa, Sofia Majdańska, Sofia Andruchowycz, Irena
Karpa, Tania Malarczuk, Natalia Sniadanko. Cechy charakterystyczne kobiecego pisania, na które
wskazują krytycy to pisanie poprzez ciało rozumiane jako autoerotyzm, zerwanie z wynikaniem
przyczynowo-skutkowym (N. Zborowska), aluzje, półtony, tematy poboczne, cielesność (N.
Matwijenko), samo uświadamianie jako kobiety i jako pisarki (N. Zborowska, J. Kononenko),
krótkie, aforystyczne zdania (I. Karpa). W swojej pracy doktorskiej (Koncepcja tożsamości kobiet w
ukraińskiej prozie lat 90-tych XX wieku (aspekt feministyczny) S. Filonenko przedstawia
charakterystyczne rysy nowej bohaterki prozy kobiecej lat dziewięćdziesiątych, są to: inteligencja,
intensywne życie wewnętrzne, wewnętrzny dialog, twórcze nastawienie, wyemancypowanie, praca
zawodowa jako sposób na odnalezienie własnego miejsca w świecie. Bohaterki utworów
najnowszej prozy kobiecej mają oczywiście wiele wspólnego z opisanym przez S. Filonenko typem
kobiety, jednakże bohaterki N. Sniadanko, T. Malarczuk, I. Karpy oraz S. Andruchowycz mają
pewne cechy charakterystyczne, które pozwalają na sformułowanie tezy o najnowszym typie
bohaterki prozy kobiecej. Różni się ona od swoich poprzedniczek większą kosmopolitycznością,
wyraźna jest tendencja do odchodzenia od ukraińskości. Kobiety w najnowszych utworach
świadomie naruszają granice i tabu.
Wyszczególnienie tez
1. W prozie Ireny Karpy mamy do czynienia z nowym dla literatury ukraińskiej modelem
kobiecości. Model ten nawiązuje do modeli kobiecości opisywanych przez takie badaczki jak O.
Kis oraz S. Filonenko oraz kobiecości znanej z folkloru. Jednakże I. Karpa w swoim konstruowaniu
modelu "nowej kobiety" wychodzi z ram określeń płciowych, ostatecznym celem ewolucji jej
bohaterek jest stanie się doskonałą istotą - androgyne. Kobiety w jej utworach reprezentują poglądy
charakterystyczne dla myśli zachodnioeuropejskiej, ale w ich zachowaniu widać traumę
wychowania w komunistycznym społeczeństwie. Bohaterki Karpy odwołują się do ukraińskiej
tradycji, mimo, że starają się mieć do spraw narodowych dystans, widoczne jest, że kwestie
narodowościowe nie są im obce.
2.
W
swoich
utworach
Karpa,
wykorzystując
metody
postmodernistyczne
oraz
postfeministyczne, tworzy nowy styl/ język pisania o kobiecie. Z badań feministycznych I.Karpa
przede wszystkim czerpie z nurtu écriture feminine, jej styl jest próbą znalezienia odpowiedniego
dla kobiety opowiadania o kobiecym doświadczeniu, charakteryzuje się położeniem nacisku na
cielesność i seksualność kobiety. Jeśli chodzi o postmodernizm, cechą charakterystyczną jej stylu
jest duża liczba zapożyczeń, rozbicie jednolitości tekstu poprzez wplatanie w niego fragmentów
innych utworów, urywana fabuła. Jej książki oraz twórczość pozaliteracka (przede wszystkim
3
muzyka) są ze sobą powiązane, przenikają się. Kolejną cechą charakterystyczną są liczne
nawiązania do popkultury oraz nienormatywna leksyka.
