nieznany portret krakowa

3
Projekt zrealizowano
przy udziale finansowym
Gminy Miejskiej Kraków
www.krakow.pl
Zdjęcia zamieszczone w książce pochodzą z:
Archiwum Państwowego w Krakowie,
ul. Sienna 16
www.archiwum.krakow.pl
Muzeum Historii Fotografii
im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie,
ul. Józefitów16
www.mhf.krakow.pl
Narodowego Archiwum Cyfrowego,
ul. Hankiewicza 1, Warszawa
www.nac.gov.pl
Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa,
Rynek Główny 35, Kraków
www.mhk.pl
oraz ze zbiorów prywatnych autorów
Szczegółowy wykaz ikonograficzny na str. 302
Projekt okładki: Jadwiga Mączka
Redakcja: Patrycjusz Pilawski
Skład: Edycja
© Wydawnictwo WAM, 2010
ISBN 978-83-7505-550-4
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwowam.pl
DZIAŁ HANDLOWY
tel. 12 62 93 254-256 • faks 12 43 03 210
e-mail: [email protected]
KSIĘGARNIA INTERNETOWA
tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447
faks 12 62 93 261
e.wydawnictwowam.pl
Druk i oprawa:
Drukarnia LEYKO - Kraków
4
Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Od autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
318
Willa Rożnowskich . . . . . . . . . . . . . . . . .
Willa Rożnowskich podczas powodzi – 1926 rok
Widok z cypla dębnickiego . . . . . . . . . . . . .
Powódź przy moście Dębnickim – 1931 rok . . .
Powódź przy ulicy św. Sebastiana . . . . . . . . .
Przesuwanie zakola Wisły . . . . . . . . . . . . .
Widok na rzekę. Pod Wawelem . . . . . . . . . .
Kabiny kąpielowe . . . . . . . . . . . . . . . . .
Piaskarze – wolni ludzie . . . . . . . . . . . . . .
Budowa bulwarów – 1911 rok . . . . . . . . . .
Trzeci Most . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Galar z mostem Podgórskim . . . . . . . . . . . .
Tymczasowy most Podgórski . . . . . . . . . . .
Widok na gazownię i elektrownię . . . . . . . .
Fabryka gazu wodnego . . . . . . . . . . . . . .
Widok z piecowni . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fabryka Józefa Goreckiego na Zabłociu . . . . . .
Państwowa Wytwórnia Wódek na Dąbiu . . . . .
Zakłady Zieleniewskiego . . . . . . . . . . . . . .
Młynówka na Łobzowie . . . . . . . . . . . . . .
Widok z Łobzowa na kopiec Kościuszki . . . . .
Nowa Wieś Narodowa . . . . . . . . . . . . . . .
Ulica Łobzowska . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
13
17
20
23
26
29
32
36
39
42
45
49
52
55
59
62
65
68
72
76
80
83
86
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
Hotel Krakowski Antoniego Marfiewicza . . . . . . . . . . 88
Łaźnia na Piasku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Młyn dolny królewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Dom Egipski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Plac Na Groblach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Plac Na Groblach – targowica końska . . . . . . . . . . . 105
Sprzedawczyni warzyw na placu Szczepańskim . . . . . 109
Ulica Słowiańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Stragany na placu Nowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Plac Nowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Kiosk przy ulicy Siennej, na Plantach . . . . . . . . . . . 121
Kawiarnia Jana Bisanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Kaffee Cristal i sąsiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Kolumna ogłoszeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
„Czas” – koniec redakcji i drukarni . . . . . . . . . . . . 135
Wybuch prochowni na Woli Duchackiej . . . . . . . . . . 140
Rogatka wolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Widok na plac budowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Widok na samochód osobowy . . . . . . . . . . . . . . . 151
Oleandry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Ochotnicze Drużyny Robotnicze . . . . . . . . . . . . . . 157
Budowa Miejskiego Stadionu Sportowego . . . . . . . . 161
Miejski Stadion Sportowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Aleja Słowackiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Plac Inwalidów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Uroki łażenia po ogrodzeniach . . . . . . . . . . . . . . 175
Spółdzielnia mieszkaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Samochód reklamowy Herbewo . . . . . . . . . . . . . . 182
Nowy Kleparz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Na dachu YMCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Szkoła Barakowa św. Wojciecha . . . . . . . . . . . . . . 192
Ulica Kościuszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Garaże Meta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Wnętrze garaży Meta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Torpeda Podhalańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
319
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
Wikarówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Witryna firmy Jakób Gross . . . . . . . . . . . . . . . .
Sklep firmy Gross – wnętrze . . . . . . . . . . . . . . .
Widok dzielnicy Wesoła . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przesadzanie lipy (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przesadzanie lipy (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polana Wincentego Wobra . . . . . . . . . . . . . . . .
Restauracja Pawilon Okocimski na Polanie Lea . . . .
Dom mieszkalny przy ulicy Pasterskiej . . . . . . . . . .
Osiedle robotnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Schronisko Brata Alberta . . . . . . . . . . . . . . . . .
Widok na Podgórze i Kraków spod kopca Krakusa (I) .
Widok spod kopca Krakusa (II) . . . . . . . . . . . . . .
