3. Informacja o badaniach

SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE .................................................................................................... 6
1. Wstęp ................................................................................................................ 6
2. Podziękowania .................................................................................................. 7
3. Informacja o badaniach ..................................................................................... 8
3.1. Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi
młodzieży szkolnej....................................................................................... 8
3.2. Badania w Polsce......................................................................................... 8
3.3. Cele i treść raportu .................................................................................... 9
I. ŚRODOWISKO SPOŁECZNO-EKONOMICZNE MŁODZIEŻY ....................... 10
1. Status ekonomiczno-społeczny rodzin i relacje młodzieży z rodzicami .................... 10
1.1. Status ekonomiczno-społeczny rodzin ......................................................... 10
1.2. Struktura rodziny......................................................................................... 12
1.3. Relacje młodzieży z rodzicami ..................................................................... 12
2. Doświadczenia szkolne i opinie młodzieży o szkole ............................................ 14
2.1. Samoocena osiągnięć szkolnych ................................................................... 14
2.2. Poczucie obciążenia nauką oraz oczekiwania rodziców i nauczycieli
wobec osiągnięć szkolnych uczniów ............................................................. 15
2.3. Satysfakcja uczniów ze szkoły ...................................................................... 16
2.4. Poczucie bezpieczeństwa w szkole................................................................. 17
2.5. Wspieranie uczniów przez nauczycieli ..........................................................18
2.6. Relacje z kolegami w klasie i wsparcie z ich strony ........................................19
2.7. Przemoc wśród uczniów ...............................................................................20
2.8. Wspieranie uczniów przez rodziców............................................................. 21
3. Relacje z rówieśnikami ..................................................................................... 24
3.1. Bliscy przyjaciele ........................................................................................ 24
3.2. Spędzanie czasu z rówieśnikami ................................................................. 24
3.3. Relacje z kolegami ...........................................................................................25
II. ZACHOWANIA ZDROWOTNE ......................................................................... 27
1. Aktywność fizyczna i inne zajęcia w czasie wolnym .............................................. 27
1.1. Ćwiczenia związane z dużym wysiłkiem fizycznym ........................................ 27
1.2. Czas przeznaczony na oglądanie telewizji i gry komputerowe ...................... 28
2. Sposób żywienia .................................................................................................. 30
2.1. Częstość spożywania niektórych produktów spożywczych ............................ 30
2.2. Spożywanie śniadań i posiłków w szkole ...................................................... 32
3. Higiena jamy ustnej ........................................................................................... 34
4. Ryzykowne zachowania zdrowotne ...................................................................... 35
4.1. Palenie tytoniu.............................................................................................. 35
4.2. Picie napojów alkoholowych ........................................................................ 37
4.3. Używanie innych substancji psychoaktywnych .............................................. 39
4.4. Zachowania seksualne ................................................................................. 41
4.5. Zachowania ryzykowne w ruchu drogowym ................................................... 43
III. SAMOOCENA ZDROWIA I OBRAZ WŁASNEGO CIAŁA ..........................47
1. Zdrowie, sprawność fizyczna, choroby przewlekłe i dolegliwości .............................47
1.1. Ogólna ocena zdrowia ................................................................................. 47
1.2. Samoocena sprawności fizycznej .................................................................. 48
1.3. Występowanie chorób przewlekłych.............................................................. 49
1.4. Występowanie dolegliwości i przyjmowanie leków z ich powodu ................. 49
2. Samopoczucie psychiczne .......................................................................................... 51
2.1. Zadowolenie ze swego obecnego życia ............................................................. 51
2.2. Wiara w siebie, swoje siły i możliwości ......................................................... 52
2.3. Poczucie samotności ........................................................................................... 53
2.4. Poczucie bezradności ................................................................................... 53
2.5. Występowanie niektórych stanów emocjonalnych ........................................ 54
3. Samoocena wyglądu, budowy i masy ciała............................................................ 57
IV. WYPADKI I URAZY ........................................................................................... 60
1. Częstość urazów................................................................................................... 60
2. Stopień ciężkości urazów i rodzaj uszkodzeń ciała ................................................61
3. Okoliczności i miejsce urazu ............................................................................... 62
4. Czynniki zwiększające ryzyko urazów .................................................................. 64
Podsumowanie.............................................................................................................. 67
Summary of key findings ............................................................................................. 74
ANEKS
1. Dobór próby .............................................................................................................. 78
2. Wykaz publikacji prezentujących wyniki badań międzynarodowych
nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej,
wykonanych w latach 1990-1998 ................................................................................78
2.1. Raporty z badań międzynarodowych ................................................................78
2.2. Raporty reprezentujące wyniki badań młodzieży
w Polsce - 1990, 1994, 1998............................................................................... 79
2.3. Artykuły w czasopismach i rozdziały w książkach opublikowane w latach
1999-2000 .......................................................................................................... 79
3. Wykaz tabel i rycin ................................................................................................. 81
WPROWADZENIE
2. Występują zmiany w samopoczuciu
i funkcjonowaniu młodego człowieka i jego relacjach z innymi ludźmi. Dobre
zdrowie i samopoczucie psychiczne jest
podstawowym elementem optymalnego
funkcjonowania w młodości i dalszych latach życia3. Doświadczenia życiowe młodych ludzi, sposób w jaki podejmują swoje zadania rozwojowe mają istotny wpływ
na tworzenie zasobów dla zdrowia, radzenie sobie i samopoczucie w wieku dorosłym4. Często występujące w tej grupie
populacji zaburzenia zdrowia psychospołecznego są uciążliwe dla młodych ludzi,
ich najbliższego otoczenia i społeczeństwa.
