Na Targówku Kamienie Mówią...Przewodnik Po Miejscach Walk i

Transkrypt

NA TARGÓWKU
KAMIENIE MÓWIĄ...
***
PRZEWODNIK PO MIEJSCACH WALK I PAMIĘCI
WARSZAWA, 2008
OPRACOWANIE MERYTORYCZNE
Katarzyna Utracka
ZDJĘCIA I MAPY
Zygmunt Walkowski
PROJEKT GRAFICZNY I SKŁAD
Ireneusz Mitura
© Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy
Warszawa 2008
Zdjęcia lotnicze pochodzą ze zbiorów Zygmunta Walkowskiego
(National Archives, College Park, Stany Zjednoczone)
WstęP
Szanowni Państwo,
Staraniem środowiska żołnierzy VI Obwodu Praga
Armii Krajowej i Urzędu Dzielnicy Targówek
przygotowane zostało unikatowe wydawnictwo,
które dziś oddajemy w Państwa ręce.
„Na Targówku kamienie mówią…” to publikacja
poświęcona naszej najnowszej historii.
Ile kamiennych pomników mijamy każdego
dnia w drodze do pracy, na spacerze?
Czy zastanawiamy się nad ich znaczeniem,
nad tym o czym mówią?
Kogo upamiętniają?
Dzięki przewodnikowi mamy okazję poznać część
naszej tradycji zapisanej w zimnym głazie.
„...Kamienie mówią” to opowieść o czasach
II wojny światowej przedstawiona przez
uczestników tamtych wydarzeń.
„Naród, który traci pamięć, traci
sumienie” pisał Zbigniew Herbert.
Płynący czas zaciera litery wyryte
w najtwardszym marmurze - pamięć pozwala
je odtworzyć, przywrócić do życia.
Dlatego pamiętajmy – to nasza powinność.
3
WstęP
PAMIĘĆ O BOHATERACH NIE ZAGINIE
Opracowanie pod tytułem „Na Targówku kamienie mówią...”
jest przewodnikiem po miejscach pamięci narodowej. Zawiera
adresy, fotografie obiektów i opisy wydarzeń, które zaważyły na losach mieszkańców. Dzięki wykorzystaniu bogatego
zakresu materiałów źródłowych, przedstawiona została historia społeczeństwa, które poniosło olbrzymie ofiary w walce
o niepodległość.
Tutaj w 1939 roku broniona była Warszawa od strony północnej. Linia frontu przebiegała wśród osiedli mieszkaniowych
od Pelcowizny do Utraty.
W czasie okupacji, wobec prześladowań i terroru niemieckiego,
młodzież podjęła przygotowania do wystąpienia zbrojnego.
Na Zaciszu powstały nawet tajne kursy szkoły podchorążych,
kształcące dowódców konspiracyjnych oddziałów wojskowych.
W ramach organizacji Armii Krajowej, na Bródnie i Targówku,
przeszkolonych zostało ok. 1400 osób, następnie przydzielonych do plutonów bojowych i służb: sanitarnych, łączności,
dywersji bojowej. Młodzież harcerska aktywnie uczestniczyła
w małym sabotażu, w sieci wywiadu, w rozpowszechnianiu
prasy podziemnej.
Wszelka działalność związana z odzyskaniem niepodległości
spotykała się z prześladowaniami i bezwzględnym terrorem
okupanta. Mówią o tym napisy na pomnikach: „rozstrzelani”,
„powieszeni”, „zamordowani w Gestapo”, „zamęczeni w obozach koncentracyjnych”.
Gdy po kilkuletniej niewoli, pod Rembertowem pojawiły się
czołgi rosyjskie, uznano, że to czas sprzyjający do pokonania
zaborcy. W Warszawie zaczęło się powstanie.
Zgodnie z otrzymanym rozkazem, powstańcy prascy przystąpili do opanowania strategicznie ważnych obiektów. Na Bródnie
były to urządzenia węzła kolejowego i stacji Warszawa-Praga
oraz most na Kanale Żerańskim. Na Targówku atakowano
4
ufortyfikowane budynki zarządu Cmentarza Bródnowskiego,
stanowisko baterii przeciwlotniczej przy ul. Gilarskiej, obiekty
szkoły przy ul. Mieszka I.
Ataki powstańcze załamały się jednak gdy Niemcy wprowadzili broń pancerną w postaci kolumny czołgów, które jeździły
wzdłuż ulic św. Wincentego i Odrowąża, a po torach kolejowych przejeżdżał pociąg pancerny. Ostrzał z czołgów i pociągu
pancernego oraz brak jakiegokolwiek wsparcia z zewnątrz, nie
dawał powstańcom szansy na zwycięstwo.
Ponadto 2 sierpnia 1944r., żołnierze niemieccy dopuścili się aktu ludobójstwa przez rozstrzelanie ok.100 osób na
Cmentarzu Bródnowskim.
Wiele ofiar związanych było z przeprowadzonym od strony
Targówka atakiem na niemieckie koszary przy ul. 11-go Listopada.
W bohaterskim zrywie polegli młodzi chłopcy, żołnierze AK: bracia Kowalscy „Kozioł” i „Koziołek”, bracia Puchalscy „Atomek”
i „Łotr” , harcerz Jurek Kantarski i wielu innych. Ci, którzy
ocaleli organizowali przeprawy przez Wisłę do oddziałów AK
walczących w Puszczy Kampinoskiej.
W ciągu sierpnia 1944 roku, wobec zbliżającego się frontu
wschodniego, wysiedlano ludność z kolejnych dzielnic Pragi.
Wtedy w egzekucji przy ulicy Odrowąża rozstrzelanych zostało
40 osób a dowódca oddziałów AK z Bródna kpt. piech. Zygmunt
Pawlik ps.”Gawryło” został wywieziony do obozu koncentracyjnego, z którego nie wrócił.
Praskim żołnierzom Armii Krajowej poświęcony jest okazały pomnik w kwat. 22A na Cmentarzu Bródnowskim. Tutaj
co rok z okazji rocznicy Powstania Warszawskiego odbywają się
uroczystości i organizowany jest Apel Poległych przy asyście
kompanii honorowej Wojska Polskiego, przy licznym udziale
mieszkańców Pragi oraz przedstawicieli władz terenowych
i organizacji społecznych.
WstęP
Od początku lat 90-tych miejsca pamięci w Dzielnicy
Targówek pozostają pod opieką władz samorządowych. Opieka
dotyczy bieżącego porządkowania, remontów i ukwiecania
tych obiektów a również dekorowania z okazji rocznic państwowych wspólnie z przedstawicielami praskich organizacji
kombatanckich.
Przewodnik po miejscach pamięci pod tytułem „Na Targówku
kamienie mówią”, opracowany został z inicjatywy Zarządu
Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. Przez mieszkańców może
być traktowany jako dokument tożsamości i dumy obywatelskiej. Dla młodzieży może być podręcznikiem wiedzy o patriotyźmie i o tym jak kochać Polskę.
Zofia Stpiczyńska
przewodnicząca Komisji
Miejsc Pamięci AK na Pradze
5
spis obiektów
I W
HOŁDZIE
WALCZĄCYM
1.ul. P. Wysockiego 8. Pomnik harcerzy „Sokół” walczących w I wojnie światowej.
2.ul. P. Wysockiego 49. Pomnik Bitwy Warszawskiej 1920
roku.
3.ul. Kondratowicza 20. Tablica pamięci walk 20. Dywizji
Piechoty.
4.ul. Kondratowicza 20. Pomnik żołnierzy – mieszkańców
Bródna, Targówka i Zacisza – uczestników walk o wolność i niepodległość ojczyzny.
5.ul. Pospolita 22 (Osiedle Zacisze). Tablica upamiętniająca miejsce szkolenia podchorążych Armii Krajowej.
6.ul. P. Wysockiego 8. Tablica pamięci poległych i zmarłych harcerzy z 51. WDH.
7.ul. P. Wysockiego 11. Pomnik pamięci kolejarzy węzła
kolejowego Warszawa-Praga.
6
II OFIARY
TERRORU NIEMIECKIEGO
8.ul. Stojanowska 12/14. Miejsce martyrologii mieszkańców Targówka.
9.ul. Zabraniecka w rejonie wylotu ul. Utrata. Monolit
upamiętniający miejsce zamordowania przez okupanta
sześciuset Żydów.
10. ul. Toruńska róg Wysockiego (Osiedle Ustronie). Monolit
pamięci powieszonych dziesięciu więźniów z Pawiaka.
11.ul. Suwalska 11. Pomnik upamiętniający ofiary egzekucji
publicznej.
12.Rondo Żaba. Monolit w miejscu rozstrzelania siedemnastu osób.
spis obiektów
III Ś LADY
POWSTANIA
WARSZAWSKIEGO
13.u l. P. Wysockiego róg Bartniczej. Pomnik „Reduta
Bródnowska”.
14.ul. P. Wysockiego róg Bartniczej. Tablica upamiętniająca
akcje powstańcze żołnierzy 632. i 641. Zgrupowania
Obwodu AK Praga.
15.ul. P. Wysockiego przy Trasie Toruńskiej. Monolit upamiętniający miejsce rozstrzelania dziewięciu Polaków.
16.ul. św. Wincentego 44. Tablica upamiętniająca miejsce
rozstrzelania siedemnastu Polaków.
17.u l. św. Wincentego róg Oszmiańskiej. Symboliczna
mogiła rozstrzelanych Powstańców.
18.ul. Tykocińska 27/35. Tablica pamięci żołnierzy II Rejonu
Obwodu AK Praga.
19.u l. Tykocińska 32/34. Tablica upamiętniająca punkt
sanitarny II Rejonu Obwodu AK Praga.
20.ul. Spytka z Melsztyna przy torach kolejowych (Osiedle
Zacisze). Monolit upamiętniający zamordowanych przez
Niemców dziesięciu Polaków.
21.ul. Księcia Ziemowita 42. Monolit upamiętniający rozstrzelanych trzydziestu jeden Polaków.
22.u l. Odrowąża przy Cmentarzu Żydowskim. Monolit
upamiętniający miejsce rozstrzelania czterdziestu
Polaków.
IV C
MENTARZ
BRÓDNOWSKI
1.Kwatera 22 A rz. I gr. 1. Pomnik pamięci poległych
i zmarłych żołnierzy 6-XXVI Obwodu AK Praga oraz
praskiej kompanii Dywersji Bojowej „DB-22”.
2.Kwatera 93 C gr. 26-27. Mogiła sióstr Marii i Jadwigi
Snopkównych zamordowanych przez agenta gestapo.
3.Kwatera 30 N rz. V gr. 15. Mogiła dwóch żołnierzy Armii
Krajowej, pracowników tajnej drukarni zamordowanych
przez gestapo.
4.Kwatera 35 D rz. IV gr. 13-19. Grób zbiorowy siedmiu
żołnierzy Armii Krajowej, pracowników tajnej wytwórni
materiałów wybuchowych.
5.Kwatera 36 H rz. I gr. 23. Symboliczny grób Janiny
Rylskiej i ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy”.
6. Kwatera 28 B rz. IV gr. 5-6. Mogiła braci Czesława i Narcyza
Kozłowskich poległych w Powstaniu Warszawskim.