Plac Zgody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dworzec Karpaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szkoła Rzemiosł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Remiza tramwajowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Budowa hali targowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wnętrze hali targowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jatki poddominikańskie . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fabryka stryjecznego dziadka Lili Haber . . . . . . . .
Rozmaitość ulicy skromnych ludzi . . . . . . . . . . .
Arkady przy ulicy Krakowskiej . . . . . . . . . . . . . .
Ulica Beskidzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Curling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncert orkiestry Generalnego Gubernatorstwa . . . .
Willa „Odyniec” Adolfa Szyszko-Bohusza . . . . . . .
Schloss Wartenberg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
207
211
215
218
221
224
227
231
235
238
241
245
249
252
256
259
262
265
268
271
275
278
282
286
290
292
295
298
Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Wykaz źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
320
Przedmowa
Czy w Krakowie, mieście od dziesięcioleci ogarniętym obsesją pamięci, można jeszcze tę pamięć poszerzać? Gdzie są granice naszej pamięci zbiorowej? Z tym frapującym problemem postanowili
zmierzyć się autorzy tej książki. Bo nie jest to na pewno kolejne
studium poświęcone dziejom Krakowa. Historia i pamięć to dwie
różne kwestie. Konrad Myślik i Barbara Zbroja – wytrawni znawcy
dziejów Krakowa – postanowili istotnie poszerzyć naszą wspólną
pamięć o tym niezwykłym mieście. Bo pamięć zbiorowa to artefakt,
który codziennie na nowo konstruujemy, mimo iż ludzie twierdzą,
że istota ich tożsamości jest niezmienna. Ta praca nie tylko odkrywa przed nami – w duchu konstruktu lieux de memoire Pierre’a
Nory – nowy katalog krakowskich miejsc pamięci, ale i wzbogaca
naszą kulturę pamięci.
Dla krakauerów ta książka jest przy tym zarazem ucztą i prowokacją. Autorzy świadomie „zapomnieli” bowiem o miejscach,
które w tradycyjnej społecznej konstrukcji miasta składają się na
jego mit. Nieznany portret Krakowa łamie stereotyp starej stolicy Polski, której wizerunek budujemy często wyłącznie poprzez
przestrzeń miasta średniowiecznego. Ta kwestia to również ciągle istotne ograniczenie pamięci i tożsamości wielu prawdziwych
krakauerów. Bo w Krakowie „idę do miasta” ciągle oznacza, że
w drodze na Rynek Główny przekraczamy linię Plant! Autorzy wyprowadzają więc nas „za miasto” i przekonują, iż Kraków „extra
muros” to inny Kraków, ale Kraków.
Wędrówka po kolejnych kartach książki to swoista flânerie
„przez czas i przestrzeń”. Baudelaire’owska postać flâneura – spa5
cerowicza i detektywa – została przez nasz duet autorski przeniesiona z tłocznych bulwarów Paryża la belle époque nie tylko na
zewnątrz Plant, ale i poza rogatki Krakowa. U flâneura „triumfuje
radość obserwowania”. Myślik i Zbroja swoją radość obserwowania rozumieją przede wszystkim jako „czytanie miasta”. Lektura
odbywa się poprzez wnikliwą analizę niezwykłego zestawu archiwalnych fotografii pracowicie zebranych przez parę autorską.
Idea spaceru pozwala w tym wypadku nie tylko odkrywać kolejne
warstwy krajobrazu kulturowego Krakowa, ale i zrozumieć jego
zmienność.
Choć miasto jest zjawiskiem nieskończonym i niemożliwym do
całkowitego „ogarnięcia”, to zaprezentowany w książce materiał
fotograficzny pozwala czytelnikowi nie tylko poszerzyć pamięć
o Krakowie lat 1894–1945, ale i budować wielowymiarowy obraz
tego niezwykłego miejsca na ziemi w czasach przełomu. Bo przełomem była dla krakowskich kołtunów i filistrów nie tylko Młoda
Polska, ale i nowoczesność rozumiana w szerszym wymiarze cywilizacyjnym. Kraków pierwszej połowy XX wieku otwierał się na
nowoczesność z zaciekawieniem. Równocześnie „wylewał się” na
nowe terytoria.
W tym tkwi też wartość tej pracowicie skonstruowanej książki.
Nie tylko przełamuje ona dotychczasowy kanon i przywraca miejsca wymazane z naszej pamięci, ale trafnie maluje różnorodność
i wielowymiarowość miasta.
Nieznany portret Krakowa to opowieść o przenikaniu się różnych światów: tradycji i postępu, miasta i przedmieścia. Autorzy
tej książki identyfikują miejsca o szczególnej odrębności, wydobywają problem „miasta w mieście” i uświadamiają nam skalę skoku,
jaki wykonał modernistyczny Kraków w ciągu pół wieku. To również opowieść o „meblowaniu miasta”. Książka opowiada nie tylko o wielkiej architekturze, ale i zwraca uwagę na znaczenie małej
architektury dla kształtowania krajobrazu kulturowego. Autorzy
fundują nam powrót do Krakowa poszukującego swej nowej tożsamości – miasta sprzed lekcji totalitaryzmu, uniformizacji i urbanizacji. To książka pisana miłością i erudycją. Detektywistyczne
6
analizy zamieszczone w obszernych komentarzach do fotografii
to także pomnik erudycji autorów oraz popis ich pisarskiego krasomówstwa. Konrad Myślik i Barbara Zbroja swym „portretem
nieznanego Krakowa” nie dość, że wpisują się w długą i bogatą
historię miłośnictwa tego niezwykłego miasta, to przy tym otwierają jego nowy rozdział!