Z punktu widzenia promocji zdrowia okres
dojrzewania ma także szczególne znaczenie ze
względu na specyficzne cechy, potrzeby i dążenia młodych ludzi, w tym:
• potrzeba niezależności i usamodzielnienia
się - samodzielne wybory i decyzje, także
w obszarach związanych ze zdrowiem;
• intensywne poszukiwanie własnej tożsamości, próby sprawdzania i zmieniania siebie5;
• potrzeba kontaktu emocjonalnego z rówieśnikami - trening umiejętności interpersonalnych, partnerstwa, dialogu, współdziałania;
• krytycyzm wobec świata zewnętrznego, poglądów, wartości, postaw i zachowań ludzi
dorosłych - poszukiwanie własnych wartości, miejsca i stylu życia;
• zmiana obrazu własnej osoby, głównie pod
wpływem zmian somatycznych, zainteresowanie ciałem i wyglądem - większa motywacja do troski o swoje ciało.
1. Wstęp
Przedstawione w niniejszym opracowaniu
wyniki badań dotyczą młodzieży w wieku 11-15
lat będącej w okresie dynamicznych przemian
rozwojowych, związanych z dojrzewaniem somatycznym, intelektualnym, emocjonalnym, seksualnym i społecznym.
Z punktu widzenia zdrowia publicznego zainteresowanie tą grupą populacji ma szczególne
znaczenie, gdyż w okresie dojrzewania:
1. Kształtują się zachowania zdrowotne,
które mogą być przyczyną problemów
zdrowotnych i społecznych młodych ludzi,
a także czynnikami ryzyka wielu chorób,
niepełnosprawności i przedwczesnej śmierci. Dotyczy to szczególnie:
• zachowań ryzykownych, zwłaszcza w ruchu drogowym - wypadki drogowe są
główną przyczyną zgonów młodzieży;
• palenia tytoniu - większość dorosłych
palaczy rozpoczyna palenie między 13
a 15 rokiem życia1;
• picia alkoholu, które jest częstą przyczyną urazów (głównie w następstwie wypadków drogowych i zachowań agresywnych)2, a także ryzykownych zachowań
seksualnych;
• używania innych substancji psychoaktywnych - uzależnienie od niektórych
z nich staje się przyczyną dramatu życiowego młodego człowieka i jego rodziny;
• przedwczesnej inicjacji i ryzykownych
zachowań seksualnych, których skutkiem mogą być: choroby przenoszone
drogą płciową, w tym zakażenie HIV,
ciąża nieletniej, zaburzenia zdrowia seksualnego w wieku dojrzałym;
• stosowanie diet odchudzających, eliminacyjnych powodujących niedobory pokarmowe (szczególnie niekorzystne dla zdrowia reprodukcyjnego młodych kobiet)
oraz zwiększających ryzyko osteoporozy.
1
Reid D. J., McNeill A. D., Glynn T. J.: Reducting prevalence of
smoking in youth in Western countries: An international review.
Tobacco Control 1995, 4,166.
2
Bukstein O. G.: Agression, violence and substance abuse in adolescents. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America 1996, 5, 93.
