160 MIEczYsŁAw GoGAcz CZY WEDŁUG HENRYKA Z

160
Ks.
KAZII4IEĘZ
KŁÓSAK
MIEczYsŁAw
C'est auprćs de ces perspectives que la pleuve de l'existence de Dietr
par la causalitć efficiente cesse d'6tre pour nous une preuve sćparÓe. Bien
que nous puissions chercher la voie pour la conviction de I'existence de
Dieu en se demandant une dćfinitive explication de l'activitć efficiente de
ia naure, on ne voit pas cependant, comment pourrait-on franhir cette voie
jusqu'd la fin en ne passant pas dans la phase dćcisive d'argumentation
sur la ligne de la preuve par la contingence des choses.
GoGAcz
CZY WEDŁUG HENRYKA
Z GANDAWY
JEST MOŻLIWE POZNANIE CZYSTEJ PRAWDY
BEz PoMocY
oŚwIEcENiA
W pięciu pierwszych artykułach swojej Summae qugestionurn ordźnariarurn l Henryk rozważa zagadnienie poznania ludzkiego. Zagadnienie to nie byłoby ciekawe, gdyby nie fakt, że
Henryk ujmuje je od strony problemu samodzielności poznania.
Problem ten, stanowiący dla całości zagadnienia akcent głÓwny,
Henryk wytaza w pytaniu: utTun.L contżngat hotninem aliquid
sct,re st,nediuźna l,l'Iustratione 2. Czy więc człowiek w ogÓle poznaje
bez pomocy oŚwiecenia.
Rozpatruj4c zagadnienie Henryk przy okazji omawia także
problenn" bardziej SzczegÓłowy, mianowicie czy człowiek bez pomocy oświecenia pozndje czyst4 prawdę. Problem ten jest uwikłany i bardzo niejasny w całościrozwazar., Ten właśnieproblem zostanie wydobyty z przemyślerl Henryka i zrekonstruowany, by
stanowić poza tym głos w dyskusii na temat przekonania' V.'Yra_
żonego w iiteraturze dotyczqcej Henryka, że wedtug Henryka
człowiek bez pomocy oświecenia nie poznaje czystej prawdy J.
Temat niniejszego studium został właśnie wyznaczony przez w.vniki ]ektury tekstÓw Henryka i wyniki lektury opracowa '
I Summae q'uaestionułn ord,l"nariarum theologil, recepto prąesonźo solen.
nis Henrici a Gandatso, cum dupl.i.ct repertori,o, tom.os prior, przedruk wydania z r. 1520' wydał E. M. Buytaert, New York 1953' Franciscan Institute
Publications (Według tego wydania nie zmieniając pisowni cytuje się teksty
Henryka. Cytaty znaczone s4 skrotem, np' A 1 q 1 resp, flvB, AI odnosi do
artykulu pierwszego, ql do kwestii pierwszej, resp _ responsio; nvB należy
odczytać jako folio pierwsze' verso, odcinek B)'
2 AlqI, fl.
t Por. odn. 29.
1t
-
Roczniki
EilozoficzDe,
f.
1
*:-
162
MIEczYsŁAw
POZNANIE
GocACz
W swoich tekstach Zaraz na poczqtku rczwazan Henryk ustala
drvie grupy plyncypiÓw: pryncypia poznawane naturalnymi właclzami poznawczvmi i pryncypia pozrl'awane przy pomocy oświecenia. Dodaje Zaraz, i to jest niezmiernie ważne, że pryncypia poznawane przy pomocy oświecenia poznaje się podobnie, jak te,
ktore s4 per se et simpliciter cred,ibiliq'
Nunc autem proc'ul dubto ueru'n'Lest quod in aliquzbus cognoscibzl'i,busp,l,imumil\,orum non potest cognosci aut sclrźet puris naturalibus sed soluln eł special'i illustratl'one dźoina:ut in il'l,is quae
per se et sr,rnpltcitersunt credibzl,iaa.
Henryk więc wyraźnie w innym porz4dku umieszcza grupę
pryncypiow' poznaw,anych bez pomocy oświeceniai w innym po.
rz4dku umieszcza glupę pryncypiÓw poznalvanych przy pomocy
ośrviecenia,podobnie poznawanych, iak te, ktÓre s4 per se credl,bilia. I tyikc te poznaje się przy pomocy oświecenia.Henryk bowiem dorzuca u\,Vagę'że ,,niektÓrzy ten sposÓb poznania chcieliby
rozciqgnqć na całe p.oznanie..5. Henryk dyskwalifikuje wypowiedŹ
tego typu. WłŃnie inaczej poznaje Sięp,ryncy.piazporz4dku poznania bez oświe'cenia,i inaczej poznaje się pryncvpia z porz4dku poznania przy pomocy oŚwiecenia. Argumentem mrrżetu być nawet
i to stwierdzenie, ze ,,czyrvtoŚci s4 zawsze proporcjonalne do natury działajqcego..6.Flenryk argumentuje dalej, ze człorviek poznaje samodzielnie, ponieważ poznawanie jest jego najbardziej
'"vłaściwqcz;;nncściq.Gdyby nie poznawał sarnodzielnie, nie w'v.
konyr,t'ałby właściu,'eisobie cz5znności,co jest nonsensem. Skoro
Bog umieściłduszę lLldzl<4lvśrÓd b;'tÓw naturalnych, dał iej też
naturalne wladze poznawcze, zdolne do samodzieinego poznania.
