Pobierz plik

REPRESSJE
PRESSJA REDAKCJI
Paweł Wierzbicki
164 Słowem czy mieczem? Polemika na temat użycia
przemocy w kontaktach z władzami PRL w publikacjach opozycji demokratycznej lat osiemdziesiątych
FOTOREPORTAŻ PRESSJI
177 Wąsolidarność
EKSPRESSJE
Iwan Kulik
180 Kiedy na Ukrainie pojawiła się demokracja
Jan Stoklarz
186 gadanie, ćwiczenia z etyki i filozofii wiedzy
KOMPRESSJE
Małgorzata Bilska
190 Wolność – dar i zadanie na przyszłość
Arkadiusz Lewandowski
196 Recenzja książki M. Jurka, Dysydent w państwie
POPiS: rozmowa, dziennik, blog
Nasze dwudziestolecie
N
iezwykle rzadko zdarzają się takie momenty w dziejach wspólnot
politycznych, które mają naprawdę historyczne znaczenie, a do
tego stanowią spełnienie snów wielu pokoleń. Chwile przełomów
są realizacją marzeń i są tym radośniejsze, im mniej realne wydawało się
wcześniej osiągnięcie celu. Dwadzieścia lat temu potomkowie sejmikujących obywateli, potomkowie włościan spod Racławic, potomkowie żołnierzy września i żołnierzy wyklętych, rodacy Jana Pawła II odzyskali własne
państwo. Coś, co stanowiło największe, utopijne marzenie, coś, o co przez
lata walczono i o co modlono się, zostało osiągnięte. W wielu polskich
W tak brzemiennym w skutki 1989 r. mniej było spontanicznej radości niż po zdobyciu srebrnego medalu na Mistrzostwach Świata w piłce nożnej w 1974 r.
domach jak w sennym marzeniu wyobrażano sobie moment odzyskania
własnego państwa i odzyskania wolności jako chwilę największej radości.
Jako moment tak szczęśliwy, że konieczne będzie udanie się w pielgrzymki
dziękczynne na Jasną Górę i do Ostrej Bramy.
A tymczasem w tak brzemiennym w skutki 1989 r. mniej było spontanicznej radości niż po zdobyciu srebrnego medalu na Mistrzostwach Świata w piłce nożnej w 1974 r. I właściwie tak już zostało. Nie obdarzyliśmy
odzyskanego państwa głębokim uczuciem, nie poczuliśmy się współodpowiedzialni za jego stan, ba, często nawet nie uznaliśmy tego państwa za
swoje. W wielu wypadkach staliśmy się krytycznymi widzami komentującymi działania transformerów – naszych elit, które uznały, że należy jedynie
przenieść na grunt polski rozwiązania zachodnie w ekonomii i w systemie
politycznym i wszystko jakoś się ułoży. Po pewnym czasie będzie u nas jak
na Zachodzie. Społeczeństwo, które w swojej większości było krytycznie
nastawione do systemu komunistycznego, które stawiało nie tylko bierny,
ale często czynny opór, po 1989 r. nie poczuło się spadkobiercami autorów Unii Lubelskiej, Konstytucji 3 Maja, budowniczych II Rzeczpospolitej
czy państwa podziemnego. Nie poczuliśmy się jak kolejne pokolenie, które
Pressja Redakcji
korzystając z doświadczeń naszych przodków, ma przed sobą wielkie zadanie budowy kolejnego polskiego państwa.
„Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę, będziem Polakami” – tak brzmiało zadanie, które prostymi słowami wyraził w 1797 r. Józef Wybicki. W 1989 r.
przeszliśmy Wisłę, przeszliśmy Wartę, ale Polakami się nie staliśmy, bo nie
wzięliśmy na siebie współodpowiedzialności za Rzecz Pospolitą, bo nie staliśmy się obywatelami. Bo nie zrozumieliśmy, że w 1989 r. postawiono przed
nami nie odtwórcze i mało ambitne zadanie transformacyjnej imitacji, lecz
mocną i wciąż wzrastającą pozycję Niemiec w światowej polityce, ale
zadanie budowy wolnego i sprawiedliwego państwa. Państwa opartego
o najlepsze polskie doświadczenia i twórczo adaptującego udane rozwiązania pochodzące od innych narodów.