W nowym „wcieleniu", wobec wielu zmian,
niestabilności biologicznej i emocjonalnej młodzi ludzie są bardziej otwarci i podatni na oddziaływania zewnętrzne z różnych źródeł. Gdy
3
Compas В. Е.: Promoting successful coping during adolescence
W: Rutter M. (ed.): Psychosocial disturbance in young people:
Challenges for prevention. Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 247.
4
Hurrelmann K., Losel F. (eds): Health hazards in adolescence.
Walter dé Gruyter, Berlin 1990.
5
Obuchowska L: Drogi dorastania. WSiP, Warszawa 1996.
warunki życia, doświadczenia, wzorce, informacje i oferty edukacyjne są:
• pozytywne - miody człowiek może gromadzić lub pomnażać własne zasoby („kapitał") dla zdrowia;
• negatywne - nastolatek „gromadzi" czynniki
ryzyka dla zdrowia obecnego i przyszłego.
Okres dojrzewania decyduje więc w znacznym stopniu o tym czy młodzi ludzie „wnoszą"
w swe dorosłe życie zasoby czy ryzyko dla zdrowia własnego i innych ludzi. Zdaniem ekspertów międzynarodowych organizacji6 osiągnięcie
w dzieciństwie i młodości pełnego potencjału fizycznego, intelektualnego, duchowego i społecznego zaowocowałoby ogromnym postępem
społecznym.
Prezentowane badania wykonano w Polsce,
w latach 1990,1994 i 1998. Był to burzliwy okres
w historii naszego kraju - gwałtownych przemian politycznych, społecznych i ekonomicznych, związanych z transformacją ustrojową.
Niosły one nowe szansę, ale także i nowe zagrożenia7. Stawiały przed ludźmi nowe wyzwania
i zadania, którym towarzyszyły różne emocje
i nastroje - pozytywne (np. nadzieja, entuzjazm), ale i negatywne (frustracja, zniechęcenie). Celem naszym było sprawdzenie czy ta nowa sytuacja i zmiany, które podjęli dorośli ludzie miały wpływ na samoocenę zdrowia i zachowania zdrowotne nastolatków.
Międzynarodowy zakres badań umożliwił
porównanie wyników badań w Polsce i innych
krajach. W porównaniach tych wykorzystano
dane z ostatniej serii badań wykonanych
w 1997-98 r., w niektórych tylko krajach.
W opracowaniu niniejszym przedstawiono
tylko ważniejsze wyniki badań, tworzące obraz
zdrowia subiektywnego i zachowań zdrowotnych nastolatków w Polsce, na tle innych krajów, w końcu XX w. Wyniki badań w Polsce
i w innych krajach zaprezentowano w licznych
publikacjach, których wykaz zamieszczono
w Aneksie.
6
Programming for adolescents health and development. Raport
of a WHO/UNFPA/UNICEF Study Group on Programming for
Adolescents Health. WHO Technical Report Series 886, WHO
Geneva 1999.
7
Olejniczuk-Merta A.: Szansę, bariery i zagrożenia dla dzieci
i młodzieży w okresie przemian społeczno-gospodarczych. W:
Balcerzak-Paradowska B. (red.): Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1999,
s. 26-39.
2. Podziękowania
Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej (Health
Behaviour in School-Aged Children. A WHO
Cross-National Study) w 1997-98 r. były koordynowane przez dr Candace Currie z Uniwersytetu w Edynburgu. Osobami wspierającymi ze
strony Światowej Organizacji Zdrowia, Biura
Regionalnego dla Europy byli dr Erio Ziglio
i Vivian Barnekow Rasmussen. Międzynarodowymi koordynatorami badań w poprzednich seriach byli: prof. Leif E. Aaro, dr Bente Wola
(Uniwersytet w Bergen) oraz dr Chris TudorSmith (Health Promotion Wales, Walia)
W 1997-98 r. badania wykonano w 29 krajach.