Inaczej bowiem BÓg czyniłby cośrriecelowego, co także jest non-
PRA'WDY
163
sensem ?. Człowiek rvięc poznaje Samoclzieinie bez pomocy oświecenia w porzqd}iu bytow, ktÓre nie sq credzbi|,ia.
x{ożna więc stwierdzić, ze Henryk v,,yr'aźnierozraznia porzqde}<
filozoficzny i porzqdek teoiogiczny' Rozrożnia także grupę bytÓw
naturalnych i grupę bytÓw z porzqdku pozanaturalnego' w odniesieniu do porz4dku bytÓw naturalnych rozrÓżnia poznanie siłami
naturalnymi i poznanie przy pomocy oświecenia'Czy jednak tzeczywiście w porządku naturalnym poznaje się przy pomocy oświecenia, skoro to jest oświecenie podobne do oŚwiecerria z porz4dku
bytÓw, ktore s4 credibilio. Rozpatrzym}. dokładnieteksty
Z powyzszymi rozrÓżnieniami wiqze się dalsze rozrÓżnienie
Henryka, mianowicie rozrÓżnienie prar,vdy o tze'czy i prawdy sa*
mej w sobie. Aby zrozumiec, cz)'m dla lienryka jest prawda
sama w sobie, rraieży dobrze rozwazyÓ, prawdę o rzeczy,
Intelekt, korzystaj4c z pomocy zmysłow, poznaje w Swym
,,pierlvszym ujęciu.. rZeCZ, iako prar,t'dzirvą,jako więc bytuj4cą
i b q d q c ąc z 1 ' r r r ś
W. s w y m d r u . q i m u i ę c l L r 'c z v l i w a k c i e , , , ł ą c z e n i a
poznaje prawdę o rzeczy B. Prawda o rzeintelekt
i rozdzieiania..
czy jest pojęciem ujrnu.;ącym w- rzeczy jej poclobieristwodo wzoru.
'i jvirLLtuln
enim
J'eCerLt xnter
e s t i , n c o n t ) e n i e n s r . r tr i e u s ( i l l . r m a r n t T . u T n t T r t t t m
t U , r u i L dc 1 t r i b u s p o t e r ' ( ; ] . . ( i | ,r ł L c s ' r - i s ; i . - ; ,i l i l ' t p i . l c } ] i ] r ( i . ) e, - i t ' L 7 : s t - . ] . u I i , i . - li,|,|!L, ą
r i t i l 1 o p e r a t i c n e r ł , a i i q u , a n t n c L t . . ł ' r c L e l , st L b źa e b ź l u , m , c r r m i i i a p r a e p a r a u e r i t
operaznf eriorlbtL,s, NIuLt,o entnr minus deus qua.m nrttura, aliquid
t
t
u
t
e
m
ą
tl'mae
L
)
p
ł
:
r
a
t
t
o
l
;
t
s
i
i
l
i
n
e
c
e
s
s
c
i
r
i
i
s
'
i
t
t
i
t
a
i
"
t
'
c
t
l
i
r
,
e
t
d
'
e
f
t
c
i
t
frustrr-t,
i l u l l l u l , a e ' p r a p r t $ n a t t t , i . a L t s , n o n Ł , , s ta i i r ' C ] 1 | u 1 1si c' t r ' t l ' l l i i . : O E | L O s c , e T c , . t i j s o l r ł ' ć e
e r g r ; c o n c e . c i . t : r e o p o r L e t q : : o c h o . l t t , l p c 1 . ] ; U t i } ' . 1c t n i l l t c l . l . r i l s t i u , l : 1 ) 1 i 1 ' } 1s ,pi ? c i O L ź
a|'źzs rebus
tur
eote.st olżqlro s:irr
ćil:i,tia i,i'iłl,siyatźorLp
li;lrs. Aiq2
{ A1q2 rł:s,u,f'iI]'
5 Quidom ą,,.ttemhunc modl'Lm sct'ettcźl:olu,nt ettendere ad omne scibile:
qttclcl,nu.|I"u"m
dtc,:iid<>
ter1lm can,ti,łtgttsci"ri ab homLne et lsuris naturąLibus,
r in e s}ieciciii ).|.,ttl.:;trl:t,j"rilla
r;Luiłic. r\1qf re sp,'.f4B.
d A'or; pcl::;i7,ł].;
n'a|,u,rali'l.llts
tn, e'ntl,nentem ope,ra,tic'lnemnaittram
1.':11i'5
quln plossii in ri'|tcluamopvratzonerr' n'aturaę suae conDe.
lilto?,"Jc.Ic{jti!::tl,:,n|,
t i : r ' n t e r Le t i : r , , p , t r l ) o n a l . e m A
. 1c12 resp, f4vB.