7.Kwatera 73 A rz. III gr. 3-4. Mogiła braci Zygmunta
i Piotra Ludwika Puchalskich poległych w Powstaniu
Warszawskim.
8.Kwatera 114 H rz. VI gr. 2-5. Pomnik rozstrzelanych
przez Niemców w dniu 2 sierpnia 1944 roku.
9. Kwatera 33 C rz. V gr. 9-22. Mogiły dwudziestu ośmiu
członków Polskiej Partii Socjalistycznej poległych
w Powstaniu Warszawskim.
10.Kwatera 13 A rz. II gr. 7. Mogiła księdza Józefa Woźniaka,
kapelana I Rejonu Obwodu AK Praga.
11.Kwatera 45 N. Pomnik więźniów politycznych straconych w latach 1944-1956.
7
WSTĘP
Liczne miejsca pamięci narodowej znajdujące się na terenie
Dzielnicy Targówek mówią o bohaterskiej przeszłości dzielnicy i jej mieszkańców. Pomniki i głazy pamięci przy ulicach
i placach, tablice na budynkach i w kościołach, zbiorowe
mogiły i pojedyncze groby powstańcze upamiętniają miejsca
bohaterskiej walki o niepodległość ojczyzny. Mówią również
o ponoszonych w związku z tym ofiarach.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, gdy front
zbliżał się do Warszawy, nastąpiła ogromna mobilizacja wśród
mieszkańców Bródna i Targówka. Harcerze pełnili służbę na
stacji kolejowej, gdzie opiekowali się rannymi żołnierzami
przywożonymi z frontu. Młodzież masowo zgłaszała się do
Armii Ochotniczej. Warsztaty kolejowe pracowały na pełnych
obrotach. Remontowano tabor dla potrzeb pobliskiego frontu
pod Radzyminem. Upamiętnia to wydarzenie stojący przy ulicy
Wysockiego pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku.
Wrzesień 1939 roku przyniósł krwawe walki w obronie stolicy. Na Bródnie i Targówku walczyły między innymi oddziały 20. Dywizji Piechoty płk. dypl. Wilhelma Lawicza-Liszki.
Szczególnie zacięte boje toczył 1. Pułk „Obrony Pragi” i 79.
Pułk Piechoty 20. Dywizji na „cyplu” północno-wschodnim
cmentarzy bródnowskich. Obrońcy Pragi pod dowództwem
gen. Juliusza Zulaufa zdołali utrzymać pozycje obronne do
dnia kapitulacji Warszawy. Bohaterskie walki 20. Dywizji
Piechoty upamiętnia tablica na budynku Ratusza Dzielnicy
Targówek m.st.Warszawy.
Po zajęciu Warszawy okupant natychmiast przystąpił do
organizowania niemieckiego aparatu administracyjnego
i policyjnego opartego na bezwzględnym terrorze, który
miał odstraszyć ludność polską od wszelkiej działalności
niepodległościowej, kulturalnej, a nawet ekonomicznej.
Z miesiąca na miesiąc na warszawskich ulicach nasilały
się kontrole dokumentów, łapanki, podczas których dochodziło do masowych aresztowań przypadkowych przechodniów. Wywożono ich następnie na przymusowe roboty do
Niemiec, bądź trafiali do obozów koncentracyjnych. Słupy
ogłoszeniowe przynosiły nowe obwieszczenia o egzekucjach
publicznych. Okupacja niemiecka odcisnęła krwawe pięt-
no również na mieszkańcach Bródna i Targówka. Świadczą
o tym miejsca zbiorowych egzekucji przy ul. Wysockiego,
Suwalskiej, Rondzie Żaba.
Upadek stolicy nie oznaczał rezygnacji z dalszej walki.
Od pierwszych tygodni okupacji zaczęły spontanicznie
powstawać w całym kraju tajne organizacje podziemne.
Tworzyły się struktury Polskiego Państwa Podziemnego, które nie tylko organizowało opór wobec okupanta, ale przede
wszystkim opiekowało się swymi obywatelami, wspierało tajną oświatę, prowadziło działalność informacyjną, kulturalną i dokumentacyjną. Prowadzono szeroko zakrojone prace
programowo-polityczne nad przyszłym kształtem ustrojowym
państwa polskiego, stosunkami społecznymi i gospodarczymi,
jak i miejscem Polski w powojennej Europie. Opracowywane
były podstawowe akty prawne, projekty ustaw, reformy społeczne i gospodarcze, tak aby odrodzone państwo mogło zacząć
działać od razu po zakończeniu wojny. Na czele Polskiego
Państwa Podziemnego stały władze na emigracji. Na terenie
kraju najwyższą władzę sprawował Delegat Rządu RP na Kraj
w randze wicepremiera. Kierował zakonspirowanym aparatem
administracji cywilnej. Reprezentanci głównych sił politycznych w kraju tworzyli organ doradczy i opiniodawczy, stanowiący swoisty podziemny parlament.
Już od listopada 1939 roku powstawały na Pradze pierwsze
organizacje konspiracyjne, głównie na bazie kadry oficerskiej
z 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej, który przed wojną
stacjonował w koszarach przy ul. 11 Listopada. Na Bródnie,
na terenie warsztatów kolejowych „Deutsche Ostbahn”, działały różnorodne organizacje wojskowe i polityczne. Harcerze
nawiązywali kontakty z podziemnymi grupami. Na Nowym
Bródnie działała 51. Warszawska Drużyna Harcerska im. hetmana Stefana Czarnieckiego, która weszła w skład Szarych
Szeregów i włączyła się czynnie w działalność konspiracyjną.
Przystąpiono do szkolenia oddziałów wojskowych, przeprowadzano różnego rodzaju kursy specjalistyczne, w podziemnych zbrojowniach uruchomiono produkcję broni i materiałów wybuchowych. Obok zaplanowanych akcji zbrojnych,
godzących w siłę wojenną III Rzeszy, organizowane były akcje
9
WSTĘP
likwidacyjne konfidentów, odbywało się rozbrajanie żołnierzy i policjantów niemieckich, oddziały dywersyjne przeprowadzały akcje zbrojne, głównie na kolei. Jedna z takich
akcji miała miejsce 8 października 1942 roku. W ramach
akcji „Wieniec”, siedem grup dywersyjnych, między innymi
Praskiego Batalionu Saperów AK wysadziło w kilku miejscach
tory kolejowe w węźle praskim. W odwecie okupant powiesił
pięćdziesięciu więźniów z Pawiaka. Jedna z pięciu szubienic
stanęła na Pelcowiźnie. Upamiętnia to tragiczne wydarzenie
monolit przy ul. Toruńskiej róg ul. Wysockiego.
W odpowiedzi na rosnące ograniczenia i likwidację polskich
niezależnych gazet, szybko rozwijał się tajny ruch wydawniczy. Wobec wydanego jesienią 1939 roku niemieckiego nakazu
zamknięcia szkół średnich i wyższych tworzyła się sieć tajnego
szkolnictwa. Młodzież uczęszczała na tajne komplety, kolportowała konspiracyjną prasę, brała udział w akcjach „małego
sabotażu”, a niektórzy w dywersji i walce zbrojnej.
Spośród licznie powstających wojskowych organizacji konspiracyjnych najszybszym rozwojem organizacyjnym wykazała
się Służba Zwycięstwu Polski (SZP) przekształcona następnie
w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a w lutym 1942 roku w Armię
Krajową (AK) - największą konspiracyjną armię w okupowanej
Europie.
W ramach organizacyjnych miasto Warszawa wraz z powiatem stanowiło Okręg Warszawa AK, w ramach którego Praga
stanowiła jego VI Obwód. Obwód AK Praga systematycznie się
rozrastał i przed wybuchem Powstania liczył już około 8 600
żołnierzy i był po Śródmieściu najliczniejszym obwodem miejskim. Dysponował nie tylko liniowymi plutonami kadrowymi,
ale także własnym Oddziałem Dywersji Bojowej i Batalionem
Saperów Praskich. W 1941 roku cały obszar VI Obwodu
podzielono na rejony szkoleniowe, taktyczne i organizacyjne. Utworzonych zostało pięć rejonów ze sztabami i służbami: Rejon I Nowe Bródno – Pelcowizna, Rejon II Targówek
Mieszkaniowy i Targówek Fabryczny, Rejon III Grochów-Saska
Kępa, Rejon IV Michałów-Szmulki i Rejon V Praga Centralna.
Dwa pierwsze rejony wchodziły w skład obecnej Dzielnicy
Warszawa-Targówek.
10
Pierwszym komendantem Obwodu Praga był ppłk Konrad
Szramka-Gliszczyński „Zawisza”, aresztowany przez Niemców,
zginął w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. W lipcu
1942 roku komendantem Obwodu AK Praga został dotychczasowy komendant I i IV Rejonu w tym obwodzie ppłk Zygmunt
Ignacy Rylski „Hańcza”. Po aresztowaniu ppłk. „Hańczy”,
w lutym 1944 roku, trzecim i ostatnim komendantem Obwodu
Praga był ppłk Antoni Władysław Żurowski „Andrzej Bober”,
późniejszy dowódca Powstania Warszawskiego na Pradze.
Po aresztowaniu ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy” obwód
otrzymał nowy kryptonim wewnętrzny XXVI.
Pod koniec lipca 1944 roku Obwód Praga - w tym Rejony
I i II - mimo aresztowań i represji ze strony władz okupacyjnych szykował się, jak cała Warszawa, do podjęcia działań zbrojnych. Do najważniejszych zadań obwodu należało
opanowanie dzielnicy oraz nawiązanie taktycznej współpracy ze zbliżającą się Armią Czerwoną i Armią gen. Berlinga.
Zadania te przekraczały możliwości bojowe Obwodu. W ostatnich dniach lipca znaczna część doborowych dywizji niemieckich, które zostały specjalnie ściągnięte do Warszawy w celu
wzmocnienia jej obrony, przerzucone zostały na front praski.
W momencie wybuchu Powstania wojska niemieckie zablokowały mosty na Wiśle, tym samym utracono łączność z dowództwem Powstania. Praski Obwód AK znalazł się w zupełnej izolacji, okrążony dodatkowo przez silne jednostki niemieckie.
W takich warunkach przyszło zmierzyć się Powstańcom
z doskonale uzbrojonymi jednostkami niemieckimi, wspartymi dodatkowo artylerią i czołgami. Ogółem w Powstaniu na
Pradze wzięło udział około 6 400 osób, z czego w Rejonach
I i II zmobilizowano około 1 330 żołnierzy. Wobec zdecydowanej przewagi wroga nie zdołano opanować obiektów
o znaczeniu strategicznym. Uderzenia na mosty od strony
praskiej załamały się z dużymi stratami, również szturm na
kluczowy obiekt jakim były koszary 36. Pułku Piechoty Legii
Akademickiej przy ul. 11 Listopada nie przyniósł oczekiwanego rezultatu. Nie opanowano także terenów kolejowych
w rejonie Dworca Wschodniego oraz ani jednej z kilku baterii
artylerii przeciwlotniczej. Na Bródnie główne obiekty również
WSTĘP
pozostały w rękach wroga. Powstańcom nie udało się opanować terenów kolejowych Warszawa-Praga oraz dawnych
koszar rezerwy policji na Golędzinowie. Na terenie II Rejonu
Targówek nie powiódł się atak na budynek Zarządu Cmentarza
Bródnowskiego. Podobnie atak na stanowiska artylerii przeciwlotniczej w rejonie folwarku „Agril” zakończył się niepowodzeniem.