Kierownikami ich byli w: Anglii - Mary Hickman,
Austrii - Wolfgang Dur, Belgii: społeczność flamandzkojęzyczna - Lea Maes, społeczność francuskojęzyczna -Danielle Piette; Czechach - Ladislav Cse'my, Danii - Bj0m Holstein i Pernttle Due,
Estonii - Mai Maser, Finlandii - Lasse Kannas,
Francji - Christiane Dressen, Grecji -Anna Kokkevi, Grenlandii - Michael Pedersen, Irlandii Saoirse Nic Gabhainn, Izraelu - Yossi Harel, Kanadzie - Alan King, Litwie - Apolinaras Zaborskis, Łotwie - leva Ranka, Niemczech - Klaus
Hurrelmann, Norwegii - Bente Wold, Polsce Barbara Woynarowska, Portugalii - Margarida
Gašpar de Matos, Północnej Irlandii - Grace
McGuiness, Rosji-AleksanderKomkow, Słowacji
-Miro Bronis, Szkocji - Candace Cumę, Swajcarii
- Beatrice Janin Jacquat, Yves Francois, Szwecji Ulla Marklund, USA - Mary Overpeck, Walii Chris Tudor-Smith, Węgrzech -Anna Aszmann.
Wszystkim wymienionym wyżej osobom składamy serdeczne podziękowania za możliwość
współudziału w programowaniu i realizacji badań, korzystania z bogatego dorobku naukowego wielu ośrodków naukowych i partnerstwo.
W Polsce koordynatorkami badań, w wylosowanych województwach, były wojewódzkie
instruktorki pielęgniarek szkolnych: Barbara
Olszewska (Białystok), Kazimiera Łuczywo (Jelenia Góra), Grażyna Niciejewska (Kalisz), Danuta Badower (Katowice), Anna Burdziej (Koszalin), Barbara Čakala (Olsztyn), Wanda Sikora (Opole), Maria Nowak (Poznań), Iwona Kozak (Rzeszów), Jolanta Śliwowska i Miroslawa
Iżyniec (Warszawa), Eugenia Polska (Zamość).
Bardzo dziękujemy im i wszystkim ankieterkom
- pielęgniarkom szkolnym za zaangażowanie
i bardzo solidne przeprowadzenie ankiety.
Dziękujemy również dr Annie Kowalewskiej
i dr Krystynie Komosińskiej z Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydziału Pedagogicznego UW za pomoc w organizacji badań i upowszechnianiu ich wyników.
3. Informacja o badaniach
3.1. Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej
Badania te zainicjowano w 1982 r. w trzech
krajach (Anglia, Finlandia, Norwegia),
a pierwszą ich serię, pod auspicjami Biura Regionalnego dla Europy ŚOZ, wykonano
w 1983-84 r. w tych krajach i w Austrii. Od tego czasu badania są powtarzane co 4 lata, we
wzrastającej liczbie krajów: 1984-85 - 11 krajów; 1989-90 - 12; 1993-94 - 25; 1997-98 - 29
krajów. Badania są zorientowane na nauki społeczne i behawioralne.
Cele badań
• Lepsze poznanie i zrozumienie zachowań
zdrowotnych, stylu życia młodzieży i ich
uwarunkowań środowiskowych oraz postrzegania swego zdrowia przez młodzież
w okresie dojrzewania;
• tworzenie w kraju systemu informacji
o zdrowiu i stylach życia młodzieży oraz
możliwości ich monitorowania;
• budowanie międzynarodowej sieci naukowców i zespołów, umożliwiającej współpracę i wymianę doświadczeń w zakresie
teorii, metod i wdrażania wyników badań;
• tworzenie podstaw dla programowania
edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia
w szkole.
Metoda
Zasady przeprowadzania badań w każdej serii określa protokół międzynarodowy. Narzędziem badawczym jest międzynarodowy standardowy kwestionariusz, opracowany z udziałem kierowników badań ze wszystkich uczestniczących krajów. W każdym kraju dokonuje się
tłumaczenia i adaptacji kwestionariusza (w sposób umożliwiający porównywanie wyników międzynarodowych) i sprawdza się nowe pytania
w badaniach pilotażowych.
8
W latach 1990-1998 kwestionariusz składał
się z trzech części:
• podstawowa („core"), niezmienna: dane
demograficzne, zachowania zdrowotne,
zdrowie psychospołeczne;
• specjalne pakiety obowiązkowe, (w 1997-98
były nimi: zdrowotne aspekty szkoły, nierówności społeczne);
• pakiety do wyboru.
Ponadto każdy kraj mógł włączyć własne,
specyficzne pytania.
Zebrane dane przekazywane są do banku danych w Uniwersytecie w Bergen (Norwegia).
Każdy uczestniczący w badaniach kraj może korzystać ze zbioru międzynarodowego.
Próba
Młodzież szkolna w wieku 11, 13 i 15 lat próba reprezentatywna dla kraju lub jego regionu, o populacji nie mniejszej niż l min mieszkańców, dobrana zgodnie z międzynarodowym protokołem badań.