Rozdział teoretyczny
Szczególnie ważny ze względu na zakres tej pracy jest feminizm psychoanalityczny, zwłaszcza
teza Lucy Irigaray, że język kobiecy wywodzi się z pierwotnego związku z matką i ma płynąć z
ciała. Według tej badaczki, na kanwie pierwotnej struktury kobiecej tożsamości, możliwe jest
zbudowanie nowego modelu kultury, w którym męskość nie będzie uniwersalnym wzorcem, a
kobiecość jego przeciwieństwem. Do analizy utworów I. Karpy najbardziej odpowiednia jest
metodologia krytyki feministycznej, zwłaszcza ginokrytyka obejmująca takie nurty jak
arachnologia i écriture feminine, które oprócz bycia sposobem analizowania utworów, są próbą
odnalezienia specyficznie kobiecego sposobu mówienia/ pisania. Termin ginokrytyka wprowadziła
Eleine Showalter w artykule Krytyka feministyczna na bezdrożach, w którym krytykowała założenia
krytyki rewizjonistycznej i proponowała jej zastąpienie przez ginokrytykę, której zadanie polega na
określeniu specyficznie kobiecego sposobu przekazywania doświadczenia. Twórczość kobiet
według Nancy K. Miller, twórczyni arachnologii, jest jednoczesnym tworzeniem dzieła i
tworzeniem siebie, obecna jest w niej wyraźnia tendencja do zacierania tradycyjnego dualizmu
przedmiot – podmiot. Sztuka według arachnologii bierze się z ciała, znosi rozróżnienie między
życiem codziennym, a twórczością. Drugi nurt ginokrytyki – écriture feminine zwraca uwagę na
konieczność stworzenia kobiecego pisania „siebie” (H. Cixous). "Wypisanie" się ma przynieść
kobietom wyzwolenie, ma stać się formą walki o własną tożsamość, szczególnie ciało, ma się
dzięki pisaniu stać słyszalne. W nurcie tym zamiast tradycyjnych formy narracji, pojawiają się
formy symultaniczne, polifoniczne i heteromorficzne. Język jest bardzo emocjonalny, zmysłowy,
bogaty w metaforykę erotyczną, ciało staje się formą mówienia. Wpływ poststrukturalistów oraz
dekonstrukcjonalistów (m.in. Roland Barthes, Micheal Foulcaut, Gilles Deluze) na badania
feministyczne zaowocował pojawieniem się feminizmu ponowoczesnego (postfeminizmu).
Pisarstwo kobiece, według postfeministek, miało sferę kobiecości wyłonić z mroku, przedstawić
jako w pełni wartościową a zarazem inną niż pisarstwo mężczyzn. Pozycja Innej daje kobietom
możliwość obiektywnej obserwacji i krytyki, pozwala na pozytywne definiowanie kobiecości, bez
konieczności dorównywania męskości. I na tym właśnie polega postfeminizm w utworach I. Karpy,
na zaakcentowaniu kobiecości, a nie udowadnianiu równości wobec mężczyzn.
Ważnym kontekstem do interpretacji utworów I. Karpy jest postmodernizm. Zwłaszcza
ważne są rozważania dotyczące języka, fragmentaryczności tekstu, czy powiązania między tekstami
oraz swoista gra z czytelnikiem, który te powiązania powinien odnaleźć by zrozumieć tekst.
Wszystkie te elementy mają swoje odzwierciedlenie w twórczości analizowanej autorki. Po
odzyskaniu niepodległości na Ukrainie rozgorzały dyskusje związane z postmodernizmem. Zarzuty
4
wobec niego dotyczyły w głównej mierze braku wspólnej tradycji z kulturą ukraińską, braku jego
kulturowego zakorzenienia. Traktowano postmodernizm jak sztucznie zaszczepioną ideologię, która
nie przystaje do kontekstu społeczno – kulturowego Ukrainy. Swoje zdanie w tej dyskusji wyrazili
m.in. Tamara Hundorowa, Hryhorij Hrabowycz, Sołomija Pawłyczko, Ihor Bondar – Tereszenko,
Oksana Pachłowska, Jewhen Baran i wielu innych. T. Hundorowa powiązała postmodernizm z
katastrofą w Czarnobylu. Poczucie zagrożenia w przypadku Ukrainy potęgowane jest upadkiem
totalitarnego państwa, stąd też wynikają cechy charakterystyczne postmodernizmu dawnych krajów
komunistycznych: postmodernizm zabiera ideologiczną przestrzeń totalitarnej kultury, autorzy
chętnie posługują się grami słownymi, stylizacją czy ironią. Przede wszystkim jednak
postmodernizm otwiera przed pisarzami zupełnie nowe możliwości wypowiedzi artystycznej, z
możliwości tych korzysta w swoich utworach także I. Karpa.