CZYSTEJ
e i t : ( : | ) ) 1 O s C e ] '{t ' | ' f t | ) C e I ? i i T . s i L c t u r a -
re.ł!i' f4vB.
8 C a g , n i t i , c t t " ' t g L t ł , t r i t l , t e L ! ' e c t l . z : ti te 1 " ę c , ? . . : ą L &l J . J t | ' | ; ,;.|, ' , | , , Ji ;e, l t . t p l e r c o g t t i t i . O . I J n ( | , o . 1 | c [L) r a e c L s e s c i t s i t ; e c c l g l l o s c l x s i l - l t , i l i i c i ' r l ! . , . : L v i | J e . i ' ' t:ićat .q , ł " c , dr e s e s t .
/ ' i : o q r r i r s c l ' t e t " C a g 1 L o s c l t L n t e L L i g i r : n t ź aC | ' n t p a | . Ł | i i 1 . ee t . J l ' L : ! i : : , l i ' t , ł 1 : e r j ' t a s
i .l . l l , | t i ' . .j'...,i.uł; i ' \ i t l s u l n i ' . . )
t i : 1 .;i1 5 7 o ; . ! r t 1 r : r n a ( ' | l t j . i } , | , , i , O ln. eł i , . ' i i p ] . c j l t s, ' : r . ) . 5 ' et->
E t i d e o L t t l . L si . n t e t l e c t u s ( . . . ) b e n e p o t e s t e s s e D e r ł s c o : t c i ; : j r ' r t c l r -s'i r : e c o g n o s c e r , d o r e n l s i c r ł i i e s l , q u ' e m , c d , ł r L o t t t t ' r n: : t s e , i ? s 1 , . sQ u ? l . l l u - f ] Q u l ć: i c . i . , n . . | n c u | l . c i .
p | a t L L 1 "; ' n . t e L l : , g a 'i tp s a m ^ , ' l r ' r ź t r t L er ne li ,' c e r t o i u d i i i c . . 1 e , r c i p i ' e i ) . ; . . - ; . : ' ) s c q l r i d
s1t,ILt q1;jd sżt oerus
honto uel terus
color, AlqZ
resLl, f4vC'
164
MIEczYSŁAw
GocAcz
według ktÓrego jest ukształtowana 9. Intelekt więc poptzez
pojęcie prawdy widzi i rzecz i jej podobienstwo do wzoru.
Na podstawie tego podobieristwa wnioskuje o istnieniu idei
wznrczej.
Henryk wyrÓżnia dwa rcdzaje wzorÓw: wzÓr, ktÓrym jest pojęcie i wz6r, ktÓrym jest właśnieidea wzotcza 10.Prawda o tzeczy,
poznawana przy pomoc;l pojęcia prawdy, znajduj4cego się w intelekcie, jest zmienna, poniewaz zmienna jest takze poznająca tę
prawdę dusza 1l. I zmienna jest z natury swej sama rzecz, na podstawie ktÓrej intelekt urobił sobie pojęcie prawdy. Stqd więc ani
dusza ani rzecz nie mog4 spowodować niezmienności, a tym sa*
mym bezbłędnościprar,vdy.Poniewaz jednak prawda o rzeczy je.st
bezbtędna, istnieje racja tej bezbłędności,l<tÓr4 jest v.'laśnieicea
v|zorcza w umyśle Boga 12.
Istnienie więc idei wzorczei iest pewne i udorvodnione. DowÓd
polega na wykazaniu koniecznego związku między rzeczylvistq
bezbłędnościq|Zeczy,
a racją tej bezbłędności.
Tq racjq, skoro nie
jest rzecz i ciusza, iest cośpoza rzeczq i poza duszq, właśnieidea
wzarcza.
Rzecz porvoduje to, ze dusza tę rzecz poznaje, ze w.ykryr't'a
'| IlLtantum enźm pera est quaecunque res' xnquantu,m ln re
contin,et
quod erernplar eius repraesentat ,Ą1q2 resp, FSD. VerLtas rez non potest cog'n,cscźtrźsź
ex cogll,źtioneconIormita1,Ls reł.cognźtae od slrum erernpLar. A.|qZ
resp, fbE.