Jacek Purchla
7
Od autorów
Książka, którą wzięli Państwo do ręki, zawiera wiele obrazów dotychczas nieznanych lub mało znanych. Pochodzą one ze zbiorów
archiwalnych, muzealnych i kolekcji prywatnych. Znajdą Państwo na nich – w zgodzie z tytułem – nieznany portret Krakowa
i krakowian ujęty na fotografiach od końca XIX wieku do połowy
lat czterdziestych wieku XX. Do tych obrazów przygotowaliśmy
komentarze, które są dłuższe od zwykle proponowanych opisów
fotografii.
Autorzy z rozmysłem nie umieścili tu Wawelu (występuje najwyżej w tle), kościoła Mariackiego, Collegium Maius, Bramy Floriańskiej, Barbakanu czy Sukiennic. Zamiast tego pokazujemy,
używając trudnych przykładów, jak patrzeć na stare fotografie,
jak pomagać sobie planem miasta, własną pamięcią, spacerem.
Wskazujemy, jak – śledząc szczegóły – dostrzec można to, w której
jesteśmy epoce i jak wyglądały kiedyś miejsca położone „na końcu
świata”, dziś będące częścią ruchliwych dzielnic.
Opisy mają skłonić Państwa do uważnego obejrzenia obrazów –
verba volant, scripta manent. Jeśli rzeczywiście jeden obraz zdolny
jest powiedzieć więcej niż tysiąc słów, to tego doświadczyliśmy.
Mimowolne niekiedy uchwycenie tysięcy składników zamrożonej
w kadrze rzeczywistości daje autorom i czytelnikom pole do niekończących się poszukiwań.
Fotografia Krakowa miała swoich licznych bohaterów, począwszy od chwili, kiedy możliwe stało się utrwalanie obrazu na płycie. Obok dobrze znanych w drugiej połowie XIX wieku nazwisk –
8
Ignacego, Natana czy Amalii Kriegerów, Walerego Rzewuskiego
czy Józefa Sebalda – wiek XX wprowadza przed nasze oczy ognistą fotografię prasową. Układne i pozowane sceny z atelier, gdzie
nasze praprababcie grzecznie trzymały rączki w małdrzyk u boku
szabelnych i wąsatych żołnierzy Najjaśniejszego Pana, marynarskie kołnierzyki chłopców i bufiaste sukienki dziewczynek… Ich
odpowiedniki znajdziemy i dziś w świecie rodzinnej fotografii. Ale
tak zwana Wielka Wojna, jak nazywano I wojnę światową, sprawiła, że nic już nie było takie jak dawniej. Fotografia też uległa amerykanizacji i rewolucji obyczaju. I tak miejsce rodzinnej sielanki
z atelier zajęła scena katastrofy kolejowej „dawana” na pierwszej
stronie bulwarowego dziennika.
Dziennik nie był już „Czasem”, elegancką i właściwą gazetą finansistów, profesorów czy ziemian. Masowa prasa drukowana i prenumerowana w setkach tysięcy egzemplarzy, dostępna w kiosku na
rogu i na wiejskiej poczcie, obrastająca ilustrowanymi i tematycznymi dodatkami, kierowana przez właścicieli i wydawców tak wpływowych jak Marian Dąbrowski – to był nowy świat koloru i reklamy.
Ten świat prowadził ze sobą gromady wybitnych dokumentalistów,
których dziś nazywamy fotoreporterami. Mimo nieogarnionego postępu, który dzieli lata dwudzieste od dzisiejszych łączy satelitarnych, sieci i cyfrowego przekazu, nadal jedno pozostało niezmienne:
na miejscu musi znaleźć się człowiek, który zrobi zdjęcie.
Podporą tej pracy są fotografie wykonane przez fotoreporterów
Agencji Fotograficznej „Światowid”, stanowiącej część koncernu
wydawniczego „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Dużą część z nich
wykonał Stanisław Mucha. Dokumentowaniem Krakowa zajmowali się, niejako „po godzinach”, znakomici krakowscy fachowcy
parający się na co dzień fotografią portretową: Tadeusz Jabłoński,
Stanisław Kolowca i Antoni Pawlikowski.
Zachęcamy więc, by skłaniać swoich rodziców, dziadków i pradziadków (oraz samych siebie!) do odświeżania rodzinnej pamięci.
A to, co uda się w tej pamięci odkurzyć, można przekazać dzieciom.
Bardzo to pomaga tradycji, która jest przecież ustnym podaniem.
To pomaga nam samym być lepszymi krakowianami.
9
Ta praca ma się stać także wskazówką dla miłośników dobrej
architektury – i dla krytyków złej. W portretowanych przez nas
latach stworzono w Krakowie mnóstwo bardzo dobrej architektury – i niewiele złej. Pomagały temu między innymi: dobrze sporządzane prawo, kultura jego respektowania, a także sumienne
egzekwowanie. Istniały POMYSŁY na miasto, czego o dzisiejszych
czasach powiedzieć nie można. A szkoda.