Wobec miażdżącej przewagi nieprzyjaciela, 4 sierpnia
komendant Obwodu Praga wydał rozkaz przerwania akcji
zbrojnej i przejścia do konspiracji, pozostając w pogotowiu
bojowym. Pierwszy etap Powstania dobiegł końca. Zgodnie
z rozkazem rejony i zgrupowania przeprowadziły przegrupowania. Powstańcy, którzy nie posiadali broni powrócili na
własne kwatery i oczekiwali na dalsze rozkazy. Ci, którzy
byli uzbrojeni w ciągu następnych tygodni przedostawali się
do lewobrzeżnej Warszawy i Puszczy Kampinoskiej, by kontynuować walkę. Według szacunków komendanta Pragi na
Mokotów, Sadybę i Czerniaków oraz do Puszczy Kampinoskiej
przeprawiło się ogółem ponad 1 200 Powstańców.
Z chwilą przerwania walk Niemcy przystąpili do ewakuacji
ludności Pragi, a w szczególności mężczyzn w wieku 16-65
lat. Podejrzanych o udział w Powstaniu przeznaczano do likwidacji na miejscu lub w obozach koncentracyjnych. Masowe
egzekucje mieszkańców Bródna i Targówka miały miejsce przy
ul. Marywilskiej, Oszmiańskiej, św. Wincentego oraz przy ul.
Odrowąża - na styku cmentarzy. Osoby zdolne do pracy przekazywane były do dyspozycji Arbeitsamtów w Rzeszy; chorych
i rannych, starców, kobiety z dziećmi wysiedlano na teren
Generalnego Gubernatorstwa. Dla przeprowadzenia takiej
selekcji utworzono specjalne obozy przejściowe.
10 września 1944 roku wojska 1. Frontu Białoruskiego, pod
dowództwem marszałka Konstantego Rokossowskiego rozpoczęły operację praską mającą na celu wyparcie Niemców
z przedmościa warszawskiego. W działaniach tych brały udział
oddziały 1. Armii WP. 13 września oddziały sowieckie wkroczyły na przedmieścia Pragi. Aleksandrów, Bródno i Pelcowizna
znalazły się w ogniu bomb i pocisków. Ciężkie walki toczyły
się wokół bródnowskich cmentarzy. Walki pomiędzy Kanałem
Żerańskim a Jabłonną i Legionowem trwały jeszcze do końca
października 1944 roku.
Po zajęciu Pragi przez Armię Czerwoną komendant ppłk
Żurowski wydał rozkaz rozwiązania oddziałów Armii Krajowej
na terenie Pragi i wezwał żołnierzy do wstępowania w szeregi
ludowego Wojska Polskiego, przewidując odtworzenie 36. pp
Legii Akademickiej. Pomysł ten nie znalazł akceptacji nowej
władzy. Ci, co pozostali na Pradze, jako pierwsi z Powstańców
Warszawskich poddani zostali represjom służb bezpieczeństwa
i NKWD. Mnożyły się aresztowania i wyimaginowane oskarżenia o zdradę ojczyzny. Na podstawie sfingowanych dowodów
skazywani byli na karę śmierci, bądź w niewyjaśnionych okolicznościach ginęli w więzieniach. Jednym z miejsc tajnego
grzebania pomordowanych żołnierzy i działaczy podziemnych
organizacji niepodległościowych stał się Cmentarz Bródnowski.
Po wielu latach starań udało się postawić pomnik więźniów
politycznych straconych i pochowanych na Bródnie.
Przed sądem stanęło wielu Powstańców praskich, wśród
nich komendant Obwodu ppłk Antoni Władysław Żurowski.
Aresztowany 27 listopada 1944 roku w Świdrze został skazany na karę śmierci, zamienioną na 10 lat więzienia. Latem
1945 roku przewożony do wiezienia we Wronkach został odbity przez oddział partyzancki pod dowództwem por. Mariana
Bernaciaka „Orlika”. Sąd Najwyższy w 1958 roku oczyścił ppłk.
Żurowskiego z zarzutu popełnienia przestępstwa.
Katarzyna Utracka
11
I - W HOŁDZIE WALCZĄCYM
1. ul. Piotra Wysockiego 8
przy kościele p.w. Matki
Boskiej Różańcowej
Pomnik przed kościołem poświęcony pamięci harcerzy z organizacji „Sokół” oraz mieszkańców Nowego
Bródna i Pelcowizny poległych za wolność ojczyzny
w I wojnie światowej. Wzniesiony w 1925 roku, odrestaurowany został w roku 1995.
Celem sportowo-wychowawczej, paramilitarnej organizacji młodzieżowej „Sokół” było podnoszenie sprawności
fizycznej i duchowej oraz podtrzymywanie i rozwijanie
świadomości narodowej. Organizacja powstała w drugiej
połowie XIX wieku w krajach słowiańskich. W Warszawie
pierwsze koła (tzw. gniazda) powstały przed I wojną światową. Na Nowym Bródnie działało 9. Gniazdo „Sokoła”.
Powstało ono w 1916 roku i miało swą siedzibę w Domu
Ludowym przy ul. Kiejstuta. „Sokół” zapisał chlubną kartę w latach walki o niepodległość ojczyzny. Gdy wybuchła I wojna światowa młodzież zrzeszona w „Sokole”
w znacznej mierze zasiliła szeregi Legionów Polskich.
Starsi sokolniacy walczyli na froncie, a jesienią 1918 roku
uczestniczyli w rozbrajaniu Niemców w Warszawie. Młodsi
pełnili służbę wartowniczą i łączności. Towarzystwo
działało aktywnie również po odzyskaniu niepodległości
i przez cały okres międzywojenny. Zaprzestało działalności
po wybuchu II wojny światowej. Zdelegalizowane przez
władze PRL zostało reaktywowane w 1989, a rok później
oficjalnie wznowiło działalność.
12
W HOŁDZIE WALCZĄCYM -
I
2. ul. Piotra Wysockiego 49
Pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku ufundowany
przez mieszkańców Nowego Bródna, odsłonięty został
15 sierpnia 1925 roku. Zdewastowany po wojnie przez
funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, odtworzony został w roku 1995. Pozostawiono w tym miejscu
fragment przedwojennej brukowanej ulicy z torami
tramwajowymi. Patronat nad pomnikiem sprawuje
Koło Miłośników Bródna.
Bitwa Warszawska nazywana też Cudem nad Wisłą,
uznana za osiemnastą na liście przełomowych bitew
w historii świata, rozegrała się w dniach 12-25 sierpnia
1920 roku. W momencie zbliżania się frontu do Warszawy
w społeczeństwie polskim nastąpiła ogromna mobilizacja.
Dziesiątki tysięcy osób zgłaszało się do Armii Ochotniczej.
Formowały się oddziały studenckie, gimnazjalne, harcerskie, robotnicze, a nawet kobiece. Zbierano na cele wojenne biżuterię i ofiary pieniężne. Harcerze pełnili służbę na
dworcach kolejowych, pomagając ewakuowanej ludności
cywilnej i rannym żołnierzom. W dniach 13-15 sierpnia
stoczono krwawe walki w rejonie Radzymina i Ossowa.
Poległ tam ksiądz kapelan Ignacy Skorupka. Atak z rejonu
dolnego Wieprza Grupy Uderzeniowej Naczelnego Wodza
Józefa Piłsudskiego przyniósł ostateczne zwycięstwo i spowodował paniczny odwrót nieprzyjaciela. Mimo upływu
czasu pamięć o bohaterach wojny polsko-bolszewickiej
jest wciąż żywa. Byli wzorem i przykładem patriotyzmu.
Zarówno weterani wojny 1920 roku, jak i ich potomkowie bronili ojczyzny we wrześniu 1939 roku, uczestni
czyli w tworzeniu Polskiego Państwa Podziemnego i Armii
Krajowej, walczyli i ginęli w Powstaniu Warszawskim.
13
3. ul. Kondratowicza 20,
Urząd Dzielnicy Targówek
m.st. Warszawy
Tablica na budynku Ratusza pamięci żołnierzy
20. Dywizji Piechoty broniących we wrześniu 1939 roku
północno-wschodniej części Pragi. Fundatorem był
Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy z inicjatywy Społecznej Rady Kombatanckiej. Tablicę, zaprojektowaną przez artystę plastyka płk. Zdzisława
Bogaczewicza, odsłonięto w 65. rocznicę walk.
W obronie północno-wschodniej części Pragi walczyły oddziały 20. Dywizji Piechoty płk. dypl. Wilhelma
Andrzeja Lawicza-Liszki. Miały one między innymi zabezpieczyć kierunki wyprowadzające z Tłuszcza, Radzymina,
Nieporętu, Dębego i Modlina. Trzy pułki 78., 79. i 80.
objęły stanowiska polowe na Pelcowiźnie, Targówku
i Elsnerowie. W połowie września Niemcy zamknęli pierścień okrążenia od wschodu i rozpoczęli koncentryczny atak na pozycje obrońców i dzielnice mieszkalne.
Szczególnie silnie atakowane były Annopol, Golędzinów
i Nowe Bródno. Mimo silnego ognia artyleryjskiego
i zmasowanych bombardowań lotniczych wszystkie ataki zostały odparte. 28 września 1939 roku 20. Dywizja
Piechoty skapitulowała wraz z pozostałymi oddziałami
polskimi. Po kapitulacji Warszawy część kadry oficerskiej
i podoficerskiej pozostała na Pradze włączając się czynnie
w działalność konspiracyjną.
14
I
4. ul. Kondratowicza 20,
przed Urzędem
Dzielnicy Targówek
m.st. Warszawy
Głaz z tablicą poświęconą pamięci żołnierzy polskich,
mieszkańców Bródna, Targówka i Zacisza – uczestników walk o wolność i niepodległość ojczyzny. Tablicę
ufundował w 1998 roku Urząd Gminy Warszawa
Targówek z inicjatywy Koła Miłośników Bródna.
Bogate i burzliwe dzieje Warszawy wpływały na losy
Targówka i jego mieszkańców. Tak było podczas obrony
Pragi w czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku,
jak i podczas powstania listopadowego w 1831 roku.
Targówek wówczas był dwukrotnie niszczony. Również
bitwa o Warszawę w sierpniu 1920 roku z nawałą bolszewicką odcisnęła swoje piętno na jego mieszkańcach.
Wrzesień 1939 roku zapisał się w historii dzielnicy zaciętymi walkami toczonymi przez żołnierzy 20. Dywizji
Piechoty. Sierpień 1944 roku przyniósł walki powstańcze
toczone przez żołnierzy I i II Rejonu Obwodu AK Praga.
Kilkudniowe wystąpienie zbrojne na Pradze zakończyło się
niepowodzeniem. Powstańcy w ciągu następnych tygodni
przedostawali się do lewobrzeżnej Warszawy i Puszczy
Kampinoskiej, by kontynuować walkę. W połowie września 1944 roku rozpoczął się ostatni etap zmagań wojennych. Na Targówku i Bródnie pojawiły się oddziały Armii
Czerwonej i walczącej w jej szeregach 1 Armii Wojska
Polskiego. Cała dzielnica znalazła się w ogniu bomb.