10 Dupler e'rem,plar: quoddctm
factum atque elaboratum: quoddąm .per.
p e . t u u m ,a t q u e i m m u t a b t l e . P r t m u m , e ; e m p l a r r e i , e s t s p e c i e s e i u s u n i u e r s a l i s
apud. anzm,am etistens (...), secundum eremplar est ars di.uina continens
omnźum Ter1'Lmideales rationes ad quod P|'ato dici,t: deum rnunduln insti.
tlrisse: stcut artf ea: ad ełempl'ur artt,s in tlente sua tacit domum, A1q2 resp,
f5E.
\1 Omne etetnplar quod (anima humaną'., mutabilis) recipit o. rebus ną.
tu,ralibus (...) n'ecessarźo aequalis -*et mat,oris mutąbilitatis est cum zpsu.
A1q2 resp, f5vE.
1z Immutabilem, ueritatem per quam anima habet certam scLenttatn esse
super antmam, AIq2' resp, f5vE. Quantum eł parte dei (,..) ełemp\,ar aeternum Lucens in eius intelLigentia. Alq3 resp, f10vG.
POZNANIE
CZYSTEJ
PRAWDY
165
\v Izeczy jej podobie stwo do wzoru. fe jednak dusza w ogÓle to
podobieristw-odostrzeże,powoduje to idea wzorcza73.
I tu sprawa bardzo ciekawa. Według Flenryka idea wzorcza
oddziaływa na duszę nie w porzqdku poznania' jako czynności
poznawczej, a'ni tez nie w porządku w-ynikÓw poznania, Iecz
oddziałyv'a na duszę w porz4dku tlzycznym. Idea wzorcza powo.
duje rv cir:sz;'jej zdolnoŚć poznar'v,czq,jak gdyby t'urlorzYjej włacze poznawcze. O takim sta,nowisku }Ienryka świadczy tekst:
etemplar aeternum: cluod erat causa. rei et quod etiam non agit
ad generandum notitt(ilrl et sct'entiantra.
Interpretację tego tekstu wyznacza inny tekst Henry}:a,
w ktÓrym Henryk określawpływ inteligencji pierwszych na poznanie ludzkie. Henryk porÓwnuje ten wpływ do rvpływu pierwszego motoru. Jest to właśnie."vpłvwtego rodzaju, że Tzecz zo.
staje wprawiona w ruch, jako rzecz. lVykonywana więc przez ni4
czynnośćpozostaje jej czynnością15.
Z pojnarriem prarvdy o Tl,ecZYwi4że się więc poznanie rzeczy
prawdzilvej i poznanie idei .,NzotczeJ.Wiqże się tym samym Sprawa podmiotu idei, w ktÓrym idea bytuje, skoro nie istnieje jako
osobny byt w znaczeniu piatofiskim. Z poznaniem prawdy o rzeczy wiąze się stqd poznanie Boga, owego właśnie podmiotu idei.
BÓg w tym wypadku jest przedmiotem' poznanym przy okazji rozurnowania, wykrywającego ideę wzorczq 16,jako konieczn4 rację
I3 Necesse est źgitu,r quod, tLLa L)eritas źncreata tn conceptu nostro se
irnptt,tnat: et ad charaąterem ILLITILConceptuln nostrum tra'nsformet: et sic
nzentem nostrąm e,xpTessa ueritate de re źnIormet simt,litud'ine zILa qua1Tlres
ipsa habet apud pri,mam oerLtatem. A1q2 resp, f7L' Eadem t'dea xeri,tatźs
qua habet Tes suan-L ueri,tątem in re, habeat de ea, veritątefi| ipso, anźmo.
AlqB resp, f10G.
1{ A1q4 opinio media, f12vE.
|5 Dźco autem er puris naturalźbus non etcludendo generalem t'nfLuentiam pri'ml, intel|'igentLs, quod est prLmum, ogens zn omni actźone l'nteLlectuolis et cognitl,aa. Sicut prLmurn age?Ls in omni actione intellectual,ź et cognitźxa. sicut, prLrnum moDens lnouet t'n omni, motu cui,uslibet rei natural,źs,
nec zmpedżt i,|.Ial,ntluentla general'Ls adiuuans ad cognoscenduln, quin cognitio itla dl,catut fierź et puris naturatżbus, A1g2 resp, f4vB'
|t E,templar ąeternun1,Lucens tn ei,us (dei) intelligentia. LLq3 resp, f 1OvG.
i,e
166
MIEczYsŁAw
GoGAcz
bezbłędnościprawdy. Wszystko to Iazem jest proprie scire czło'
wieka 17.