Prowadzimy Państwa w świat trudny do identyfikacji. Często
nie sposób rozpoznać tego, co przedstawiają klisze. Dlatego zwiedziliśmy to, co widać. Przypomnieliśmy to, co się dzieje, odmroziliśmy kilka światów zastygłych w rozmaitości miejsca i życia.
Kierujemy Państwa uwagę na obiekty, które nie dosłużyły się zainteresowania ze strony historyków.
Przedstawiając niemiecką fotografię propagandową w jej hitlerowskim wydaniu, wskazujemy na szachrajstwa nachalnej agitacji. Przywołujemy czas, w którym służyła ona do przykrycia tego,
o czym wielu Niemców chciałoby zapomnieć, a szczególnie dogodnie jest zapomnieć o czymś, czego się nigdy nie wiedziało. Sam
fałszywy zamysł nie umniejsza jakości pracy niemieckich fotografów, którzy tym samym tworzyli ważny rozdział dokumentacji
miasta.
Technika zapisu cyfrowego w połączeniu z możliwościami skanowania i druku pozwoli nam odszukać na kartach szczegóły
dotąd niedostrzegalne. Szkło powiększające otworzy treść możliwą do odczytania ze strzępów afiszy, przybliży rodzaj tkaniny
i konstrukcję lokomobili albo szczegóły szyldów. Jeśli ta książka
zainteresuje Państwa w takim stopniu, by sprowokować rodzinne
spacery, jeśli będzie towarzyszyć w przechadzkach po najbliższym
sąsiedztwie, dzielnicy i mieście, to zadziała jak należy. Może powszechna dostępność fotografii cyfrowej skłoni Państwa do samodzielnego dokumentowania zmian, wyburzeń, wznoszonych
konstrukcji...
W opisach fotografii znalazły się cytaty z prasy i oficjalnych
dokumentów, nieznane dotąd materiały archiwalne i relacje
świadków. Posłużyła nam do tego szeroka kwerenda archiwalna
10
i biblioteczna. Dokumenty i świadectwa ilustrują politykę władz
Krakowa, podejmowane przez te władze decyzje i ich dobre skutki.
Nie znajdą Państwo w tej książce rozdziału o historii fotografii,
o technikach naświetlania, wywoływania, utrwalania, drukowania i oprawy zdjęć. Pozycji o tym traktujących napisano wiele,
a pośród nich także wiele bardzo dobrych. Zamiarem autorów nie
jest uzupełnianie tej listy, ale skupienie się na portrecie miejsca.
Dla wygody czytelnika dołączamy do książki plan miasta
z roku 1939 z zaznaczonymi na nim miejscami i kierunkami wykonania zdjęć. Numery na planie odpowiadają kolejności fotografii
w książce. To – w razie spaceru, do którego jeszcze raz namawiamy – ułatwi Państwu orientację w terenie.
Jak zrodził się pomysł na powstanie tej książki? Jeden z autorów zwrócił się do drugiego z tak zwanym małym zapytaniem.
A to zrodziło długą odpowiedź: co widać na tym zdjęciu? Uświadomienie sobie, że trzeba Państwu dostarczyć większej liczby takich
odpowiedzi, było już (doprawdy) kwestią chwili. To wersja nieoficjalna. W rzeczywistości każde z nas przejrzało w życiu niezliczone ilości starych fotografii. Jesteśmy wyczuleni na ukryte w nich
skarby i wiemy, jak wielu z nich nikt dotąd nie odkrył. Do napisania tekstów potrzeba było wiedzy historycznej, ale i rozeznania w wielu innych dyscyplinach. Staraliśmy się temu sprostać,
sprawdzając fakty po wielekroć.
Do poprawności tekstów zawartych w tej książce przyczyniły
się Panie i Panowie: Mariusz Bembenek, Jacek Gad, Lili Haber,
Paweł Jagło, Kazimierz Łatak, Paweł Myślik, Katarzyna Pelc, Wojciech Rzeszutko i Wanda Styczeń. Bardzo im za to dziękujemy.
Prosimy Pana Profesora Jacka Purchlę o przyjęcie oddzielnych
podziękowań za to, że zgodził się zostać pierwszym czytelnikiem
tej pracy, za celne uwagi i komentarze. Życzeniem naszym jest, by
nasza praca wsparła wysiłki, które w sprawach poznania historii
i dziedzictwa Krakowa podejmuje on od ponad trzydziestu lat.
Barbara Zbroja, Konrad Myślik
Kraków, luty 2010 r.
11
1. Willa Rożnowskich
…i gdyby nie napis na osłonie koła łopatkowego parowca: „Światowid”, to krajobraz można byłoby ulokować w niemieckiej lub
brytyjskiej rzeczywistości. Baczne oko miłośnika architektury dostrzeże szybko, że mamy tu do czynienia z kaprysem historycznym właściciela „zameczku”, bo wieża ma… za duże okna, które
w żaden sposób nie nadawałyby się do obrony, zapewniały natomiast piękny widok. Budowli takich w dziewiętnastowiecznej,
romantycznej Europie naprodukowano co niemiara, a ich sztandarowym przykładem i niedoścignionym wzorcem (jeśli szacować
miarą trwonienia pieniędzy) były poczynania króla Ludwika II Bawarskiego, który w swej łaskawości zechciał nieomal przewrócić
13
budżet Bawarii, żądając coraz to nowych kwot na swoje zamkowe
pomysły. Ale nie mamy wątpliwości, że Bawarczycy kochają za to
swojego Wittelsbacha do dziś. Historyzujące wille zamkowe na
przełomie XIX i XX wieku stawiali też w okolicy Krakowa najlepsi
architekci, by uczynić zadość ambicjom przybywających tu ziemian, a także i osób „świeżo” uszlachconych.