Rozdział analityczny
Prozę I. Karpy poddaję analizie biorąc pod uwagę takie aspekty modelu kobiecości jak:
wygląd zewnętrzny, „prawdziwa” kobiecość rozumiana jako tradycyjne (patriarchalne) spojrzenie
na rolę kobiety, cielesność, relacje między kobietami i relacje damsko-męskie, przełamywanie
stereotypów. Ważnymi składowymi postrzegania kobiety w analizowanych utworach są wątki
autobiograficzne, sny bohaterek, ich stosunek do feminizmu oraz koncepcja androgynii.
Wygląd zewnętrzny
W
prozie
I. Karpy
mamy
do
czynienia
z
prześmiewczym
przedstawieniem współczesnego (ukraińskiego) kanonu piękna, przykładem jest Ksiusza z Freud by
płakał. Sposób, w jaki I. Karpa konstruuje swoje bohaterki świadczy o tym, że doskonale zdaje
sobie sprawę ze stereotypów związanych z kobiecością. W swoich utworach konstruuje własny
kanon piękna. Jej bohaterki mają świadomość ograniczeń wynikających z patriarchalnego wzorca
kobiecości, mimo to nie potrafią zupełnie uwolnić się spod dyktatury mody.
Ciało. Seksualność
Ciało jest dla bohaterek I. Karpy sposobem na zweryfikowanie własnego
istnienia. Nacisk, który autorka kładzie na tę tematykę, doskonale wpisuje się w dwudziestowieczne
nastawienie do cielesności, gdzie ciało traktowane jest jak towar, z którego korzysta popkultura.
Sfera seksualna w jej utworach przedstawiona jest bardzo otwarcie. Nasycenie tekstów erotyzmem
jest na tyle duże, że prowadzi do zobojętnienia na te opisy. I. Karpa otwarcie mówi o kobiecej
seksualności, ale w sposób męski, zwulgaryzowany. W jej podejściu brak jest kobiecego sposobu
mówienia o seksie, opisanego w artykule L. Irigaray Ta płeć, która nie jest jednością. Być może
otwarte mówienie o seksualności bohaterek jest próbą przełamania tabu, opowiadając o życiu
erotycznym swoich bohaterek, zwraca uwagę, że kobiety mają pełne prawo do poszukiwań w tej
sferze. Model kobiecości, który konstruuje I. Karpa w sposobie mówienia o seksualności nie jest
przykładem écriture feminine, I. Karpa nie rozważa na czym ma polegać kobiece doświadczenie
5
cielesności, ani jak o tym pisać. Wskazuje jednak na istotność poruszania tych tematów w
kontekście mówienia o kobiecości.
Relacje z kobietami
Ze względu na ważność związku z matką w świetle badań
feministycznych, bardzo znacząca jest nieobecność matki w utworach I. Karpy (Dobło i zło). Matka
w powieściach Karpy to kobieta, której aktywność przypomina głos suflera: siedź prosto, zachowuj
się jak dama. Z drugiej strony jest to osoba, która uczy praktycznego stosunku do życia i której
braku akceptacji nie da się niczym zastąpić. Matka Marli (Freud by płakał) nie nauczyła córki
wiary w siebie, nie udało się jej także uczynić z intelektu córki przewagi. Relacje z innymi
kobietami w utworach I. Karpy charakteryzuje zawiść, wzajemne wykorzystywanie i brak
przyjaciółek. W Supermarkecie samotnosti mamy podważanie wartości i znaczenia rywalki przez
działania podświadome np. zapominanie imienia. Tylko w najbardziej autobiograficznej książce
Dobło i zło stosunki między kobietami są przyjazne.