Szczególnie ciężkie walki prowadzone były wokół bródnowskich cmentarzy.
15
5. ul. Pospolita 22
(Osiedle Zacisze)
Tablica na ścianie domu w miejscu szkolenia podchorążych Armii Krajowej Obwodu AK Praga. Tablicę odsłonięto w 47. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.
Całokształtem zagadnień wyszkolenia w Związku Walki
Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej zajmował się
Wydział Wyszkolenia, który organizował kursy Szkoły
Podchorążych Rezerwy Piechoty dla dowódców plutonów. Organizatorem szkoleń podchorążych w Obwodzie
AK Praga był kpt. Stanisław Siedlecki „Stach”, a po
jego aresztowaniu funkcję tę pełnił kpt. Kazimierz
Lichodziejewski „Tara”, komendant II Rejonu AK na
Targówku oraz jego zastępca kpt. Kazimierz Praxmajer
„Kazik”. Łącznie zorganizowano sześć kursów, każdy
trwał pół roku. Klasy liczyły od sześciu do ośmiu elewów. Ćwiczenia przeprowadzano w podwarszawskich
miejscowościach: Markach, Zielonce, Międzylesiu oraz
w Świdrze. Zajęcia teoretyczne odbywały się w zakonspirowanych lokalach. Jednym z nich był niewykończony wówczas budynek na Zaciszu przy ul. Pospolitej 22.
Kursy ukończyło pięćdziesięciu podchorążych.
16
I
6. ul. Piotra Wysockiego 8,
kościół p.w. Matki
Boskiej Różańcowej
Tablica wewnątrz kościoła w hołdzie harcerzom
51. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej zmarłym
i poległym w obronie ojczyzny. Tablicę odsłonięto
w 35. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.
51. WDH im. hetmana Stefana Czarnieckiego, założona w 1926 roku, działała przy Szkołach Powszechnych
nr 128, 105 i 65 przy ul. Białołęckiej 36 (obecnie
Bartnicza 2) na Nowym Bródnie. Podczas obrony Warszawy
w 1939 roku harcerze 51. WDH działali w służbach
Pogotowia Harcerskiego. Część z nich wstąpiła w szeregi Warszawskiego Batalionu Harcerskiego, który wyszedł
z Warszawy. Kilku najstarszych harcerzy walczyło ochotniczo w szeregach broniącego Bródna 79 pp. Po klęsce
wrześniowej 51. WDH przeszła do konspiracji i weszła
w skład Szarych Szeregów. Na przełomie 1941 i 1942
była najliczniejszą szaroszeregową drużyną w Warszawie.
W czasie okupacji harcerze uczestniczyli w szkoleniach
wojskowych i różnego rodzaju kursach specjalistycznych:
strzeleckim, motorowym, łączności. Prowadzili pracę
wywiadowczą (obserwacja pociągów, osób i obiektów
nieprzyjaciela), gromadzili broń, brali udział w akcjach
sabotażowych, kolportowali prasę konspiracyjną oraz
uczęszczali na tajne komplety. Młodsi harcerze brali
udział w akcjach „małego sabotażu”. Pisali na murach
hasła antyniemieckie, malowali kotwice, rozrzucali ulotki.
Grupa najstarszych harcerzy zgrupowanych w plutonie
AK nr 661 walczyła w Powstaniu Warszawskim, w rejonie
ul. Radzymińskiej.
17
7. ul. Piotra Wysockiego 11,
przed Domem
Kultury „Świt”
Głaz pamięci kolejarzy węzła Warszawa-Praga.
Pomnik powstał z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół
Warszawy Oddział Bródno w pracowni warszawskiego artysty - rzeźbiarza Marka Moderau. Fundatorem
pomnika odsłoniętego w listopadzie 2007 roku był
Urząd Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy.
Węzeł kolejowy Warszawa-Bródno łączył tak zwaną Kolej
Nadwiślańską i Kolej Obwodową, których budowę ukończono w latach 1876-1877. Powstał wtedy na Nowym Bródnie
nieistniejący już dworzec kolejowy Warszawa-Praga, który był jednym z większych dworców kolejowych w mieście. Dworzec stał się „oknem na świat” dla mieszkańców
Bródna i okolicy. Rozwój węzła kolejowego wywołał ożywienie budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego.
Na terenie Bródna osiedlali się fachowcy z kraju i z zagranicy, różnych narodowości i wyznań. Dla nich i ich rodzin
kolej organizowała szkoły, przychodnie, biblioteki, domy
kultury. Kolejarze odznaczyli się szczególną odwagą w wojnie obronnej 1939 roku. Czynnie uczestniczyli w życiu
konspiracyjnym stolicy, brali udział w akcjach sabotażowodywersyjnych organizowanych przez polskie podziemie,
a w 1944 roku walczyli w szeregach powstańczych.
18
OFIARY TERRORU NIEMIECKIEGO -
II
8. ul. Stojanowska 12/14,
siedziba Dzielnicowego
Biura Finansów Oświaty
Tablica na ścianie budynku upamiętniająca zamordowanych w tym miejscu około trzydziestu osób.
Władza niemiecka w okupowanej Warszawie oparta
była na zorganizowanym aparacie policyjnym i systemie
terroru. Z miesiąca na miesiąc na warszawskich ulicach
nasilały się kontrole dokumentów, aresztowania, tajne
egzekucje, transporty do obozów koncentracyjnych oraz
łapanki, kończące się wywózkami na roboty przymusowe
do III Rzeszy. Dla żołnierzy podziemia jednym z najbardziej przerażających miejsc w Warszawie była siedziba
Policji Bezpieczeństwa (Sipo) i Służby Bezpieczeństwa
(SD) w alei Szucha 25. W podziemiach budynku mieścił
się areszt śledczy – miejsce kaźni wielu Polaków. Tu na
przesłuchania przywożeni byli więźniowie z Pawiaka.
Budynek przy ul. Stojanowskiej był lokalnym odpowiednikiem siedziby niemieckiej policji. W jego murach w latach
1939-1943 zginęło około trzydziestu osób.
19
II - OFIARY TERRORU NIEMIECKIEGO
9. ul. Zabraniecka
w rejonie wylotu
ul. Utrata
Monolit upamiętniający miejsce zamordowania przez
okupanta sześciuset Żydów.
Od początku okupacji niemieckiej Żydzi warszawscy dotknięci zostali licznymi i wciąż potęgującymi się
aktami dyskryminacji ze strony okupanta. Momentem
przełomowym było zgodnie z zarządzeniem gubernatora
dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera utworzenie
odrębnej Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Miesiąc
później, 16 listopada 1940 roku dzielnica została odcięta
od reszty miasta. Powstało w ten sposób getto, największe spośród istniejących na terenie okupowanej Polski.
Na obszarze 307 ha stłoczono około 400 tysięcy ludzi.
Zgodnie z wytycznymi polityki gospodarczej III Rzeszy
wprowadzona została maksymalna eksploatacja mieszkańców getta. Tylko w okresie od zamknięcia dzielnicy
żydowskiej do połowy 1942 roku zginęło z głodu i wycieńczenia około 100 tysięcy osób. Administracja niemiecka wykorzystywała Żydów do prac przymusowych również poza murami getta. Pracowali oni między innymi
na terenie warsztatów kolejowych i parowozowni na
Bródnie, w zakładach wojskowych na Żeraniu oraz na
terenie Pelcowizny, w olbrzymim magazynie węglowym
przy kanale. W 1942 roku Niemcy przystąpili do likwidacji getta, wywożąc liczne transporty do obozu zagłady
w Treblince. W okresie od 1942 do 1943 roku w rejonie
ul. Zabranieckiej Niemcy zamordowali około sześciuset
Żydów. W kwietniu 1943 roku rozpoczęła się ostateczna
akcja likwidacji getta, w którym wybuchło Powstanie.
20
II
10. ul. Toruńska róg
ul. Wysockiego
(Osiedle Ustronie)
Monolit upamiętniający miejsce powieszenia dziesięciu więźniów z Pawiaka.
W nocy z 7 na 8 października 1942 roku oddziały saperskie Okręgu Warszawa AK, w tym Praski Batalion Saperów
kpt. Józefa Pszennego „Chwackiego”, przeprowadziły
akcję pod kryptonimem „Wieniec”. Saperzy w kilku miejscach wysadzili tory kolejowe wokół Warszawy, blokując
w ten sposób na kilkanaście godzin warszawski węzeł
kolejowy. W odwecie okupant dokonał zbiorowej egzekucji. Tydzień później zabrano z Pawiaka pięćdziesięciu
mężczyzn. O świcie powieszono ich na pięciu szubienicach ustawionych na dalekich przedmieściach Warszawy
i pod miastem, po dziesięciu na każdej. Jedna z takich
szubienic stanęła przy ul. Toruńskiej róg Wysockiego
(wówczas Białołęcka). Pozostałe ustawiono na Woli,
w Szczęśliwcach, Rembertowie i Markach. Była to pierwsza jawna egzekucja dokonana w kilku punktach miasta.
Lechosław Zakrzewski, mieszkaniec kolonii Aleksandrów,
wspomina: „Idąc rano do szkoły z daleka spostrzegłem
na placu, tuż obok budynku Straży Pożarnej, wiszące
i kołyszące postacie. Początkowo myślałem, że to jakieś
ćwiczenia strażaków. Gdy się zbliżyłem, zobaczyłem coś
makabrycznego, pierwszy raz w moim życiu. Na szubienicach zostali powieszeni w nocy z 15 na 16 października
mężczyźni, z powiązanymi do tyłu rękami. […] Datę tego
mordu zapamiętam na zawsze”.
21
II - OFIARY TERRORU NIEMIECKIEGO
11. ul. Suwalska 11
Pomnik upamiętniający ofiary egzekucji publicznej
z 17 listopada 1943 roku.
Kolejna fala terroru rozpoczęła się w październiku
1943 roku. Poprzedziło ją rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka o „zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym
Gubernatorstwie”. Rozporządzenie to pozwoliło na
natychmiastowe orzekanie kary śmierci przez sądy doraźne Policji Bezpieczeństwa. Sądy te działały bez udziału
oskarżonego i jakiegokolwiek postępowania sądowego.
Spośród ofiar łapanek okupant wybierał zakładników,
którzy mieli być rozstrzelani publicznie. Do połowy
lutego 1944 roku miało miejsce trzydzieści pięć egzekucji w różnych rejonach miasta. W odwet za zranienie
17 listopada 1943 roku czterech niemieckich żołnierzy
jeszcze tego samego dnia odbyły się dwie egzekucje zbiorowe, przy ul. Kopińskiej w pobliżu Dworca Zachodniego
oraz przy ul. Suwalskiej. Oficjalnie podano informację
o straceniu czterdziestu trzech osób, łącznie z egzekucją
przy ul. Kopińskiej. Według wiadomości napływających
z Pawiaka zginęło w tym dniu około osiemdziesiąt osób,
w tym pięć kobiet.