Po tych ustaieniach można jltz wrÓcić cJo problemu czystej
prawdy. Podaję najpierrł,'teksty'
Dzcendo quod, nuLlu certa et inJall,źbi'l"źs
ll'oti|.l,a
ueritatźssuncerae
& quocumque patest ho.beri nisi aspiciendo ad erentplar lucis et
oerźtatt,sźncreatae 78:
ad cognztionem ditini e:rerrupl,aris
horno non potest attingere
19;
sine specl,alźtl|'ustratźone
qui,cumque uidet uerum, hoc et uerum ill,ud uidet uerum simpltciter in unźuersali qti,od deus est 20;
posuerunt phźIosophiperJectam haberi cognźtionem dei,,.' ad
talem autem cagnitionern diuzni eremplaris hamo nan potest at.ttn.gere er puris naturali,bu's sl,nespecżalzl,llustrntźone21,
Uderzajq w tych tekstach utożsa'mienia i jak gdyby sptzeczności' Henryk bowiem stwierdza, ze czyst4 prawdę poznaje si.ę
'człowiei<
dzięki idei lvzorczej prawdy, że tę ideę wzorcz4 prawdy
poznaje tylko plzy pomocv oświecenia,ż,eprawda, a więc takze
idea wzorcza prawdy, wskazuje na Boga, i że idea wzorcza iesl
właśnietym samym, co BÓg. Poznanie więc idei wzorczej i poznanie Boga jest tym samym: posuerLlnt pitilosophi perf ectam lzrtberi cognźt,ionemdei.,, ad ta|,e,mdutem cognztźonemdfuint erem.
pl,arts...
Henryk z jednej strony utożsamia ideę wzorcz4 prawdy z Bagiem i domaga się w poznaniu tej prawdy pomocv oŚwiecenia'.
z drugiej strony wykazuje, ze czŁowiek jest zdolny do samodziel.
nego poznania i że l,vłaśnie
poznaje samodzielnie prawdę az dc idei
wzorczej prawcly r'vłqcznie. Nazywa to poza tym proprie scire
człowieka. Nie należy tego pomijać, T nie na1eży pomijać strvier-
1 7 D c i s l o i g t t u r m o r l o sci'endi et cognoscendi aliquid per źntellectum
q u o s c t t u r t e r i t a s r e i , q u o d est proprie sci,re. Alq? resp, fSD.
tt A1q2 resp, f6vl{.
le AlqZ resp, 16vJ.
20A1q2 ad5, fBR.
tr A1q2 resp, f6vJ.
POZNANIE
CZYSTEJ
PRAWDY
IO{
dzenia Henryka, ze poznanie czvstej prawdy jest podobne do poznania przez oświecenie tych rzeczy, ktÓre sĄ per se credźbzlia22.
Wyjściem z tych trudności jest nawi4zanie do stwierdzonego
u Henryka rozrÓznienia dwu porz4dkÓw: filozoficznego i teolo.
gicznego. W zwiqzku ztyrn inaczej nalezy rozumieć czyst4 prawdę
w jednym i drugim porzqdku. I inne też jest pojęcie Boga w kaźdym z tych porz4dkow.
Pojęcie Boga w zakresie proprie scire czł.owiekaoznacza Boga.
jako podmiot wykrytych idei wzorczych, ktÓre sq bezpośrednią
racją bezbłędnościprawdy tzeczy.
Pojęcie Boga w porz4dku teologicznvTn oznacza samą istotę
Boga. I najpierw tekst:
od cognitl,onerL diuźnz ere1nplarxs homo non potest attingere
si,ne speciali illustratione',.; Tua essentza et species... est źd
quod est...;haec uerźssimepotest dlcere ego su1n quz sum. Haec
tqnta et tal,is est ut de eźus złźsionenihil źn hac uzta sżbi
usuTpaTe mens humana audeat: qu,orl soLźselectis tuis.'. źn subsequenti rem1'LneTa,tźone
refferuas',, et quod in hac uita uide'ri non
potest Lheru,rrlest nisi per dortum qratiae specialts: qua homo per
raptum a sensibtts abstrahtt,ur: quod NLoEseset Paulus deun't uiderunt in hac uźta per essentiarn..,ad żpsźusdiuinae naturae etrem.
plar uźdendum non potest attingere h"omo er purźs naturalźbus
sine special'źdźui,naźLlustrationen.
Doświadczenie Mojżesza i Pawta nie jest oczywiŚcie poznaniem
filozoficznym. Tak rczumianego Boga, diuinq.e naturae etemplar,
wziętego od strony istot;z sarrrej w. s.obie,człor,viekpoznaje lvłaśnie
plzy pomocy ośir'lecenia.o Lym, ze s);nceTam .c"eritąten:
n.'ozna
w tym wypadku rozumieć jako Boga rv jego istocie, świadczy
tekst, w ktorym Henryk strnzierdza,ze homo sqnceram teritate:n,
acqtti.
de nulla re l?,aberepotest er purźs natur,all'buseius notźtźam
dfuinl'...sed libera uoluntate
rendo: sed solutn,illustratione l,um'źnis
22 Por. odn.5. oprocz tcgo t:.kst: Żn talibus slmpl'ict,ter et absol'ute concedenc]urn est quod non contźngit h,ominern scl're aliquld eł purźs natura|lbus:
seci solum et specl,al'i źLl,ustrationecliulna. A1q2 resp, f4B.
zt A1q2 resp, f6r'J.