Tak więc rok 1989 to czas wielkiej radości, ale to także początek odbudowy kraju i budowy państwa. Jak wywiązaliśmy się z tego zadania? Mimo transformacyjnych klisz nienajgorzej. Polska jest stabilnym i coraz bardziej znaczącym krajem, ponownie zakorzenionym w zachodniej cywilizacji. Mającym
dobre lub bardzo dobre relacje niemal ze wszystkimi swoimi sąsiadami. Przez
dwadzieścia lat nastąpił w Polsce skok cywilizacyjny, który najlepiej sobie
można uświadomić, gdy przypomnimy sobie, co jeszcze dwadzieścia lat temu
uważano za luksus lub przejaw bogactwa. Z lotu ptaka, czy też za pomocą
Google Maps widać kraj, który się rozwija i pięknieje, i to mimo wielu oczy-
cja była czymś oddolnym, że Niemcy sami potrafili odważnie upomnieć się
W Polsce po 1989 r. zabrakło świadomości dokonania
nowego otwarcia. Świadomości konieczności dowartościowania społeczeństwa, które sporo osiągnęło – na każdym etapie utrudniało realizację komunistycznej utopii,
wreszcie podkopało prawomocność systemu.
pii, wreszcie podkopało prawomocność systemu. Jeśli wschodni Niemcy
wistych mankamentów. A jednak po dwudziestu latach niektórzy badacze
polskiej emigracji, wskazują na wciąż istniejące zjawisko polegające na tym,
że część Polaków, która zamieszkała zagranicą, nie chce mieć nic wspólnego
z polskością. Mówiąc w skrócie – nie chcą być Polakami. Jeżeli tak rzeczywiście jest, to oznacza to ogromną porażkę III RP. To oznacza to, że po 1989 r.
rzeczywiście nie staliśmy się Polakami świadomymi swojego dziedzictwa, nie
staliśmy się Polakami – a więc obywatelami swojego państwa.
Przypadające na 9 listopada 2009 r. obchody dwudziestolecia zburzenia muru berlińskiego były imponujące. Kanclerz Angela Merkel i niemiecka dyplomacja włożyły sporo wysiłku w zaproszenie jak najbardziej znakomitych gości oraz berlińczyków. Chodziło nie tylko o to, żeby pokazać
także chodziło o dotarcie z istotnym przekazem do obywateli, szczególnie
do byłych mieszkańców Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Kanclerz
Merkel i wielu zaproszonych gości podkreślali nie tylko wcześniejsze zniewolenie, ale także oddali cześć oporowi społecznemu, bez którego nie byłoby rewolucji. Zburzenie muru berlińskiego powszechnie nazwano bowiem
rewolucją z powodu rewolucyjnych zmian, jakie nastąpiły po tym wydarzeniu. Jednocześnie wykorzystano to określenie do pokazania, że rewoluo wolność. To dowartościowywanie mieszkańców wschodnich landów wy-
Na tle wschodnioniemieckiego społeczeństwa Polacy jawią się niczym greccy herosi!
nikało, jak sądzę, z głębokiego przekonania o znaczeniu mitów i symboli
w życiu narodów i państw. Stąd wzięło się podkreślanie niemieckich dokonań, chodziło o wzmocnienie pewności siebie wschodnich obywateli, chodziło o włączenie ich w życie wspólnego państwa.
W Polsce po 1989 r. zabrakło świadomości dokonania nowego otwarcia.