22
II
12. Rondo Żaba,
przy nasypie kolejowym
Monolit z piaskowca upamiętniający miejsce rozstrzelania przez Niemców siedemnastu osób.
Egzekucje publiczne nie przyniosły oczekiwanego rezultatu i zostały zaniechane. Od połowy lutego 1944 roku
Niemcy powrócili do systemu egzekucji tajnych, dokonywanych przeważnie w ruinach getta. Jednocześnie wysyłane były wielkie transporty do obozów koncentracyjnych.
W maju 1944 roku ponownie nasiliły się niemieckie akcje
terrorystyczne. W różnych punktach miasta przeprowadzano obławy i blokady domów. Skazańców ubranych
w papierowe koszule, często z zakneblowanymi ustami,
samochody przywoziły na miejsce kaźni. W maju odbyło się sześć egzekucji, o których poinformowano opinię
publiczną. Pozostałe przeprowadzane były potajemnie.
Jedna z takich egzekucji miała miejsce 4 maja 1944 roku
w okolicy Ronda Żaba, przy nasypie kolejowym.
23
III - ŚLADY POWSTANIA WARSZAWSKIEGO
13. ul. Piotra Wysockiego
róg Bartniczej
Pomnik „Reduta Bródnowska” upamiętnia walki powstańcze prowadzone na Bródnie w sierpniu
1944 roku. Obiekt, odsłonięty w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, zaprojektował Tadeusz
Szurek. Powstał on z inicjatywy Koła Miłośników
Bródna. Co roku, 1 sierpnia przed pomnikiem odbywają się uroczystości organizowane przez Urząd Dzielnicy
Targówek m.st. Warszawy.
I Rejon Obwodu AK Praga rozciągał się od Pelcowizny
po ul. św. Wincentego i obejmował kilka osiedli: Żerań,
Golędzinów, Śliwice, Nowe Bródno. Głównym zadaniem rejonu była osłona Pragi od strony twierdzy Modlin
i Legionowa. W celu zrealizowania tego zadania podkomendni kpt. piech. Zygmunta Pawlika „Gawryło” mieli zdobyć i utrzymać tereny kolejowe Warszawa-Praga, blokując
w ten sposób komunikację kolejową w kierunku Modlina;
opanować wszystkie obiekty zajęte przez Niemców, między
innymi budynek Szkoły Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36
(obecnie Bartnicza 2) oraz rozległe, zabezpieczone zaporami
z drutu kolczastego i bunkrami dawne koszary rezerwy policji na Golędzinowie; zdobyć stanowiska artylerii przeciwlotniczej na Żeraniu; zniszczyć wiadukt na ul. Modlińskiej oraz
wysadzić most na Kanale Żerańskim. Cały teren nasycony
był oddziałami piechoty, artylerii przeciwlotniczej oraz straży
kolejowej. Dodatkowo w koszarach przy 11 Listopada stacjonowały czołgi. Na godzinę „W” udało się zmobilizować około
580 żołnierzy. W pierwszych potyczkach Powstańcy zdobyli
pewną ilość broni. Ważnym osiągnięciem było zajęcie Szkoły
Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36 i wybudowanie ulicznej
barykady, hamującej przejazd jednostek wroga. Po zaciętych
walkach opanowano parowozownię przy ul. Kiejstuta oraz
24
ŚLADY POWSTANIA WARSZAWSKIEGO -
III
budynki stacji kolejowej Warszawa - Praga, jednak nie udało
się ich utrzymać. 58. pluton saperów mający wysadzić most
na Kanale Żerańskim dostał się w ogień działek szybkostrzelnych i cekaemów od strony Różopola oraz czołgów,
które nadjechały od Białołęki. Pluton poniósł ciężkie straty.
Nie powiódł się również atak na bunkry broniące wejścia do
koszar na Golędzinowie. Wycofujący się Powstańcy dostali
się w ogień niemieckiego pociągu pancernego. Wobec druzgocącej przewagi nieprzyjaciela i dużych strat, które wyniosły około 20%, 2 sierpnia oddziały I Rejonu wycofały się
w kierunku Śliwic, Pelcowizny, Cmentarza Bródnowskiego
i Targówka. Tam, zgodnie z rozkazem dowódcy przeszły do
konspiracji, pozostając w pogotowiu bojowym.
25
róg Bartniczej,
Zespół Szkół nr 41
Tablica na ścianie budynku szkoły upamiętniająca
akcje powstańcze żołnierzy 632. i 641. Zgrupowania
Obwodu AK Praga. Tablicę odsłonięto w 50. rocznicę
wybuchu Powstania Warszawskiego.
Część oficerów I Rejonu (Nowe Bródno-Pelcowizna) wywodziła się z konspiracyjnej organizacji Polska Niepodległa,
założonej przez inż. Józefa Sulińskiego „Sulimę”, uczestnika
wojny polsko-bolszewickiej, obrońcę Warszawy we wrześniu
1939 roku. W marcu 1942 roku, jako komendant główny
podporządkował swoją organizację AK na zasadach pewnej autonomii. W czasie próby aresztowania przez gestapo w marcu 1944 roku zażył truciznę i poniósł śmierć na
miejscu. 1 sierpnia 1944 roku Zgrupowania 632. i 641.
- składające się głównie z oddziałów Polski Niepodległej
- pod dowództwem por. Zygmunta Skowrona „Rafała” zajęły
budynek Szkoły Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36 (obecnie Bartnicza 2). Do szkoły ulokowanej w centrum rejonu
przeniosło się dowództwo rejonu oraz rejonowa składnica
meldunkowa. Teren szkoły ogrodzony był wysokim murem,
za którym wzdłuż ul. Białołęckiej wykonano stanowiska bojowe. Dodatkowo naprzeciwko Domu Nauczyciela, w poprzek
ul. Białołęckiej (obecnie Wysockiego) zbudowano prymitywną
barykadę z kamieni i płyt chodnikowych, wysoką na około 0,5 m. Powstał w ten sposób silny bastion powstańczy
z uliczną barykadą, hamującą przejazd jednostek wroga,
dzięki czemu udało się odeprzeć atak dwóch niemieckich
czołgów. Zgodnie z rozkazem dowódcy I Rejonu o przerwaniu
akcji, 2 sierpnia po południu oddziały por. „Rafała” opuściły
teren szkoły i następnie poprzez cmentarz, gdzie ukryto broń,
przedarły się na Pragę Centralną. Część starała się przedostać
na lewy brzeg Wisły, by wziąć udział w dalszych walkach.
26
III
przy Trasie Toruńskiej
Monolit z piaskowca przy wiadukcie upamiętniający
miejsce rozstrzelania dziewięciu Polaków.
Od początku Powstania w różnych dzielnicach miasta
dochodziło do egzekucji wziętych do niewoli żołnierzy
Armii Krajowej i przypadkowych cywilów. Niemcy traktowali żołnierzy walczących w Powstaniu w sposób niezgodny z konwencją genewską, uważając ich za bandytów.
Alianci przez pierwszy miesiąc walk w Warszawie zwlekali
z uznaniem Armii Krajowej za wojsko sojusznicze. Dopiero
oficjalna nota w tej sprawie z 29 sierpnia 1944 roku rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, stwierdzająca, iż Armia Krajowa stanowi integralną część polskich
sił zbrojnych i jej żołnierzom powinny przysługiwać prawa
kombatanckie, w niewielkim stopniu poprawiła sytuację
polskich jeńców.
27
16. ul. św. Wincentego 44
Płyta pamiątkowa na ścianie budynku w miejscu rozstrzelania przez Niemców siedemnastu Polaków.
Punktualnie o godzinie „W” dwa plutony 655. i 656.
rozpoczęły walkę na ul. św. Wincentego. Pierwszy z nich
bez powodzenia uderzył na budynek Zarządu Cmentarza,
a drugi zaatakował folwark miejski. Niemcy natychmiast
wprowadzili na ulicę broń pancerną, ostrzeliwując pobliskie kamienice. Odezwała się też artyleria niemiecka,
ostrzeliwująca osiedle. Straty wśród Powstańców były
duże, wyniosły około dwudziestu zabitych i rannych.
Grenadierzy pancerni z dywizji spadochronowej przystąpili do przeszukiwań domów. Tego dnia przy ul. św.
Wincentego miały miejsce trzy egzekucje, w których zginęły dwadzieścia cztery osoby. Najwięcej, siedemnaście
osób rozstrzelano pod numerem 44.
Ustalone nazwiska ofiar:
Górski Wacław, lat około 40
Górski Władysław
Kociszewski Bolesław
Skorupski Władysław
Stachowicz, ojciec, lat około 50
Stachowicz, syn, lat około 16
Wielociński Tadeusz
Winiarski Jerzy, lat około 17
28
III
17. ul. św. Wincentego
róg Oszmiańskiej
Symboliczna mogiła rozstrzelanych w dniu 1 sierpnia
1944 roku Powstańców.
Jednym z głównych bastionów niemieckich na Pradze
były dawne koszary 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej
przy ul. 11 Listopada. Obiekt strzeżony w dzień i w nocy
obsadzała doskonale uzbrojona załoga niemiecka licząca
około 1200 żołnierzy. Stanowiły ją dwa bataliony piechoty wsparte bateriami artylerii polowej, przeciwpancernej i przeciwlotniczej, reflektorami oraz przybyłymi
tuż przed Powstaniem około dwudziestoma czołgami
z Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”.
Głównym zadaniem oddziałów IV Rejonu MichałówSzmulki było zdobycie tego bastionu. O godz. 17 cztery zgrupowania AK ruszyły z cmentarza żydowskiego
i ul. Praskiej do ataku na koszary. Atakujące oddziały
znalazły się w ogniu broni maszynowej z pociągu pancernego oraz zbliżającej się od koszar kolumny czołgów.
Zdziesiątkowane oddziały wycofały się w kierunku ul.
Oszmiańskiej i Rogowskiej. Na ul. św. Wincentego przy
skrzyżowaniu z ulicami Praską i Biruty zginęło siedemnaście osób. Osłaniając odwrót swoich zgrupowań ranni zostali por. Apoloniusz Zbigniew Dobrzyński „Kruk”,
dowódca 1608. Zgrupowania i por. Czesław Mazek
„Rokita”, dowódca 1626. Zgrupowania. Obaj zamordowani przez Niemców w punkcie opatrunkowym przy ul. św.
Wincentego, odznaczeni zostali pośmiertnie Orderem
Wojennym Virtuti Militari V klasy. Na cześć poległych
dowódców zgrupowaniom nadano ich pseudonimy.
29
18. ul. Tykocińska 27/35,
kościół
p.w. Chrystusa Króla
Tablica pamiątkowa wewnątrz kościoła poświęcona żołnierzom Armii Krajowej II Rejonu Targówek
Obwodu AK Praga. Odsłonięta 1 sierpnia 1967 roku.