H
168
MIEczYsŁAw
POZNANIE
coc^cz
quibus DuLt seipsum offert 24.To ostatnie właśniezdanie: quibus
tul,t setpsum off ert jest identyczne ze zdaniem: quod solis electis
Tuis... reJeruas. Przy omowieniu poznania per raptum Henryli
posługuje się zdaniem, l<tÓre jest identyczne co do treściz innyrrt
zdaniem, z tym właśnie,ktÓre okreśIa sposÓb poznania w ogÓ]e
czystej prawdy. Sprawę więc oświecenia Henr;'k bardzo wia,ze
z poznaniern samej istoty Boga' Poznanie to oczywiście nie należy
do proprźe scżre czło'"vieka.
Henryk posługuje się przykładem Mojżesza i Pawła w innym
ieszcze rniejscu, mianowicie przy omawianiu poznania quidditatis
dei w art' 24. w kwestii 2. T;zm samym .więc przykładem wyjaśnia
poznanie dź,uźnl,
etentplaris i qutddttatis deź. Ta zbieżnośćmoże
ws}raz;zwaćna to, ze Henryk rezerrvuje oświecenie dla poznania
samej istoty Boga, diuinz eremplaris vn znaczeniu qutddttatts dei.
Henryk doda, ze istota Boga daje się poznać człowiekowi suo
tlolulttate 25.Ten tekst rvięc wi4ze Znowu az ttzy sprawy: d,iuinulrt
ełemplar, sunceTa ueritas, quźddltasdei, Przy poznaniu istoty Bo.
ga, jako boskiego wzoru' kcnieczne jest oświecenie.Nie jest oczywiście konieczne przy poznaniu rzeczy, prawdy o TZeCzy, idei
wzorczej prawdy i jej podmiotr-r, w ktÓrym bytuje, a ktÓrym
jest BÓg'
Nalezy stwierdzić, że Henryk ptzez prawdę czystą rozumie
w jednyrn wypadku Boga, jako podmiot wykrytych idei wzorczych prawdy, w drugim wypadku samq istotę Boga. oświecenie
rezerwuje do pcznania prawdy lv tym właśniedrugim rozumieniu.
Ponieważ wpływ idei wzorczej na drrszę poznajqcq dotyczy
tylko porz4dku fizycznego czynności poznawczych, sancera ueritas
de quo.curnque re i zwi4zane z ni4 oświecenie nie znaczy dosłownie
czystej prawdy każdej tzeczy, jak by to rozumiał Durrs Szkot 23,
r' Alq2 resp, fBM.
2! In raphL autern e:r gratza pritstl.egiata bene potest
uid,eri, et tn :ui,td
lsta: szcut ui'derunt eum Pąul,us et Moyses. A24q2 resp, F12BJ. Quzdditas
g,utem dizlina nuLla necessźtate: sed sua n.Lercluoluntate tli,sibźlźsest
creąturae. A24qI resp, fl37B.
2 $ Q u a e r o q u L d i n t e l l i g i t per uerttatetn certam et sinceram?
Aut ueritot e m t n f a t l i b t l e m ( . . . )e r p u r i s natura.Itbus (...) aut (...) et ,,uerum', ut est pas-
CZYSTEJ
PRAWDY
169
tak
Lecz znaczy prawdę czystq trochę w przenośnym znaczeniu,
wzoridei
jak przenośne jest określenie,ze poznaje się w świetle
na
r'""''ośne z tego względLt, ze idea wzorcza nie l,vpływa
jako
""";.
czynność
poznar,ł,'ania
-y,'it.i poznania, ani nawet na czynlrość
poznawcz4, ).ecz tyiko na fizycznz1 stronę czynności poznawczeJ.
W związku z ostatniq sprawi.l rrależy zauwazyĆ, że Henryk
to
erpressis ,uerbźswiąze ośrviecen;ez istotq Boga. Stwierdza
v,' tekście:
dźl.ectoaspectu' tunc ilLul,Lluminai ,!.rLent,errL
!y7 źsta t1u,and'a
tanc1uam obzectuln źpsam dt,uLnam essenrninat ad' ul,,J,end'utll'
tzg.rnn.