Zakotwiczony na naszym obrazku parowiec „Światowid”, z banderą Rzeczypospolitej na rufie, oczekuje na przyjęcie gości – być
może delegacji. Dekoracja statku i stan liści na drzewach pozwalają nam sądzić, że było to Święto Niepodległości, 11 listopada
1926 roku.
Za nazwą tego pięknego statku kryje się jeszcze jeden przejaw
przedsiębiorczej promocji w wykonaniu Mariana Dąbrowskiego.
Właściciel, wydawca i redaktor „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, a z czasem całego ogromnego koncernu wydawniczego, niejeden raz występuje w tej książce. Jednym z wydawanych przez
„Ikaca” tytułów był (od 1924 roku) ilustrowany dodatek „Światowid”. Parowiec widoczny na fotografii zapewne nieprzypadkowo
nosi tę samą nazwę. Jego rodzicami chrzestnymi (po zmianie nazwy
i wcześniejszej przebudowie z towarowego parowca „Płock”) zostali: małżonka Mariana, Michalina Dąbrowska, a wraz z nią prezydent RP Stanisław Wojciechowski. Uroczystość odbyła się 8 maja
1925 roku w Krakowie (data nieprzypadkowa – Dzień św. Stanisława i związana z nim coroczna procesja z Wawelu na Skałkę),
a statek poświęcił ks. Adam Stefan Sapieha, biskup krakowski.
„Światowid” służył krakowskiej żegludze do lat pięćdziesiątych XX wieku, wożąc wycieczkowiczów przez śluzy na Dąbiu
i Przewozie aż do Niepołomic. Z relacji naocznych świadków
wiemy, że koła łopatkowe robiły na młodzieży męskiej ogromne
wrażenie.
Stojący w tle wspomniany niby-zameczek zajmowany był przez
rodzinę ziemiańską z Poznańskiego, legitymującą się znanym
w Wielkopolsce nazwiskiem – Rożnowscy herbu Nowina ze Skoków. Nie mamy wątpliwości, że willa powstała tu ze względu na
wspaniały widok na Wawel. Została wybudowana w 1891 roku
14
dla Michała Józefa Rożnowskiego. Kontraktem z 24 października
1893 roku willę odkupił od niego Wojciech (Adalbert) Rożnowski,
syn Dezyderego i Emilii z Przyłuskich. Wojciech przybył do Dębnik
z Gniezna wraz z żoną Marią z Łempickich, córką Henryka i Stanisławy. Maria była skromną szlachcianką z rodziny trzymającej
majątek Trzciana w dzisiejszej gminie Świlcza pod Rzeszowem.
Urodziła się nieopodal Trzciany, w Bratkowicach. W Dębnikach
urodziła Wojciechowi Rożnowskiemu dwoje dzieci: w 1897 roku
Izabelę (nazywaną również Idą), a w 1899 roku – Edwarda. Maria owdowiała w 1904 roku. W tym też roku willa przeszła na
własność jej małoletnich jeszcze dzieci. Prowadzona przez wdowę
polityka wynajmów sprawiła, że w domu, wymienianym w spisach
jako położony przy ul. Zamkowej, w 1909 roku mieściła się… destylarnia wódek. Na podstawie decyzji ck Namiestnictwa we Lwowie, z 28 sierpnia 1911 roku, cała posiadłość Rożnowskich została
wywłaszczona „(…) dla robót ochronnych, celem zabezpieczenia
przed powodzią (…)”. Możemy sądzić, że decyzja ta zapadła wbrew
woli Rożnowskich, bowiem – po licznych odwołaniach rodziny –
skarb państwa przejął ich realność dopiero 25 lipca 1924 roku.
W 1921 roku Maria Rożnowska wraz z synem Edwardem
mieszkała przy ówczesnej ul. Wolskiej (dziś – Piłsudskiego) 28,
czyli w kamienicy sąsiadującej z narożnym domem Pod Śpiewającą Żabą. Izabela w 1916 roku wyszła za mąż za Michała Habla,
późniejszego kapitana Wojska Polskiego, i zamieszkała w Białej.
Ta część dziejów familii Rożnowskich skrywa aż trzy tajemnice: historia rodziny nie podaje, jakoby Dezydery Rożnowski ze
swoją małżonką Emilią w ogóle mieli syna Wojciecha – choć podają to Teki Dworzaczka z Biblioteki Kórnickiej. Ponadto, dwoje
dzieci, o których mowa, zostało ochrzczonych razem – w kościele
św. Józefa w Podgórzu. Izabela miała wtedy ponad dwa lata,
a Edward właśnie się narodził. Było to zdarzenie w tamtych czasach
bardzo rzadkie – z racji dużej śmiertelności niemowląt chrzczono
je możliwie szybko po urodzeniu. Po trzecie, jedna czwarta realności przeznaczona została w wieczyste, dożywotnie użytkowanie
dla tajemniczej Marii z Chriańskich-Grabińskich Rożnowskiej. Po
15
licznych przepychankach sądowych (budynek często bywał zastawem pożyczkowym) Rożnowscy zostali wywłaszczeni, by po ugodzie zadowolić się kwotą (o równowartości) 164 168 koron.