II Rejon Obwodu AK Praga obejmował Targówek
Mieszkaniowy i Targówek Fabryczny. W Godzinie „W”
zmobilizowano około 750 żołnierzy, przeszkolonych w konspiracji. Zadaniem ich było opanowanie zajętych przez
Niemców zakładów przemysłowych i koszar, wiaduktów
kolejowych przy zbiegu ul. Odrowąża i ul. 11 Listopada
oraz nad ul. Radzymińską, stanowisk artylerii przeciwlotniczej w rejonie folwarku „Agril”; przecięcie linii kolejowej między dworcami Wschodnim i Warszawa-Praga
oraz linii kolejowej do Dworca Gdańskiego. Założeń tych
w większości nie zrealizowano. Z ważniejszych obiektów
Powstańcy opanowali jedynie fabrykę broni myśliwskiej
przy ul. Piotra Skargi, budynek zespołu szkół powszechnych przy ul. Oszmiańskiej 23/25, w którym mieścił się
posterunek policji „granatowej” oraz tartak i olejarnię
Wojtana przy ul. Radzymińskiej. Atak na wiadukt kolejowy nad ul. Radzymińską powtórzony w nocy z 1 na 2
sierpnia zakończył się wyparciem Niemców, a następnie
spaleniem budynków kolejowych. Ze względu na brak
materiałów wybuchowych nie zniszczono jednak wiaduktu ani torów. Nie powiodła się próba zdobycia zarządu Cmentarza Bródnowskiego zajętego przez pododdział
Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”.
Podobnie atak na stanowiska artylerii przeciwpancernej
z blisko stuosobową załogą Luftwaffe w rejonie folwarku
„Agril” zakończył się niepowodzeniem. Poległ ppor. Józef
Kożuchowski „Dzik”, dowódca grupy szturmowej oraz
kilku Powstańców. Na Targówku Fabrycznym Powstańcy
30
III
w czasie zajmowania budynku zespołu szkół powszechnych
przy ul. Mieszka I zostali ostrzelani z pociągu pancernego
oraz zaatakowani przez piechotę, wspartą samochodami
pancernymi. Wobec znacznych strat – około pięćdziesiąt
osób poległych, Powstańcy wycofali się na teren Targówka
Mieszkaniowego, gdzie przeszli do konspiracji. W ciągu
następnych tygodni przedostawali się do lewobrzeżnej
Warszawy, by kontynuować walkę.
31
19. ul. Tykocińska 32/34,
budynek Przychodni
Zdrowia
Tablica na ścianie budynku, w którym w okresie
Powstania Warszawskiego mieścił się punkt sanitarny II Rejonu Obwodu AK Praga. Tablicę, ufundowaną
przez Urząd Gminy Warszawa Targówek, odsłonięto
w 55. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.
Na Pradze równolegle ze szkoleniem wojskowym prowadzono we wszystkich zwartych oddziałach szkolenie
kobiet na różnego rodzaju tajnych kursach sanitarnych.
W każdym z pięciu praskich rejonów AK organizowano
składnice sanitarne, tworzono punkty opatrunkowe, z których w razie potrzeby mogłyby powstać szpitale polowe.
Jednocześnie w prywatnych mieszkaniach gromadzone
były lekarstwa, środki opatrunkowe i sprzęt sanitarny.
Na terenie I Rejonu Obwodu AK Praga działały cztery
punkty sanitarne: w Zespole Szkół przy ul. Białołęckiej,
w Szkole Technicznej przy ul. Wysockiego 51, w ośrodku
Caritas przy ul. Poborzańskiej 33 oraz w Domu Ludowym
przy ul. Weneckiej. W Rejonie II, poza punktem przy
ul. Tykocińskiej, były czynne punkty: w domu sióstr zakonnych przy kościele pw. Chrystusa Króla, w szkole przy
ul. Oszmiańskiej 9, w budynku przy ul. św. Wincentego
18 oraz przy ul. Kawęczyńskiej 49. W okresie od 1 do
3 sierpnia 1944 roku w budynku przy ul. Tykocińskiej
udzielono pomocy trzydziestu pięciu Powstańcom. Pięć
osób ciężko rannych przewieziono do Szpitala Kolejowego
przy ul. Brzeskiej. Po likwidacji punktu sanitarnego przy
ul. Tykocińskiej rannych, pozostających pod opieką sanitariuszek, umieszczono w prywatnych kwaterach.
32
III
20. ul. Spytka z Melsztyna
przy torach
kolejowycH
(Osiedle Zacisze)
Monolit upamiętniający zamordowanych przez
Niemców dziesięciu Polaków.
Wiadomość o wybuchu Powstania Warszawskiego
wywołała wściekłość wśród najwyższych władz III Rzeszy.
Reichsführer SS Heinrich Himmler, przekazując wydany
przez Hitlera rozkaz zniszczenia miasta, dodał: „Każdego
mieszkańca należy zabić (w tym kobiety i dzieci), nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana
z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający
przykład dla całej Europy”. Rozkaz ten był nadzwyczaj
skrupulatnie realizowany. Masowym egzekucjom towarzyszyły mordy, gwałty i grabieże. Choć symbolem bestialstwa nieprzyjaciela była rzeź Woli, w innych częściach
miasta również dochodziło do masowych mordów. 1 sierpnia 1944 roku, w pobliżu torów kolejowych w kierunku
na Wołomin, Niemcy rozstrzelali dziesięciu mężczyzn.
Niektóre źródła podają liczbę dwunastu osób. Zwłoki
pogrzebano w miejscu egzekucji.
33
21. ul. Księcia Ziemowita 42
Monolit z piaskowca w miejscu rozstrzelania 1 sierpnia
1944 roku trzydziestu jeden Powstańców.
Ul. Księcia Ziemowita miała być osią natarcia dla
oddziałów powstańczych, których zadaniem było zajęcie
budynku szkoły powszechnej przy ul. Mieszka I, oczyszczenie Targówka Fabrycznego i Utraty z oddziałów wroga
oraz utrzymanie łączności bojowej z III Rejonem Grochów.
Powstańcy w czasie ataku na budynek szkoły zostali ostrzelani z pociągu pancernego, patrolującego linię kolejową
w kierunku Wołomina i Ząbek. Poległo około dwudziestu
pięciu żołnierzy, pozostali wycofali się na sąsiednie ulice. Następnie do akcji włączyła się piechota nieprzyjaciela, wsparta samochodami pancernymi. Odezwała się
również artyleria, ostrzeliwująca osiedle znad Kanału
Bródnowskiego. Przed zapadnięciem zmroku nieprzyjaciel przystąpił do pacyfikacji osiedla. Podpalano domy
a wyciąganych z mieszkań ludzi rozstrzeliwano. Jedna
z egzekucji miała miejsce przy ul. Księcia Ziemowita
42. Zwłoki pomordowanych pochowano na Cmentarzu
Bródnowskim.
Cieślak Franciszek, lat 41, cieśla
Karski Sylwester, lat 23, ślusarz
Kowalski Zbigniew, lat 17, furman
Marciniak Tadeusz, lat 19, cukiernik
Młućko (Mućko lub Młudźko) Stanisław, lat 46, kolejarz
34
III
22. ul. Odrowąża przy
Cmentarzu Żydowskim
Monolit z piaskowca upamiętniający miejsce rozstrzelania w okresie 23-27 sierpnia 1944 roku czterdziestu
Polaków.
Po ustaniu działań powstańczych na Pradze Niemcy
przystąpili do umacniania swojej obrony na przedmościu
warszawskim. W tym celu wysiedlali przymusowo mieszkańców Pragi, likwidując wszelkie próby zbrojnego oporu. Na ulicach przeprowadzano łapanki, obławy i blokady.
Zdolnych do pracy kierowano do robót przymusowych.
Pozostali trafiali do obozów przejściowych; podejrzanych
o udział w Powstaniu rozstrzeliwano. Egzekucje przeprowadzano między innymi na ul. Odrowąża, przy Cmentarzu
Żydowskim, gdzie w przeciągu kilku dni rozstrzelano około
czterdziestu osób, w tym dziewczynkę lat około 12, chłopców, kobiety i księdza.
Gil Władysław
Marszalski Stefan
Pieńkowski Władysław
Pozarowski Władysław
Sulikowski Wiesław
Walkowski Stanisław
35
targówek
– miejsca pamięci
1. u l. P. Wysockiego 8. Pomnik harcerzy „Sokół”
walczących w I wojnie światowej.
2. ul. P. Wysockiego 49. Pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku.
3. ul. Kondratowicza 20. Tablica pamięci walk 20. Dywizji Piechoty.
4. ul. Kondratowicza 20. Pomnik żołnierzy – mieszkańców
Bródna, Targówka i Zacisza – uczestników walk
o wolność i niepodległość ojczyzny.
5. ul. Pospolita 22 (Osiedle Zacisze). Tablica upamiętniająca
miejsce szkolenia podchorążych Armii Krajowej.
6. ul. P. Wysockiego 8. Tablica pamięci poległych
i zmarłych harcerzy z 51. WDH.
7. ul. P. Wysockiego 11. Pomnik pamięci kolejarzy
węzła kolejowego Warszawa-Praga.
8. ul. Stojanowska 12/14. Miejsce martyrologii
mieszkańców Targówka.
9. ul. Zabraniecka w rejonie wylotu ul. Utrata.
Monolit upamiętniający miejsce zamordowania
przez okupanta sześciuset Żydów.
10. ul. Toruńska róg Wysockiego (Osiedle Ustronie). Monolit
pamięci powieszonych dziesięciu więźniów z Pawiaka.
11. ul. Suwalska 11. Pomnik upamiętniający
ofiary egzekucji publicznej.
12. Rondo Żaba. Monolit w miejscu rozstrzelania siedemnastu osób.
13. ul. P. Wysockiego róg Bartniczej. Pomnik „Reduta Bródnowska”.
14. ul. P. Wysockiego róg Bartniczej. Tablica upamiętniająca akcje
powstańcze żołnierzy 632. i 641. Zgrupowania Obwodu AK Praga.
15. ul. P. Wysockiego przy Trasie Toruńskiej. Monolit
upamiętniający miejsce rozstrzelania dziewięciu Polaków.
16. ul. św. Wincentego 44. Tablica upamiętniająca
miejsce rozstrzelania siedemnastu Polaków.
17. ul. św. Wincentego róg Oszmiańskiej. Symboliczna
mogiła rozstrzelanych Powstańców.
18. ul. Tykocińska 27/35. Tablica pamięci żołnierzy
II Rejonu Obwodu AK Praga.
19. ul. Tykocińska 32/34. Tablica upamiętniająca punkt
sanitarny II Rejonu Obwodu AK Praga.
20. ul. Spytka z Melsztyna przy torach kolejowych (Osiedle
Zacisze). Monolit upamiętniający zamordowanych
przez Niemców dziesięciu Polaków.
21. ul. Księcia Ziemowita 42. Monolit upamiętniający
rozstrzelanych trzydziestu jeden Polaków.
22. ul. Odrowąża przy Cmentarzu Żydowskim. Monolit
upamiętniający miejsce rozstrzelania czterdziestu Polaków.
IV - CMENTARZ BRÓDNOWSKI
1. Kwatera 22 A rz. I gr. 1
Pomnik pamięci poległych i zmarłych żołnierzy
VI Obwodu AK Praga oraz praskiej kompanii Dywersji
Bojowej „DB-22” wzniesiony został w 1987 roku z inicjatywy towarzyszy broni przy udziale i powszechnym
poparciu społeczeństwa.