Świadomości konieczności dowartościowania społeczeństwa, które sporo osiągnęło – na każdym etapie utrudniało realizację komunistycznej utow 1989 r. dokonali bohaterskiej rewolucji, to jak ocenić wkład Polaków?
Na tle wschodnioniemieckiego społeczeństwa Polacy jawią się niczym
greccy herosi! Jeśli to społeczeństwo, które w sporym procencie jeszcze
w l. 80. wierzyło w komunizm i posłusznie wykonywało zalecenia Biura
Politycznego, dokonało rewolucji i wywalczyło wolność, to jak nazwać dokonania Solidarności? W Polsce nie chodzi więc o budowanie mitów, ale
o szacunek dla faktów i umiejętność docenienia naszych wspólnych osiągnięć. Jest to o tyle ważne, że stoją przed nami kolejne zadania, którym nie
jesteśmy w stanie podołać, działając indywidualnie. Stoją przed nami wyzwania, którym sprostamy jedynie, działając w ramach wspólnoty politycznej.
W 1989 r. czy też po opuszczeniu wojsk radzieckich, nie potrafiliśmy
wspólnie przeżyć radości i poczuć smaku zwycięstwa, które wzmocniłoby
poniszczone w wyniku II wojny światowej i komunizmu więzi społeczne.
A przecież wspólne przeżycie zwycięstwa, radość z odzyskania wolności
i własnego państwa, stałyby się ważnym bodźcem w odbudowie owego
państwa. Tak jak nie potrafiliśmy nawiązać do bliższej i dalszej przeszłości
Pressja Redakcji
10
i z niej czerpać moc i inspirację, tak samo nie potrafiliśmy zrozumieć, że po
osiągnięciu celu, jakim było odzyskanie wolności, pojawia się kolejne wielkie
zadanie w postaci jej zagospodarowania, w postaci zbudowania sprawnego
i sprawiedliwego państwa. Podobnie po przystąpieniu do NATO i Wspólnot
Europejskich wielu przedstawicieli naszych elit nie zauważyło, że to dopiero
początek możliwości prowadzenia naprawdę suwerennej polityki.
Dwadzieścia lat temu Polacy w sposób ewolucyjny odzyskiwali wolność.
Dwadzieścia lat temu w czasie obrad okrągłego stołu w Krakowie zaczęli regularnie spotykać się młodzi ludzie w większości studenci, i dyskutować o własnym państwie, o polityce, o koniecznych zmianach, ale także o literaturze,
poezji. Dwadzieścia lat temu z inspiracji Waldemara Rataja powstał w dawnej
polskiej stolicy Klub Jagielloński, którego działalność od momentu powstania
związana jest z wolną Polską. Przez dwadzieścia lat w Klubie Jagiellońskim
dyskutowali studenci różnych kierunków z najwybitniejszymi pisarzami, poetami, politykami, historykami, filozofami, ekonomistami, logikami, socjologami. Przez te dwie dekady dla kilkuset młodych osób Klub Jagielloński był
szkołą myślenia w kategoriach dobra wspólnego, był wprowadzeniem do
życia publicznego, był szkołą obywatelstwa. Klubowicze organizowali liczne
dyskusje nad ważnymi książkami, artykułami, organizowali liczne otwarte debaty, kulturalne festiwale z przeglądami filmowymi, teatralnymi, literackimi,
historycznymi. Prowadzili zajęcia dla licealistów, wreszcie od 2002 r. członkowie Klubu Jagiellońskiego wydają czasopismo „Pressje”. Nic więc dziwnego,
że przez dwadzieścia lat z Klubu Jagiellońskiego wywodzą się m.in. znamienici dziennikarze, pełni pasji nauczyciele, politycy, w tym wiceministrowie,
naukowcy (kilkunastu doktorów), zaangażowani działacze samorządowi,
uczciwi urzędnicy, wreszcie wrażliwi na sprawy społeczne księża.