Ten piękny w proporcjach, acz niefortunnie usytuowany obiekt
zniknie z krajobrazu Krakowa jeszcze przed II wojną światową.
Zdecydują względy inżynierii wodnej, co oznacza – mówiąc krótko – zagrożenie powodziowe. Jedno z prezentowanych w tej książce
zdjęć przedstawia resztki fundamentów po rozebranej już willi.
16
2. Willa Rożnowskich podczas powodzi
– 1926 rok
Willa wymienionych już wcześniej Rożnowskich stała w miejscu
znanym doskonale nie tylko krakowianom. Ale wielu z nas nie
przyszłoby to do głowy.
Cypel Dębnik, który w tej części był niekiedy nazywany Rybakami, ulokowany był po wewnętrznej stronie zakrętu Wisły pod
Wawelem. Odpowiedzialnym za budowę (służących nam do dziś)
bulwarów wiślanych Kazimierza i Podgórza był Roman Kajetan
17
Ingarden, Radca Dworu i ck budowniczy. Prowadząc stałe badania
wysokości wód powodziowych Wisły, nie krył, że ukształtowanie
wysokiej skarpy dębnickiej znacznie zwiększa zagrożenie powodziowe Krakowa. Wody podczas powodzi spiętrzały się w zwężeniu
pod Wawelem tak znacznie, że ich poziom potrafił być od 90 do 120
cm wyższy od średniego poziomu powodzi w Krakowie. To stale
zagrażało wałom w pobliżu pl. Na Groblach i niosło ze sobą niebezpieczeństwo wtargnięcia Wisły do miasta, co się w XIX i XX wieku
niejednokrotnie zdarzało. Ujście Rudawy znajdujące się pod samym
nieomal Wawelem, w linii ul. Retoryka, mocno przyczyniało się do
spełnienia tej groźby. Sytuacja poprawiła się dopiero po przekopaniu koryta Rudawy wprost pod klasztor Norbertanek.
Jakże to zatem możliwe, by w tak nieprzemyślanym miejscu
ulokować dom? W tej budowie, niczym w soczewce, skupiają się
zdarzenia i namiętności tamtych czasów, których nie dostrzegamy,
spoglądając na zwykłe zdjęcie.
Jest rok 1891. Dębniki, w których zamieszkali przybyli z Poznańskiego Rożnowscy, nie są częścią Krakowa, ale oddzielną gminą leżącą w powiecie wielickim. Twórca przyszłego, tak zwanego
Wielkiego Krakowa, Juliusz Leo, nawet nie jest jeszcze prezydentem. Tuż obok Wawelu, będącego w tym czasie austriackimi koszarami, ale w INNEJ GMINIE, powstaje budynek, który musimy uznać
za historyzujący wyraz pychy – i lekceważenia stosunków wodnych. Istniał nie dłużej niż czterdzieści siedem lat – czy warto było
budować go na tak krótko? Trudno będzie udzielić jednoznacznej
odpowiedzi. 10–15 lat po roku budowy willi powstały co najmniej
dwa projekty przełożenia podwawelskiego koryta Wisły w inne
miejsce. Każdy z tych wariantów czynił z Dębnik wyspę, a z zakola
rzeki pod Wawelem – ślepy kanał służący do kotwiczenia barek.
I każdy z tych wariantów pozwoliłby ocaleć willi Rożnowskich.
Inwestorem był Michał Józef Nowina-Rożnowski, który nabył parcelę od Anieli Łotockiej, posiadającej ten grunt od 1884 roku, która
przejęła go po Janie Nepomucenie Bellicy.
Na naszej zimnej i słotnej fotografii z lata 1926 roku, wykonanej z dłuższym nieco czasem naświetlania (co zdradza ruch mas
18
wody), widać porządną powódź pod Wawelem, bo to właśnie tu
ulokowana była nasza willa. Nie jest ona już własnością Rożnowskich. W niepodległej Rzeczypospolitej budynek stał się własnością instytucji państwowej, a mianowicie Powiatowego Zarządu
Dróg Wodnych.
Trzy sczepione ze sobą galary tworzą pomost, którym można się
dostać do budynku. Przejście po kładce widocznej z prawej strony
nie jest już bezpieczne. Nie pomogło nawet obciążenie kładki brukowymi kamieniami i pęd Wisły zaraz ją porwie. Przez wyłamane
przęsło drewnianego ogrodzenia urzędnicy, flisacy i żołnierze już
zapewne wynieśli i wywieźli na taczkach z zagrożonego budynku
na dębnicki brzeg wszystko co należy. Posłużyły im do tego deski
ułożone na galarach. Zrobiono nawet wyłom w betonowej balustradzie bulwaru. Tymczasem w tle, pod samym Wawelem, zbity
tłum gapiów wygląda niczym żywopłot; taki sam szpaler stoi na
wałach, pod Basztą Złodziejską, ale tego już Państwo nie dostrzegą. Dożywająca swoich dni willa Rożnowskich stoi na czymś w rodzaju wysepki, oblana zewsząd wodami powodzi. Ma już z pewnością zalane wodą piwnice, a może i osłabione fundamenty.