Projektantem był inż. architekt Edward Jasiński. Główny
element obiektu – głaz w formie obelisku – wykopany
został w okolicy Kabat podczas budowy metra. Metalową
kotwicę, symbolizującą znak Polski Walczącej, wydobyto z Wisły. Ażurowa stalowa ścianka, według projektu
artysty plastyka Zdzisława Bogaczewicza była darem
Stoczni Gdańskiej. Przed pomnikiem, co roku, w rocznicę Powstania Warszawskiego organizowany jest uroczysty
Apel Poległych praskich żołnierzy Armii Krajowej przy
asyście kompanii honorowej Wojska Polskiego, udziale
mieszkańców, przedstawicieli władz terenowych oraz
organizacji społecznych. Patronat nad pomnikiem sprawuje Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg
Warszawa 6-XXVI Obwód Praga.
Na przełomie 1942 i 1943 roku w ramach Obwodu AK
Praga powstał obwodowy oddział dywersyjno-bojowy
o kryptonimie „DB-22”, po paru miesiącach przemianowany na kompanię dywersyjną. Oddział ten podlegał
bezpośrednio komendantowi Obwodu, a pod względem
operacyjnym dowódcy „Kedywu” Okręgu Warszawa AK.
W 1944 roku liczył 140-150 osób. Od początku swego
istnienia prowadził działalność dywersyjno-bojową, brał
udział w akcji „N” - walce psychologicznej z okupantem,
w akcjach sabotażowych na kolei, akcjach podpaleniowych i likwidacyjnych, między innymi zamachu na kie-
38
CMENTARZ BRÓDNOWSKI -
Iv
rownika Arbeitsamtu dr. Kurta Hoffmana, odpowiedzialnego za masowe branki młodzieży polskiej na roboty
do Niemiec. Straty oddziału, według fragmentarycznych
informacji, wyniosły: dwie osoby ujęte w czasie akcji,
z których jedna została stracona i około trzydziestu aresztowanych, w tym dwie stracone. 1 sierpnia 1944 roku
oddział przystąpił do walk powstańczych, jako kompania
odwodowa komendanta Obwodu AK Praga.
39
2. Kwatera 93 C
przy murze gr. 26-27
Mogiła sióstr Marii i Jadwigi Snopkównych zamordowanych przez agenta gestapo w 1943 roku.
Siostry Snopkówny - Maria „Mary” (ur. 1922) i Jadwiga
„Dziunia” (ur. 1924) pochodziły z Brześcia n. Bugiem.
Od 1942 roku działały w konspiracji, były łączniczkami
organizacji dywersyjnej „Wachlarz”. Jadwiga, po ucieczce z więzienia w Pińsku, ukrywała się w Warszawie.
Starsza siostra również trafiła do więzienia, po kilku
miesiącach została zwolniona z obowiązkiem codziennego meldowania się. Pod koniec lutego 1943 roku
uciekła do Warszawy, gdzie odszukała siostrę Jadwigę.
W tym czasie w Warszawie działał groźny agent gestapo
Jerzy Wojnowski „Motor”, były oficer „Wachlarza”, który dla odwrócenia uwagi od własnej osoby obwinił siostry o współpracę z gestapo i zastrzelił je 10 kwietnia
1943 roku w domu przy ul. Kamiennej 10. Na „Motorze”
został wykonany wyrok śmierci 28 stycznia 1944 roku
w Milejowicach (Góry Świętokrzyskie), w siedzibie sztabu
Zgrupowania AK „Ponurego”.
40
Iv
3. Kwatera 30 N rz. V gr. 15
Mogiła dwóch żołnierzy Armii Krajowej, pracowników
tajnej drukarni zamordowanych przez gestapo 2 października 1943 roku.
Od początku okupacji jednym z elementów walki z polskością była likwidacja polskich niezależnych wydawnictw
i prasy. Reakcją na rosnące ograniczenia był szybko rozwijający się tajny ruch wydawniczy. Skala tego zjawiska była
ogromna. W samej tylko Warszawie w okresie okupacji
ukazywało się przeszło siedemset tytułów prasowych oraz
liczne książki i broszury, między innymi słynne Kamienie
na szaniec Aleksandra Kamińskiego. Tajny ruch wydawniczy zwalczany był przez niemiecki aparat terroru na równi
z wszelkimi innymi formami działalności konspiracyjnej.
Wobec wydawców, drukarzy i kolporterów, którzy wpadli w ręce gestapo, istniały tylko dwa rodzaje orzeczeń,
poprzedzonych torturami, kara śmierci lub w najlepszym
razie zesłanie do obozu koncentracyjnego.
41
4. Kwatera 35 D
rz. IV gr. 13-19
Grób zbiorowy siedmiu żołnierzy Armii Krajowej
poległych w wytwórni materiałów wybuchowych pod
kryptonimem „Kinga” przy ul. Solec 103. Patronat nad
mogiłą sprawuje Koło Miłośników Bródna.
„Kinga” była jedną z największych podziemnych
wytwórni materiałów wybuchowych, w której produkowano amonit mający zastosowanie w produkcji granatów
i ładunków saperskich. Od września 1943 do kwietnia
1944 roku wyprodukowano cztery tony tego materiału.
6 kwietnia 1944 roku przed południem Niemcy otoczyli
budynek mieszczący wytwórnię i obsadzili wyjścia alarmowe, prowadzące z niej przez wykop do ogrodu sióstr
szarytek. Rozpoczęła się kilkugodzinna walka, w wyniku
której zginęła cała załoga, przeżył tylko jeden świadek.
Bohaterscy obrońcy „Kingi” zostali pośmiertnie odznaczeni Krzyżem Walecznych.
42
Iv
5. Kwatera 36 H rz. I gr. 23
Symboliczny grób ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy”,
komendanta VI Obwodu AK Praga i jego żony Janiny
Rylskiej.
Ppłk Zygmunt Ignacy Rylski „Hańcza” (1898-1945),
przybrane nazwiska: Ignacy Nicet, Zygmunt Ścibor.
Kawaler Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy,
oficer służby stałej Wojska Polskiego, uczestnik wojny
polsko-bolszewickiej 1920 roku i kampanii wrześniowej 1939 roku, walczył w obronie stolicy. W konspiracji od jesieni 1939 roku w Służbie Zwycięstwu Polski,
a następnie w ZWZ-AK. Kolejno komendant I i IV Rejonu
Obwodu Praga, od sierpnia 1942 komendant VI Obwodu
Praga Okręgu Warszawa AK. Do konspiracji wciągnął całą
swoją rodzinę – żonę i czwórkę dzieci. W maju 1942 roku
przeżył wielką tragedię osobistą. Niemcy aresztowali
ukrywającą się pod fałszywym nazwiskiem Przedborska
jego żonę Janinę z domu Maliszewską, łączniczkę
i kolporterkę ZWZ-AK, absolwentkę Konserwatorium
Muzycznego w Warszawie w klasie fortepianu i wywieźli
ją na Majdanek, gdzie zmarła. On sam został aresztowany 22 lutego 1944 roku w mieszkaniu konspiracyjnym
przy ul. Brzeskiej 19. Przekazany do siedziby gestapo na
Szucha, po śledztwie trafił na Pawiak. W maju 1944 roku
wywieziony został w dużym transporcie do obozu koncentracyjnego Stutthof, gdzie otrzymał numer obozowy
35 964. Tam zorganizował i stanął na czele organizacji
wojskowej więźniów. Podczas ewakuacji obozu, ciężko
chory na tyfus został dobity przez SS-manów. Pochowano
go w grobie zbiorowym we wsi Gęś, powiat Lębork. Ppłk
Zygmunt Rylski jest patronem Gimnazjum dla Dorosłych
Nr 69 przy ul. Kawęczyńskiej 2.
43
6. Kwatera 28 B
rz. IV gr. 5-6
Mogiła braci Czesława i Narcyza Kozłowskich, uczestników Powstania Warszawskiego, poległych 1 sierpnia
1944 roku.
Bracia Kozłowscy – plut. Czesław „Kozioł” (ur. 1920)
i kpr. Narcyz „Koziołek” (ur. 1927), żołnierze 1609. plutonu AK, zginęli 1 sierpnia 1944 roku podczas próby ataku
na dawne koszary 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej
przy ul. 11 Listopada. Był to jeden z głównych bastionów
niemieckich na Pradze. W Godzinie „W” wyruszyło od
strony cmentarza żydowskiego dziewięć plutonów AK,
wspartych drużynami minerskimi z zadaniem opanowania nasypu kolejowego i sforsowania ogrodzenia koszar.
Powstańcy spotkali się z ogniem niespodziewanie nadjeżdżającego pociągu towarowego oraz załogi bunkrów.
Atakujący ponieśli dotkliwe straty, zginęli między innymi
bracia Kozłowscy. Młodszy z braci dopadł bunkra i przez
otwór wrzucił granat. Zginął ugodzony serią z pistoletu
maszynowego.
44
Iv
7. Kwatera 73 A rz. III gr. 3-4
Mogiła braci Zygmunta i Piotra Ludwika Puchalskich,
uczestników Powstania Warszawskiego, poległych
1 sierpnia 1944 roku.
Bracia Puchalscy – kpr. pchor. Zygmunt „Atomek” (ur.
1922) i kpr. pchor. Piotr Ludwik „Łotr” (ur. 1924), uczestnicy szeregu akcji dywersyjnych, w Powstaniu Warszawskim
walczyli na Bródnie w 56. plutonie Batalionu Saperów
Praskich. 1 sierpnia 1944 roku, podczas próby wysadzenia
wiaduktu przy ul. Modlińskiej, pluton znalazł się w ogniu
niemieckiej załogi warsztatów kolejowych i nadjeżdżających czołgów. Oddział poniósł ogromne straty, polegli
między innymi bracia Puchalscy.
45
8. Kwatera 114 H
rz. VI gr. 2-5
Pomnik ku czci rozstrzelanych przez Niemców w dniu
2 sierpnia 1944 roku. Wybudowany został staraniem
pracowników Zarządu Cmentarza, jako pierwszy
w powojennej Warszawie. Uroczyste odsłonięcie miało
miejsce 5 sierpnia 1945 roku.
Stefania Kapuścik, świadek tragicznych wydarzeń, jakie rozegrały się 2 sierpnia 1944 roku na Cmentarzu Bródnowskim,
składając zeznania w 1946 roku przed Komisją Badania Zbrodni
Niemieckich, oświadczyła: „Rozdzielono mężczyzn od kobiet, po
czym 64 mężczyzn zamknięto w garażu. Nazajutrz rewidowano
ich, zabrano kosztowności. O godzinie 19.00 Niemcy wyprowadzili po dziesięciu mężczyzn partiami na cmentarz. Przed
wyprowadzeniem na egzekucję Niemcy na ochotnika wybrali
15 mężczyzn do roboty. Dali łopaty i kazali wykopać mogiłę
na Bródnie, po czym odprowadzili z powrotem do garażu tych
15 mężczyzn. Następnie po 10 osób wybierali na egzekucję.
W ten sposób zginęli mój mąż i syn Ryszard”. Najmłodszy rozstrzelany Ryszard Kapuścik miał 16 lat i był uczniem drugiej
klasy Gimnazjum Kolejowego. Po dwóch tygodniach rodziny
ofiar uzyskały zgodę władz niemieckich na ekshumację. Zwłoki
wszystkich zamordowanych złożono we wspólnej kwaterze.