Relacje kobieta – mężczyzna
Podobnie jak to miało miejsce w relacjach z matką, również
brak ojca w utworach I. Karpy jest zaskakujący. Ojciec pojawia się tylko w powieści Dobło i zło. W
pozostałych utworach mężczyźni są kochankami, czasem kolegami, a jeśli pojawia się mąż, to
zawsze jest to mąż innej kobiety. Kobiety od dzieciństwa uczą się manipulować mężczyznami i ich
wykorzystywać. Wyraźną cechą opisującą relacje kobieta – mężczyzna jest niewierność. Brak
wierności fizycznej nie oznacza zdrady związku w jego wymiarze duchowym, zdrada fizyczna jest
tylko zaspokojeniem instynktów. Zdrada jest także szansą na wypełnienie pustki, na zastąpienie
tego, co w danej chwili jest nieosiągalne. Zdrady bohaterki Freud by płakał Marli wynikają z jej
wewnętrznego niezdecydowania, przy czym nie chodzi tu o samych mężczyzn, lecz o kultury, które
oni reprezentują. Relacja z Chialmarem odsłania jej dążenie do wyeksponowania tego, co w niej
zachodnioeuropejskie, a relacje z Illą przypominają o wciąż żywej tradycji radzieckiej.
Podsumowaniem stosunku bohaterek I. Karpy do mężczyzn może być końcowy fragment powieści
Freud by płakał, w którym Marla stwierdza, że nie może być w związku z żadnym mężczyzną,
gdyż oni wszyscy są mordercami wolności.
Stereotypy
Ważną cechą tekstów tej autorki jest odwracanie tradycyjnego postrzegania
męskie – żeńskie. Autorka bawi się stereotypami, pisząc o mężczyznach w sposób dotychczas
zarezerwowany dla kobiet i podkreślając umowność konwencji dotyczących płci. Kobiety
przejmują męskie wzorce w sferze seksualności – są agresywne, deprawują mężczyzn. I. Karpa nie
tylko zmienia sposób mówienia o mężczyznach, ale wyjmuje z kontekstu psychoanalitycznego
słowo kobieta i zastępuje słowem mężczyzna. Zmieniając punkt widzenia na taki, w którym
najważniejszą cechą jest uroda, pokazuje, że to mężczyźni byli i są dyskryminowani, bo nie
opiewano ich urody. Odwrócenie sposobu mówienia, zwrócenie uwagi na umowność kategorii,
6
wskazanie, że nie ma żadnych podstaw do dyskryminacji kobiet, że łatwo jest wyobrazić sobie
odwrotne urządzenie świata, wszystko to jest powodem, że „Freud by płakał”.
Nawiązania autobiograficzne w utworach tej autorki są bardzo wyraźne.
Autobiografizm
Cała twórczość I. Karpy składa się w świetnie skonstruowany produkt - markę. Autorka podaje
szczegóły ze swojego życia, w książkach opowiada o swoim dzieciństwie oraz wspomina o
twórczości poza literackiej. W przypadku tej autorki zasadne jest pytanie czy wszystko, co wydaje
się być autobiograficzne rzeczywiście takim jest, czy może jest celowym zabiegiem by wykreować
markę. Liczne aluzje do rzeczywistości sprawiają, że czytelnik łatwo zapomina, że ma do czynienia
z pewną kreacją artystyczną. W tym kontekście nie należy zapominać o książce Dobło i zło, która
jest dopełnieniem autobiograficznej twórczości tej autorki. Odwołując się do słów N. Zagórskiej,
która stwierdza, że zamknięciem autobiograficznej serii jest wydane w 2005 roku Perlamenturowe
porno, można stwierdzić, że to dopiero otwarcie biograficzne Dobło i zło domyka tę serię i po jej
wydaniu I. Karpa powinna albo zmienić stylistykę, albo przestać pisać.