19
3. Widok z cypla dębnickiego
W roku wykonania tej fotografii Stany Zjednoczone przystąpią do
I wojny światowej, którą wtedy nazywano Wielką Wojną. W Rosji wybuchnie (czy też raczej – zostanie „wybuchnięta” przez niemiecki wywiad wojskowy) rewolucja bolszewicka. Nikt już nie
lęka się obecności armii rosyjskiej na przedpolach Krakowa, jak
w 1914 roku. Nastaje właśnie wczesna wiosna 1917 roku. Fotograf ulokował swoją kamerę na cyplu z willą Rożnowskich. Na
fotografii widać budynki i obiekty w części nieistniejące.
Tuż przy widocznym z lewej strony starym moście Dębnickim
stoi zwierzyniecka stacja kolei cyrkumwalacyjnej. Powstała na podstawie projektu wykonanego w Wiedniu, w listopadzie roku 1886.
Na prawo odeń – budka stacji wodowskazowej.
Ceglany budyneczek na prawo od wodowskazu to Rogatka Zwierzyniecka, urząd miejskiej akcyzy, w którym pobierano
20
opłaty od towarów wwożonych do miasta. Rogatkę zrealizowano
w 1893 roku według projektu Stefana Żołdaniego, znanego głównie z projektów szkół krakowskich. Na prawo od dachu rogatki,
na ostatnim planie widoczna jest ściana oficyny Żeńskiej Szkoły
Przemysłowej, projektu Jana Zawiejskiego, stojącej do dziś przy
ul. Syrokomli 21. Na prawo od okien I piętra rogatki jest widoczny
łamany dach polski dworku Pod Pawiem, stojącego na miejscu zajmowanym dziś przez Dom Handlowy JUBILAT. Czy ktokolwiek pamięta jeszcze, dlaczego ten wątpliwej urody blok tak się nazywa?
To pamiątka dwudziestopięciolecia PRL-u. Nazwa przetrwała kilka fal tak zwanej dekomunizacji, stanowiąc nie najgorszy symbol
głębokiej niewiedzy dekomunizatorów o dziejach PRL-u. Na lewo
od rogatki widoczna jest – stojąca na dalszym planie (północno-wschodni narożnik ul. Syrokomli i Morawskiego) – rozpoczęta budowa istniejącego do dziś budynku przy ul. Syrokomli 11. Obiekt
został zaprojektowany przez Józefa Chmielewskiego jako dwupiętrowa neobarokowa kamienica, na zlecenie doktorostwa Wrzosków w 1914 roku. Wtedy też rozpoczęto jego realizację. W chwili
wykonania tej fotografii Adam Wrzosek był już od roku profesorem w Warszawie, wykładając tam historię medycyny. To pewnie z tych powodów budowa jego krakowskiego domu została
wstrzymana. Na naszej fotografii mury sięgają I piętra nad wysokim parterem, a od strony późniejszej ul. Morawskiego widać
(dzięki cieniowi rzucanemu na południową ścianę) nawet oszalowany i podbity stemplami balkon. Otwory okienne zastawiono
cegłami bez zaprawy.
Na Wiśle parowiec „Dunajec” z kołem łopatkowym pozwalającym na stosunkowo płytkie zanurzenie (65 cm!). Aż trudno
w to uwierzyć, ale kadłub tej historycznej jednostki istnieje do
dziś. Służy za bazę firmy szkoleń żeglarskich Academia Nautica
i kotwiczy w Zegrzu Południowym. Parowiec zbudowano w Linzu, w 1903 roku, by następnie przewieźć go (w częściach, koleją!)
do stoczni Zieleniewski w Krakowie. Tam też został złożony. Na
lewo od „Dunajca” długie cienie pod wyciągniętymi na brzeg galarami każą nam się domyślać pustej przestrzeni pod ich płaski21
mi dnami. Czy są właśnie remontowane? Być może smołowane
od spodu, a cieśle uzupełniają brakujące elementy poszycia. Na
prawo od miejsca zakotwiczenia „Dunajca” widoczne jest ujście
kolektora Rudawy. W latach 1907–1911 główne koryto rzeczki
skierowano przekopem obok klasztoru Norbertanek wprost do
Wisły. Pośrodku planu rozległy teren ogrodzony wysokim sztachetowym płotem – to Miejskie Zakłady Ceramiczne. Pod widocznymi zadaszeniami wspartymi na szeregach drewnianych słupów mieści się suszarnia elementów betonowych, odlewanych na
miejscu w formach, zapewne z dodatkiem piasku wydobywanego
z Wisły. W linii sztachet widoczna budka strażnika placu.
Na prawym skraju fotografii kamienica stojąca do dziś w narożniku ul. Retoryka i Wygoda. A jasna fasada z dwoma ryzalitami to kamienica przy ul. Kossaka 6. Powstała w 1870 roku dla
państwa Wiktorii i Aleksandra Heurteux, według projektu Jacka
Matusińskiego. Jej obecny wygląd jest efektem dobudowy dwóch
kondygnacji w 1923 roku. Nad lewym ryzalitem widoczny jest
szczyt budynku istniejącego do dziś, ostatniego w północnej pierzei ul. Wygoda.