3.2. Badania w Polsce
Polska uczestniczy w badaniach HBSC od
1990 r. Wykonano w tym czasie trzy serie badań:
w 1990, 1994 i 1998 roku (zawsze na przełomie
lutego i marca).
Badanymi osobami byli uczniowie klas
V i VII szkół podstawowych i klas I szkół ponadpodstawowych w 11 województwach. Ich
średni wiek wynosił 11,7; 13,7; 15,7 lat. Liczebność badanych przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Liczba uczniów zbadanych w latach 1990, 1994
i 1998 w Polsce według płci i wieku
Pleć, wiek
1990
1994
1998
Ogółem
4643
4527
4861
Chłopcy
Dziewczęta
2315
2328
2243
2284
2405
2456
11 lat
Chłopcy
Dziewczęta
13 lat
Chłopcy
Dziewczęta
15 lat
Chłopcy
1522
733
789
1573
750
823
1548
832
716
1473
708
765
1514
726
788
1540
809
731
1627
769
858
1598
745
853
1636
891
745
Dziewczęta
Dodatkowo w Polsce przeprowadzono badania dotyczące zachowań seksualnych oraz wiedzy i przekonań wobec HIV/AIDS u młodzieży
17-letniej - uczniów klas III szkół ponadpodstawowych, do których uczęszczali wylosowani
uczniowie klas I. Liczba badanych 17-latków
wynosiła: 1990 r. - 1415, 1994 r. - 1480, 1998 r.
- 1655.
Próbę dobrano w 1990 r. i wykorzystywano
w dwóch kolejnych seriach badań, dokonując
nieznacznych korekt, związanych ze zmianami
w organizacji szkół. W doborze próby zastosowano losowanie zespołowe dwustopniowe.
W pierwszym etapie zespołem było województwo. Wylosowano 11 województw, bez zwracania, z prawdopodobieństwem wyboru, proporcjonalnym do liczby młodzieży w wieku 11-15
lat w danym województwie. Były to województwa: białostockie, jeleniogórskie, kaliskie, katowickie, koszalińskie, olsztyńskie, poznańskie,
rzeszowskie, warszawskie, zamojskie. W drugim
etapie losowania zespołem była klasa. Szczegółowy opis losowania zespołowo - warstwowego klas przedstawiono w Aneksie.
Organizacja badań
W 11 wylosowanych województwach koordynatorkami badań były wojewódzkie instruktorki
pielęgniarek szkolnych. Ankietę w wylosowanych
klasach przeprowadziły pielęgniarki szkolne odpowiednio dobrane i przeszkolone. Większość
wojewódzkich instruktorek i ankieterek uczestniczyła we wszystkich trzech seriach badań.
Zasady doboru uczniów do badań i przeprowadzania ankiety określono w szczegółowej instrukcji, zgodnej z międzynarodowym protokołem. Szczególną uwagę zwrócono na zachowanie anonimowości. Dane analizowano za pomocą programu EPI.
3.3. Cele i treść raportu
Celem opracowania jest:
• Przedstawienie tendencji zmian w zachowaniach zdrowotnych oraz postrzeganiu
swego zdrowia przez młodzież w Polsce
w latach 1990, 1994, 1998;
• Porównanie wyników badań młodzieży
w Polsce i w niektórych krajach w 1997-98
r. Ze względu na trudności techniczne
w prezentacji danych z 29 krajów, na rycinach zaznaczono średnią arytmetyczną
dla wszystkich krajów, ale podano dane
tylko dla 12 krajów: Europy środkowej
i wschodniej (kraje „postkomunistyczne"): Czechy, Litwa, Polska, Węgry; krajów skandynawskich: Dania, Finlandia,
Szwecja; innych krajów Europy zachodniej: Anglia, Austria, Szkocja oraz dla
Kanady i USA.
Wyniki analiz zaprezentowano w czterech,
głównych rozdziałach: środowisko społecznoekonomiczne młodzieży, zachowania zdrowotne,
samoocena zdrowia i obraz własnego ciała, wypadki i urazy.
W Aneksie zamieszczono wykaz raportów
z badań międzynarodowych i dotyczących młodzieży polskiej, opublikowanych w latach
1990-1998 oraz wykaz innych publikacji prezentujących wyniki z ostatniej serii badań w Polsce
(1998 r.). "