Na szczęście w wolnej Polsce pojawiło się wiele stowarzyszeń, organizacji, które bardzo powoli, ale jednak skutecznie wpływały i wpływają na polską rzeczywistość. Klub Jagielloński od samego początku należał do tych
organizacji obywatelskich, w których na pierwszym miejscu stawiane było
dobro naszego Państwa, w którym przywiązanie do Polski i najlepszych polskich tradycji było tak oczywiste, że jedynie z rzadka mówiono o tym wprost.
Dwudziesta rocznica powstania Klubu usprawiedliwia kilka patetycznych, ale
prawdziwych słów. Dwudziestoletnie społeczne zaangażowanie olbrzymiej
liczby ludzi nie byłoby bowiem możliwe bez skupiającej i dodającej sił idei. Bez
przekonania, że „Polska to wielka rzecz”, że Polska znów ma ważne zadnie
do spełnienia, że Europa bez Polski i bez polskiego doświadczenia będzie
znacznie uboższa.
W niniejszym numerze „Pressji” autorzy z troską pochylają się nad ostatnim dwudziestoleciem pod kątem wielu niewykorzystanych szans i nieodrobionych zadań. Polska przez ostatnie dwie dekady osiągnęła olbrzymi sukces,
ale nie sposób nie zauważyć dystansu, z jakim Polacy podchodzą do państwa,
które wciąż nie jest traktowane jako własne. Jak sądzimy, przyczyną nie jest
jedynie spuścizna po komunizmie czy po zaborach. Jesteśmy przekonani, że
Polska mogłaby dziś wyglądać znaczenie lepiej, a Polacy w znacznie większym
stopniu mogliby utożsamiać się z własnym Państwem. Przecież można sobie
wyobrazić sytuację, w której wprowadzenie w Polsce odpowiednich zmian
prawnych spowoduje, że Polacy lub inni obcokrajowcy przyjeżdżający do Polski będą mówić, że własną firmę warto zakładać nad Wisłą, a nie w Irlandii,
czy w Anglii, bo tam panuje olbrzymia biurokracja, bo tam urzędnicy nie tylko
są niemili, ale często działają na szkodę obywatela…
Zajęliśmy się w tym numerze „gdybaniem”, a nawet swego rodzaju „political fiction” po to, żeby uświadomić sobie, że nie wszystko w rozwoju państw
i społeczeństw jest zdeterminowane. Że sporo zależy od poszczególnych decydentów, od podejmowanych lub zaniechanych decyzji, że wiele zależy od nas.
Poszczególni autorzy starali się przedstawić własne spojrzenie na jakiś wybrany element ostatniego dwudziestolecia. Na sytuację, w której można było podjąć odmienną decyzję lub wprowadzić inne, lepsze rozwiązanie. Nasze „gdybanie” wynika z głębokiej troski o dobro wspólne, jakim jest nasze państwo, stanowi także element diagnozy, a z tej diagnozy wynikają wskazówki na przyszłość.
Rola Polski w Europie rośnie i będzie rosła, pod warunkiem że uda nam się
usprawnić podstawowe instytucje państwa. Ale kluczem do wszystkiego są
idee, kluczem jest uświadomienie Polakom, że tak jak mieli co świętować dwadzieścia lat temu, tak dzisiaj mają się z czego cieszyć – z własnego, odzyskanego, choć tak bardzo dalekiego od ideału państwa. Ta świadomość jest nam
potrzebna w wielkim wysiłku, jaki w kolejnym dwudziestoleciu będziemy
musieli podjąć w celu dokończenia odbudowy suwerennego państwa, w celu
przejścia z postkomunizmu do wolnościowego, sprawiedliwego i sprawnego
państwa, nawiązującego do najlepszych polskich tradycji. Państwa, z którego
Polacy będą dumni, a które dla wielu naszych sąsiadów będzie stanowiło istotny wzorzec i inspirację.
Arkady Rzegocki
Pressja Redakcji
11