22
4. Powódź przy moście Dębnickim
– 1931 rok
Nawet wprawne oko krakowianina może nie poradzić sobie z odpowiedzią na proste pytanie: co to jest? A raczej, by być bliższym
prawdy: co to było? Część tego krajobrazu opisujemy Państwu przy
okazji widoku na pogłębiarki, które pod Wawelem „przenoszą”
koryto Wisły w inne miejsce. Starsze o dwadzieścia jeden lat od
widoku pogłębiarek (1938 rok) jest ujęcie z cypla dębnickiego obok
willi Rożnowskich przedstawione na poprzedniej stronie. Ono
wprowadza nas w szczegóły okolic podwawelsko-zwierzynieckich,
zupełnie inaczej wtedy zabudowanych.
23
Ale mimo tej podpowiedzi niektórzy z Państwa mogą potrzebować
wskazówek… Co my tu widzimy na drugim planie? Ano – rogatkę.
To nie jest jedyna rogatka, którą Państwu w tej książce prezentujemy. Tymczasem świat wokół rogatek się zmienia, a w ich sąsiedztwie powstają na przykład nowoczesne modernistyczne kamienice.
Ta przy pl. Kossaka 1 – projekt Stefana Landsbergera z 1931 roku –
sąsiaduje z Urzędem Akcyzowym Zwierzynieckim, który jest opisany w innym miejscu. Od rogatki oddziela nas przystań Wojskowego
Klubu Wioślarskiego, powstała w 1925 roku, sześć lat przed wykonaniem tego ujęcia. Poziom Wisły sięga do samej galerii klubu,
i to nie dla wygody wioślarzy – jesteśmy świadkami powodzi we
wrześniu 1931 roku, pokazanej też na następnym zdjęciu. Panowie
oficerowie – tu w cywilu – doglądają przystani w obawie przed jej
uszkodzeniem. Mają – i owszem – powody do zmartwienia, bo gdyby tak (nie daj Boże) powódź zniosła baraczek, to nie wiadomo, do
kogo można by się zwrócić o odszkodowanie. Panowie oficerowie
w grudniu 1924 roku uzyskali pozwolenie na ulokowanie swojego
klubu, które było ważne przez… trzy lata. „(…) 1 XI 1927 roku
przystań winna być rozebrana i z parceli gminnej usunięta” – głoszą dokumenty zatwierdzające projekt budynku. Otwarcie klubu nastąpiło dopiero 30 maja 1926 roku. Ale respektujmy rzeczywistość
polityczną: w 1926 roku przewrót majowy zmienia nieco usadowienie i wpływy korpusu oficerskiego na drabinie wpływów urzędowych. A poza tym nie każdy urzędnik – nawet w praworządnej
II Rzeczypospolitej – odważy się nakazać Panom Oficerom rozebranie ICH, a zatem WOJSKOWEJ przystani.
Na tej fotografii są też dobrze widoczne gotowe wyroby betonowe, wytwarzane przez Miejskie Zakłady Ceramiczne, między
innymi dla potrzeb rozbudowywanej kanalizacji. Kamienica projektu Landsbergera jest właśnie w budowie. Balkony od strony
pl. Kossaka pokrywane są powszechnie stosowanymi wówczas
tynkami zwanymi „terrabona”, które dotrwają do naszych czasów,
stanowiąc jeszcze jeden dowód wyższości dawnego budownictwa
nad współczesną tandetą. O jakość prac dba z pewnością inwestor, a jest nim Herman Wasserberger, przemysłowiec i właści24
ciel pierwszej w Polsce łuszczarni ryżu Polsko-Gdański Przemysł
Ryżowy „Polryż Kraków”. To właśnie w budowanej kamienicy przy
pl. Kossaka 1 znajdzie siedzibę „Polsko-Gdański Przemysł Ryżowy
Sp. z ogr. odp.”. A przy niej „…Centralne biuro komisowej sprzedaży ryżu wszelkich gatunków z łuszczarni na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej i Wolnego Miasta Gdańska”. Państwo Amelia
i Herman Wasserbergerowie znani byli w krakowskiej społeczności
żydowskiej z łożenia znacznych kwot na cele dobroczynne. W 1937
roku, po śmierci małżonki, Herman ufundował duży i nowocześnie urządzony oddział ambulatoryjny przy szpitalu żydowskim
przy ul. Skawińskiej.
Kosztowny remont, któremu poddana została ostatnio kamienica Wasserbergerów, spospolitował rasę budynku, zmienił podziały
okien dające urok fasadzie, dodał piętro, które z kolei zepsuło proporcje bryły. Takie czasy.
Jakkolwiek każda powódź przyciąga uwagę reporterów i dokumentalistów, to musimy zauważyć, że nawet w naszej pracy,
obejmującej przecież niespełna pięćdziesiąt lat dziejów miasta, powodzie w Krakowie pojawiają się często. Oznacza to, że były stałym i poważnym kłopotem. Mimo znacznych kwot kierowanych na
ochronę i modernizację miasto co rusz musiało likwidować skutki
zalania, nie mogąc zlikwidować ich przyczyn.
25