Łqcz4c z tyrn tekstem inne Łeksty, wyjaśniajqce, ze zawsze
przedmiotpoznaniapowod'ujepoznanie'żervidzisięrzeczyoświe1,słolice 28'lttoztla dojŚć właŚnie do następtinie r:s,vuietiające
]n'",
"
jest bezpośrednim wspomagaJą|ego tił'ierclzeiria:ośrviecenienie
pojaniem władzy poznawczej, \ecz jest sposobem wyjątkowego
rvienia się przectrmiotupoznarlia. U Henryka dotyczy to specjalnie
że
istoty Boga. BÓg jawi się właclzom poznawczym w taki sposÓb,
nigd.v..
oŚwiecenie
władze pozna\,VczeBoga poznajq. Tak rozumiane
rozumiane
zreszt4 nie zagraza samodzielności poznania' I tak
na.
oświecenle można przy14ć nawet w porzqdku poznania siłami
turalnymi.
bez
Henryk więc rozrÓżnia porządek pryncypiÓw, poznawanych
przy
pomocy oświecenia i porządek pryncypiÓw, poznawanych
per abstractl'onem (,..) aui
sio (...) ełttLs(...) et si ,;:erunt,,,,l,gttur et ,,ueritas,,
n 258' s' 156-157'
intel,Ltg1t per xerLtatem conformitcttem acl eremplar'
perfectt,ssime źnteLltgere
potest
inteLLectus
(,,.)
termLnorum
('..j
cognitione
t,r
notitia
prirtcźpźuln, et ex principio coltctusionem: et hoc comp|"ert uldetur
uerźtaultra
necessaria
uerLtątt,s
intellectualis ita quod non '-Ldftur cognLtio
tespraed'ictas,n259,s.15?.Dociori'ssrrblilisetma'rl'ąniJoąnnźsDunsScoti'
ardinatio,Liberprimus,di,stl,nctiotertźa,Operaomnźastudioetcuracom(I d3 p1 q4' s' 258' 259)'
rnissionis scotisticae, Civitas Vaticana 1954
2? A1q3 resP, f9vE
28 Luł iLl,ustrat ad tlidendum, al'iud o se. A1q3 resP, f9B. Lut abLi'quata
non iPsam solern" Alql
a sole in medio iLlutntnat ad uidend:Lm olio o sole
resp, f79vF.
170
MIEczYsŁAw
GoG^Cz
po.mocy oświecenla. Bez pomocy cświecenia
człowiek poz]laJe
prarł'dę rzeczy1idee wzorcze i Boga, jako podmiot
wykrytych idei
wzarczych. Przy pomocy oświecenia człowiek poznaje jedynie
tyl.
ko sam,q istotę Boga' Poznanie to zreszt4 nie nalezy już
do proprźe scźreczłowieka. A sama iłlustratio jest sposobem
pojawienia
się przedmiotu poznania, a nie wspomaganiem władz poznawczych w wynikach poznania, ezy nawet w samej czynności
poznarvania.
W literaturze, dotyczqcej Henryka, podane więc s4 interpretacje, ktore atakuj4 tezy ninieiszego str:dium. Wvdaje
się jednak
ni'mc wszystko, ze zarzut sceptycyzmu nie jest chyba słuszny
w odniesierriu do Henryka' Zarzut poł4czenia intelektu czynnego
z Dl,ett .illumlnateur raczej także nie dotyczy Henryka. Nie jest
tez słuszne twierdzenie. że oświecenierł'edługHenryka polega
na
powodowaniu wynikÓw p'oznania 29.
Argumentem dodatkowym za słusznościqwnioskÓw tego
strrdium moze być stwierdzenie, ze Duns Szkot odczytaŁ u Henryka
mozliwośćpoznania czystej prarvdy bez pomocy ośrviecenia'
I tej
możlirvościclorvoc1ził.Poza tym oświecenie odniosł r1o porzqdku
wiary. Innq tyi}io miał koncepcję prarvdy, poniev,aż nie
w,iazał
ze lienrg ncz."ita,tnstha!.
absolutel.y pu.re truth cannot be knottn by m.nn
utithc;ttt a dtutne ilrttinLna.itott.E. G i I s o n, I,Iistory
of chri,sti.n phzlosophls
żn th,e m,idaie oges, Nerv Yr''rk 1955' s' 448, Ittentlfiant (,,.)
le Dleu rllumi,l,Latel17 ę],,Ąlią11stLrl
t\ I,Intel.l-źgence
og1e,n1'e
ct,Aą:icp'nrte
(".')'E. G i l s o n, Laphilosoph;e u1l nlcben Óges des or.giil'es p(I.rtsiiqlLqs i
ta firt r]u XIVe
sźćcle,
Faris i9i2, s. 'jlji. Ił're (..') Iłnger Bacrln (',.) kennt
aztch cler Genter Ph;'Iosop|t,
et'łtelt,ill(,etLeCtus ągę,,', r]er mit Gott se|'bst iclent,i{i.z:,ert,rr,źrcl.
Cytuję za
Uberlvcgir:rrr
s t r e s z c z e n i e p o g l . i < 1 r i r kv t, Ó r e M . c l e W u 1 f
wypowiedział rv LIt.stoi.rcd.e t,a, pnłtosopltie scolusti,qi,te
clatls les Pays-Bas, s. 181;
u F. Uberrvega-_B.