Androgyne
Androgyne, o których pisze w swoich utworach I. Karpa, wywodzi się zarówno
z dyskursu genderowego, jej bohaterowie często bowiem nie mają ostro zarysowanych męskich czy
żeńskich cech płciowych, ale także swym zachowaniem wpisują się w dyskurs queerowy. O swojej
seksualności nie mówią jako ostatecznie określonej, w każdej chwili może ona zostać
zakwestionowana. Bohaterowie I. Karpy sami o sobie mówią – jesteśmy androgyniczni, uważają się
za bardziej doskonałych niż przeciętni ludzie. Ciekawym zabiegiem, który ma na celu rozmycie
pewności co do płci, posłużyła się I. Karpa w opowiadaniu Poliuwannia w Helsinki, gdzie
narrator/ka posługuje się raz jednym, raz drugim rodzajem gramatycznym – nie mamy do czynienia
z narracją w dwóch osobach, jest to jedna i ta sama postać, ale o której nie można w sposób pewny
powiedzieć jakiej jest płci. I. Karpa przekonuje, że androgyniczność sprzyja lepszemu
porozumieniu, że „wychodząc z androgyne”, traci się na doskonałości. Celem podejmowanych
przez jej bohaterki prób przełamania własnej cielesności, ułożenia na nowo stosunków
z mężczyznami, jest Androgyne – idealna istota.
Sny
W analizowanych utworach bardzo często pojawiają się opisy marzeń sennych. Sny mają
na celu wprowadzenie czytelnika w nastój grozy i tajemnicy, mają umagicznić, odrealnić opowieść,
nadają jej charakter ballady, ale także rozmywają wątki fabularne. Autorka sugeruje, że jej
bohaterowie noszą w sobie jakąś tajemnicę, która czasem wydobywa się na powierzchnię właśnie
dzięki snom. W jednym ze snów bohaterki Bitches Get Everything, mamy do czynienia nie z
indywidualnym nieświadomym, ale z tym co kobiety w ciągu wieków zepchnęły do
nieświadomości. Gdy więc bohaterka na koniec opisu tego snu zwraca się do Boga z pytaniem,
dlaczego śnią się jej takie sny. Należałoby jej odpowiedzieć: ponieważ musisz opowiedzieć o
kobiecym doświadczeniu.
7
Styl
Bardzo liczne w tej prozie są wtrącenia w językach obcych, najczęściej po angielsku lub
rosyjsku, czasem po francusku, niemiecku, polsku.Wtrącenia w językach obcych możemy podzielić
na takie kategorie:
1. Nowe zapożyczenia – Devil – це я, Ну що ж, that´s live. Barbaryzmy – ескейп, ріплей, oraz
barbaryzmy zmodyfikowane – робити шопінг, Баба он-лайн, фейк-хутро.
2. Dialogi i krótkie zdania.
3. Cytaty oraz motto – Despair and deception/ Are ugly little twins... - Nick Cave.
4. Tytuły lub fragmenty piosenek m.in. zespołów The Doors, Moby, Janis Joplin.
5. Dłuższe wypowiedzi (list, wpisy do dziennika) – w Bitches Get Everything został zamieszczony
scenariusz, dialogi są napisane po angielsku, a didaskalia po ukraińsku.
6. Tytuły rozdziałów – One Completle Wrong Air Romance (Freud by płakał).
Liczne w jej powieściach są gry językowe, możemy je podzielić na następujące grupy:
1. Zmiany w obrębie zapisu słowa – Lonely Planet, Лонліпленет oraz Лонлі Пленет.
2. Sparafrazowane cytaty – na przykład tytuł piosenki Pink Floyd Dark side of the Moon, w wersji
I. Karpy Dark Side of the Putin.
3. Niecodzienne tytuły rozdziałów – w powieści Bitches Get Everything autorka podaje "długość
trwania książki", a tytuły rozdziałów podane są w zapisie cyfrowym.
4. Rozbicie jednolitości tekstu – w 50 chwyłyn trawy pojawia sie pismo obrazkowe i runy.
Charakterystyczną cechą książek I. Karpy jest nienormatywna leksyka. Najwięcej wulgaryzmów i
nienormatywnej leksyki (slang, surżyk) znajduje się w książce Bitches Get Everything.