46
Iv
9. Kwatera 33 C
rz. V gr. 9-22
Mogiły dwudziestu ośmiu członków Polskiej Partii
Socjalistycznej poległych w Powstaniu Warszawskim.
Polska Partia Socjalistyczna w podziemiu działała jako
PPS-WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) albo Centrala
Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi. PPS-WRN uznawała
się za część Polskiego Państwa Podziemnego, wchodziła do
Delegatury Rządu RP na Kraj i Rady Jedności Narodowej
(podziemnego parlamentu), brała również udział w tworzeniu konspiracyjnych oddziałów bojowych. Siłą zbrojną
WRN były Oddziały Wojskowe Pogotowia Powstańczego
Socjalistów (OW PPS), poprzednia nazwa Gwardia Ludowa,
które od 1940 roku wchodziły na zasadach autonomii
w skład ZWZ–AK. Oddziały OW PPS wzięły czynny udział
w Powstaniu Warszawskim.
47
10. Kwatera 13 A rz. II gr. 7
Mogiła księdza Józefa Woźniaka, kapelana I Rejonu
VI Obwodu AK Praga.
W okresie okupacji działała podziemna Kuria Polowa
AK. Niemal każdy okręg, obwód, rejon, większe zgrupowanie miało swojego kapelana. Księża kapelani mieli
liczne obowiązki i zadania. Oprócz posługi duchowej
jednym z najczęstszych obowiązków było przyjmowanie
przysięgi żołnierskiej. Kapelanem I Rejonu Obwodu AK
Praga był ksiądz kpt. Józef Woźniak „Ks”. Przyjaciel
i wychowawca młodzieży. Działał przy kościele parafialnym p.w. Matki Boskiej Różańcowej przy ul. Wysockiego,
a także jako prefekt okolicznych szkół. Pełnił funkcję
kapelana Szarych Szeregów na Bródnie. Oprócz posługi
duszpasterskiej udostępniał harcerzom pomieszczenie
na zbiórki. Koło ministrantów stało się przykrywką
intensywnej działalności Zawiszaków. Na Plebanii odbywały się tajne odprawy drużynowych, zbiórki, a w każdą
niedzielę po mszy św. dla dzieci i młodzieży pogadanki
na tematy historyczne i światopoglądowe. Kazimierz
Drzewiecki, mieszkaniec Nowego Bródna, wspomina: „Pamiętam późniejszego proboszcza ks. Woźniaka
nie dlatego, że skończył dodatkowe studia w Rzymie,
nie dlatego, że był częstym gościem w naszym domu,
ale dlatego, że był jednym z wielu odważnych patriotów polskich, bo organizował fikcyjne pogrzeby, aby
w trumnie zamiast zmarłego przetransportować broń
i amunicję na Cmentarz Bródnowski, gdzie zaopatrywali się w tę broń żołnierze armii podziemnej w czasie
niemieckiej okupacji, a potem przez kilka dni powstania
na naszym Bródnie”.
48
Iv
11. Kwatera 45 N,
przy murze
Pomnik więźniów politycznych straconych w latach
1944-1956. Pomnik-krzyż, zaprojektowany przez
artystę rzeźbiarza Dariusza Kowalskiego, poświęcił
15 września 2001 roku kardynał Józef Glemp. Stanął
on w miejscu pochówku skrycie zamordowanych żołnierzy i działaczy antykomunistycznego podziemia.
Dzień 8 maja 1945 roku dla społeczeństwa polskiego
oznaczał początek nowej okupacji. Mnożyły się prześladowania, aresztowania i mordy w majestacie komunistycznego prawa. O skali terroru najlepiej świadczą
liczby – w latach 1944-1956 sądy wojskowe zasądziły
prawie 6 tysięcy wyroków śmierci, z czego ponad połowę
wykonano. Przez areszty i więzienia przeszły 2 miliony osób. Jednym z miejsc tajnego grzebania pomordowanych i rozstrzelanych więźniów był Cmentarz
Bródnowski. Tajne pochówki odbywały się przeważnie
nocą, ciała wrzucano do zbiorowych i pojedynczych
dołów. Groby znajdowały się wzdłuż cmentarnego muru
oddzielającego nekropolię od ul. Rzeszowskiej. Na tym
terenie funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa dla
zatarcia śladów ustawili dwa szalety. Dzięki wieloletnim
staraniom byłych więźniów politycznych oraz rodzin
ofiar zostało odnalezione miejsce pochówku pomordowanych i powstał komitet społeczny dla uczczenia ich
pamięci. Szacuje się, że w różnych częściach cmentarza
spoczywa około 190 osób, wśród nich Marian Bernaciak
„Orlik”, dowódca oddziału partyzanckiego, który uwolnił z transportu więziennego komendanta VI Obwodu
AK Praga ppłk. Antoniego Żurowskiego „Bobera”.
49
Cmentarz Bródnowski
– miejsca pamięci
1.Kwatera 22 A rz. I gr. 1. Pomnik pamięci poległych
i zmarłych żołnierzy 6-XXVI Obwodu AK Praga oraz
praskiej kompanii Dywersji Bojowej „DB-22”.
2.Kwatera 93 C gr. 26-27. Mogiła sióstr Marii i Jadwigi
Snopkównych zamordowanych przez agenta gestapo.
3.Kwatera 30 N rz. V gr. 15. Mogiła dwóch
żołnierzy Armii Krajowej, pracowników tajnej
drukarni zamordowanych przez gestapo.
4.Kwatera 35 D rz. IV gr. 13-19. Grób zbiorowy
siedmiu żołnierzy Armii Krajowej, pracowników
tajnej wytwórni materiałów wybuchowych.
5.Kwatera 36 H rz. I gr. 23. Symboliczny grób Janiny
Rylskiej i ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy”.
6.Kwatera 28 B rz. IV gr. 5-6. Mogiła braci Czesława i Narcyza
Kozłowskich poległych w Powstaniu Warszawskim.
7.Kwatera 73 A rz. III gr. 3-4. Mogiła braci Zygmunta i Piotra
Ludwika Puchalskich poległych w Powstaniu Warszawskim.
8.Kwatera 114 H rz. VI gr. 2-5. Pomnik rozstrzelanych
przez Niemców w dniu 2 sierpnia 1944 roku.
9.Kwatera 33 C rz. V gr. 9-22. Mogiły dwudziestu
ośmiu członków Polskiej Partii Socjalistycznej
poległych w Powstaniu Warszawskim.
10.Kwatera 13 A rz. II gr. 7. Mogiła księdza Józefa
Woźniaka, kapelana I Rejonu Obwodu AK Praga.
11.Kwatera 45 N. Pomnik więźniów politycznych
straconych w latach 1944-1956.
V - NIEMIECKIE ZDJĘCIA LOTNICZE - ??
Powstańcze punkty
sanitarno-optrunkowe
Rejon I
A. - ul.
B. - ul.
C. - ul.
D. - ul.
AK "Bródno"
Batnicza 2
P.Wysockiego 2
Poborzańska 33
Wenecka. Dom Społ.
Rejon II AK "Targówek"
E. - ul. Tykocińska 32/34
F. - Dom Sióstr przy kościele
p.w. Chrystusa Króla
G. - ul. Oszmiańska 9
H. - ul. św. Wincentego 18
K. - ul. Kawęczyńska 49
52
? -
V
Obwód VI Praga
w dniach 1 - 4 sierpnia 1944r.
Część północna Rej. I; II
Służba zdrowia Warszawa-Praga
w czasie Powstania Warszawskiego 1944r.
53
V - NIEMIECKIE ZDJĘCIA LOTNICZE
54
? -
V
Niemieckie zdjęcia lotnicze
14 -12-1944
55
26-10-1944
56
15-12-1944
15-12-1944
58
BIBLIOGRAFIA
Bartelski Lesław M., Praga. Warszawskie
Termopile 1944, Warszawa 2002,
Bartoszewski Władysław, Warszawski pierścień
śmierci 1939-1944, Warszawa 1970,
Borkiewicz Adam, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys
działań natury wojskowej, Warszawa 1964,
Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców: czasy
międzywojenne, okupacja, powstanie, Warszawa 1995,
Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców: czasy
międzywojenne, okupacja, powstanie, wyzwolenie,
dzień dzisiejszy, t. 2, Warszawa 2001,
Chlebowski Cezary, Pozdrówcie Góry
Świętokrzyskie, Warszawa 1988,
Chlebowski Cezary, Wachlarz. Monografia wydzielonej
organizacji dywersyjnej Armii Krajowej wrzesień
1941 – marzec 1943, Warszawa 1983,
Cmentarz Bródnowski, red. i oprac. Jan
Kieniewicz, Warszawa 2007,
Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Warszawa w latach
1939-1945, Warszawa 1984,
Kasprzycki Jerzy, Korzenie miasta. Warszawskie
pożegnania, t. 3: Praga, Warszawa 1998,
Kunert Andrzej Krzysztof, Słownik biograficzny konspiracji
warszawskiej 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 1987, 1991,
Lechowski Andrzej, Frontowe dni Pragi wrzesień
1944 – styczeń 1945, Pruszków 1995,
Lewandowska Stanisława, Polska konspiracyjna prasa
informacyjno-polityczna 1939-1945, Warszawa 1982,
Nowik Grzegorz, Straż nad Wisłą. Okręg Szarych Szeregów
Warszawa – Praga 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 2002,
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta
hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 19391945. Powstanie Warszawskie 1 VIII - 2 X 1944, oprac.
Maja Motyl, Stanisław Rutkowski, Warszawa 1994,
Satora Kazimierz, Podziemne zbrojownie
polskie 1939-1944, Warszawa 2001,
Słownik uczestniczek walki o niepodległość
Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie
okupacji niemieckiej, Warszawa 1988,
Stpiczyńska Zofia, Na Targówku kamienie mówią.
Rejestr miejsc pamięci pozostających pod opieką
Urzędu Dzielnicy Warszawa-Targówek, opracowanie
praskiego środowiska żołnierzy AK, maszynopis,
Warszawa 2007, zbiory Archiwum Akt Nowych,
Strzembosz Tomasz, Akcje zbrojne podziemnej
Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983,
Strzembosz Tomasz, Oddziały szturmowe konspiracyjnej
Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983,
Strzembosz Tomasz, Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo
polskie a państwo podziemne 1939-1945, Warszawa 2000,
Sztandau Henryk, Obwód Praga AK 1939-1944, maszynopis,
zbiory Muzeum Powstania Warszawskiego,
Witkowski Henryk, „Kedyw” Okręgu Warszawskiego
AK w latach 1943-1944, Warszawa 1984,
Wojciechowski Franciszek, Polska Niepodległa.
Organizacja konspiracyjna, Warszawa 1997,
Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1:
Działania zbrojne, red. Piotr Rozwadowski, Warszawa 2005,
Żurowski Antoni, W walce z dwoma wrogami, Warszawa1991.
59

Na Targówku Kamienie Mówią...Przewodnik Po Miejscach Walk i

Transkrypt

Podobne dokumenty

Maj 2010 nr 5/9 - niesmiertelnik.cba.pl

Nowa twarz Starej Pragi