G Gey era,
D ź ep c t | , r i s t Ż s cuhne d , s c h o 1 a s t t s c h e
'lrh'żlosophie,Gru,nclriss rler Geschichte cler Philosopnźe,
Rerlin 1g2B,t,II, s. 501.
E o c c l , na d n e t i , , i r " t e 1 ' L eacgt e n t e t i t l , l ' d e n t l ' f i ' ea 7 ) e c D i e 1 Ł '
M. de Wu1f,
IIistoire de la phlLosoplll.emeclzćvale' Louvain-Paris, 1936, t.
II' s. 276' L'ż|Lumi.rlatton
colisiste en ce que Dt'u nloclżIe l.es concepLs que nous atlons
cles cha.
ses d'oprćs |'es Idćes qu,zl possÓd,e c|'e|t'es,J..P a u l u
s, Henri de cand et
I'argument ontot'ogique,,,Archives
d'histoire doctrinale et littÓraire
du
moyen age", X-)iI
( 1 9 3 b - 1 S 3 6 )2 9 1 .
POZNANIE
CZYSTEJ
171
PRAI'VDY
i pobezbtędnościz ideą wzarczą, .1ako racj4. iecz z intelektem
nieważprawdamiaławedługniegopoczqtektylkowintelekcie.
30.
odczytujqc ym Znaczenie terminÓu'
LA
coNNAISsANcli
DE
L.Ą
VERIT!]
r,URIr
SELoN
H!]NRI
DE
GAND
seion Henri cie Ganci i'intellect humarn, apres avoir collnu un etre dans
deuxićme
u n e p r e m i ć r e s a i s i e p a r i e s s ; e n s ,s : l j s i t i r r m Ó c ] i a t e m e n t , d a n s u n
consistt:
c
h
o
s
e
i
a
d
e
v
ć
r
i
t
e
L
a
c
h
o
s
;
e
.
c
]
e
l
a
i
a
v
e
r
i
t
e
ecte de connaissance,
En contemd t r o u v e r d a n s l a c h o s e s a r e s s e i n b 1 a r t c e . j . v e cl . i r j ć e c x e m p l a i r e .
la
plant donc 1a notion de vćri|e, ].intc-liecr;vr:it, a travers cette notion' et
que
id6es
les
donnÓ
ćtarrt
Dieu,
telnps
meme
chose et I'idÓe exemplaire, et en
de savoir si les
exempiaires exls,tent dans l'esprit divin, La qtrestion est
car
idćes exemp1aire s ex'istent. Herrri c]e Cianci reponrl af firmativement,
peut
Ótre
(.]ei'|e
ne
infaij1ibilitć
nous constatons l'infail]ibiliŁe cte la veritc1.
aussi. La
assurśeni par la chose change:lnte ni par 1.ime, changeante e1le
et en
chose
la
de
dehors
en
donc
existe
vÓrite
la
raison de l'infaillibilitÓ de
exemplaire.
l'idće
precisÓment
est
elle
de
l.ime:
r]ehors
partie du ,'proprie
Toute cette ćtape du raisonnement d'Henri fait
vćrite infail1ible et
1a
de
scire,, c]e I'homme. Elle embrasse la connaissance
pure'
v
rite
mÓme cetle de Dieu qui est
de vÓrit6
En tant que su5ef des idÓes exempiaires, Dieu est une sorte
purequidifferedel'essencedeDieuelle-mćrne?.Cen'estdoncquelavÓdes forces
ilto p.,," Synonyme de I.essence de Dieu qui Óchappe a 1'ernprise
l'',i]].unrinatio..,
ł
recours
ait
que
ceJrri-ci
naturelles cje 1'honrme; il {aut
ses texte:.,
Tel1e est l'interprÓtation de la pensÓe d'I{enri, vue iL travers
se met en opposique prćsente cette dissertation. En consćquence ]'auleur
qtri i'ont iirterpret'c
tion avec pre-cque tous les historiens cle ce philosopire
toujours du prr;b.
ćvidemment
s'agjt
Ii
rl,une laęon sensib]ement c]ifferen1,e'
Ićmedei,independancedel'intellectl.ium:rindanslac.lnnaissan':ede1l:
vćritÓ pure'
$0Specżolżstt,Lustratiomagl'srequi,rt'turl,ncredendis,cognitisnecessopotest tnteL|ecttts
riźs. I d3 p1 q4, n. 272, s. 166. E:r coglll,tione t,erminarum
źn hoc co,mpLarź
et
LntelLigere prŹnczptum, et eł prlncźpio conc|'ttsionem,
oerźtatis necescognitźo
tlir]etur
l'lżd,eturnotzti.a l,ntellectlLo|.is, ita ąuod' nnn
15?'
s'
q4'
259,
pl
n'
praed'ictas.
d3
I
sana ultra ueritates