Feminizm/ postfeminizm
Bohaterki I. Karpy są przekonane o równości kobiet i mężczyzn zarówno
jeśli chodzi o siłę fizyczną, jak i o intelekt. Nie uważają za konieczne dokonywania rewolucji
obyczajowej. Podejście takie jest charakterystyczne dla postfeminizmu. Problemem jednak w
przypadku sytuacji ukraińskiego społeczeństwa jest to, że nie można mówić o feminizmie
społecznym, który by zreformował sposób postrzegania stosunków społecznych przez przeciętnych
ludzi. Bohaterki I. Karpy zdają sobie sprawę z tego, że bardzo często są wykluczane z pewnych
działań ze względu na swoją płeć. Chociaż odżegnują się od feminizmu, ich niezgoda na takie
traktowanie jak najbardziej mieści się w feministycznym nurcie światopoglądowym. Od feministek
różni je pogodzenie się z własną bezsilnością. Pomimo opinii piętnujących feminizm wygłaszanych
przez bohaterki jej książek, trudno jest się oprzeć wrażeniu, że nie do końca mówią one poważnie.
Jak w przypadku całości twórczości I. Karpy mamy tu do czynienia z pewną kreacją – celową
i dogłębnie przemyślaną, ponieważ bohaterki jej książek są silnymi osobowościami, swoim
zachowaniem mówią: to my – poszczególne kobiety jesteśmy ważne i cenne, dla nas samych, a nie
wyłącznie jako przyszłe matki-Ukrainki. Na tym polega emancypacja bohaterek książek tej autorki.
8
Znaczenie praktyczne i teoretyczne
W swoich utworach I. Karpa zaprezentowała nowy model kobiecości, czym dowiedziona
została pierwsza teza mojej pracy doktorskiej. Model kobiecości, który przedstawia można określić
jako kobiecość postfeministyczną, co zbliża go do modeli kobiecości funkcjonujących w Europie
Zachodniej. Oczywiście taki model jest marginalny i występować będzie wyłącznie wśród
wykształconych kobiet, mieszkających w miastach i pochodzących z klasy średniej. Dochodzi tu do
sprzeczności, gdyż jednym z postulatów postfeminizmu było, by przestał on być zjawiskiem
niszowym. Jednak w przypadku ukraińskiego społeczeństwa, które w zasadzie rewolucję
feministyczną ma jeszcze przed sobą, pojawienie się, w takiej chociaż postaci postfeminizmu, jest
niezwykle interesujące i warte analizy. Model kobiecości zaproponowany przez tę autorkę wyróżnia
się przede wszystkim koncepcją Androgyne – jako celu przemian zachodzących w bohaterach.
Podobnie jak u innych autorek tego pokolenia, również w prozie I. Karpy częste są wątki
autobiograficzne. Bohaterki jej utworów są świadome swej narodowości i odwołują się do niej
często w sposób ironiczny. Kobiecość w utworach I. Karpy nie boi się cielesności i seksualności,
jest otwarta na poznawanie swojego ciała i rozmawianie o nim. Kobiety w jej utworach, chociaż
otoczone wieloma osobami, są samotne, nie tworzą głębszych relacji ani z kobietami, ani z
mężczyznami. Ważna dla kobiet w utworach I. Karpy jest wolność, jej bohaterki są silnymi
kobietami, które wiedzą czego chcą od życia, niejednokrotnie pojawia się odwrócenie
stereotypowego pojmowania kobiece – męskie np. jeśli chodzi o relacje w związkach.
Przeprowadzona analiza stylu I. Karpy pozywa stwierdzić, że w przypadku jej prozy
mamy do czynienia z nowym stylem literackim, tym samym udowodniona została druga teza mojej
dysertacji. Proza I. Karpy w warstwie językowej reprezentuje postmodernistyczny sposób narracji.
Autorka sama w swoich utworach odwołuje się do postmodernizmu i teoretyków z nim związanych.
Proza I. Karpy to teksty postmodernistyczne przede wszystkim ze względu na różnego rodzaju gry
z odbiorcą oraz ze względu na parodię, autotematyzm, intertekstualność, umowność formy, fabuły i
narracji. I. Karpa konstruuje swoje utwory w duchu antynarracji - opowieści nie tworzą jednej
spójnej historii jak w przypadku "wielkich opowieści" przed postmodernistycznych, lecz raczej
mają tendencję do urywania się, przeplatania, czytelnik odnosi wrażenie, że historia, którą chce
przekazać autorka „staje się” na jego oczach. Na uwagę zasługuje także warstwa językowa tych
utworów, zwłaszcza jeśli chodzi o zapożyczenia i to jak autorka posługując się nimi tworzy własny
niepowtarzalny styl, ale także nową formę literackiej wypowiedzi, która charakteryzuje się
rozbiciem spójności tekstu w warstwie językowej.
9
Perspektywy badawcze
Inne autorki
Prozę I. Karpy można rozpatrywać w kontekście twórczości innych autorek tego
samego pokolenia. Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę prozę takich pisarek jak Sofia
Andruchowycz, Tania Malarczuk oraz Natalia Sniadanko. W swojej prozie N. Sniadanko zwraca
uwagę na potrzebę posiadania kobiecej tradycji (ciocia Amalia w Herbarij kochanciw), w
odróżnieniu od prozy I. Karpy modele kobiecości u N. Sniadanko są wyraźniej zaznaczone. U
N. Sniadanko brak jest otwartego pisania o seksualności i kobiecej cielesności. I. Karpa opisuje
zachowania typowe dla silnych kobiet, zaś N. Sniadanko o silnych kobietach opowiada. T.
Malarczuk m.in. zwraca uwagę na problemy w relacjach matka – córka, porusza problem kobiecej
tożsamości i wybijania się na samodzielność. W zbiorze Zwirosłow autorka opisuje typy kobiecych
osobowości, jednak nie przedstawia czytelnikowi swojej wizji modelu kobiecości. Autorką prozy
pisanej przez S. Andruchowycz mogłaby być kobieta z jakiegokolwiek kraju europejskiego. Modele
kobiecości możemy odnaleźć w jednym z opowiadań ze zbioru Somha oraz w opowiadaniach ze
zbioru Żinki jichnich czołowikiw. Seksualność w przypadku prozy S. Andruchowycz nie jest
wulgarna, w utworach tych jest znacznie mniej opisów ciała, stosunków seksualnych niż w
przypadku prozy I. Karpy.
Postkolonializm Badania postkolonialne na Ukrainie prężnie się rozwijają np. Postkolonialnyj
syndrom Mykoły Riabczuka czy Literatura jak heokulturnyj proekt J. Poliszczuka. Jest on także
istotny w badaniach feministycznych: T. Hundorowa Franko ne kameniar. Franko i kameniar czy
Notre Dame d´Ukraine: Ukrainka w konflikti mifolohij O. Zabużko. Postkolonializm w prozie
I. Karpy widoczny jest zwłaszcza w powieści Freud by płakał, bohaterka tego utworu jako kobieta i
mieszkanka kolonii podejmuje próbę pokonania tego podwójnego wykluczenia. Marla stara się
udowodnić sobie i innym, że kultura zachodnia to również jej dziedzictwo. Zastanawiające jest, że
podejmuje nieliczne tylko próby udowodnienia wartości swojej kultury, wyższość kultury
zachodniej zdaje się przyjmować a priori. W eseju My ukrainian identity I. Karpa wyraziła swój
pogląd na temat narodowości, stwierdzając, że obecnie nie istnieje taka Ukraina, z której mogłaby
być dumna, że albo się ona już skończyła, albo jeszcze nie zaczęła. Zdaje się tym samym
potwierdzać tezę J. Poliszczuka o trwaniu Ukrainy w uzależnieniu od imperium. Czy to
uzależnienie może wytłumaczyć niektóre zachowania bohaterki Freud by płakał? Marla miota się
bowiem między akceptacją-adoracją swojego kraju, a całkowitym jego odrzuceniem. Wyjściem z
uzależnienia od imperium może być otwarte na komunikację, młode pokolenie Ukraińców.
Pokolenia, które instynktownie czuje ważność niezależności kulturowej i narodowej. Za
reprezentantkę tego pokolenia można uważać Marlę Friksen – główną bohaterkę powieści Freud by
płakał.
10