PolisEkonomiaTeksty

Fakultet historia
Polis w epoce hellenistycznej i wczesnego cesarstwa – aspekty ekonomiczne
A. Epoka hellenistyczna
Listy królewskie do polis Kos (ok. 240 p.n.e.).
Źródło: C.B. Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Period, New Haven 1934, 118133, nr 25-27.
1. List króla Bitynii Ziaelasa (OCD3: Zipoites przed 315 - ca 279, Nikomedes I ca 279 - ca
255, Ziaelas ca 255 – ca 230, Prusias I Cholos ‘Kulawy’ ca 230 – 182, Prusias II Kynegos
‘Myśliwy’ 182 – 149, Nikomedes II Epiphanes 149 – ca 127, Nikomedes III Euergetes ca 127
– ca 94, Nikomedes IV Philopator ca 94 – 75/74 i zapisanie Bitynii w testamencie Rzymowi)
Król Bityńczyków Ziaelas do Ludu i Rady Kos, pozdrowienia. Diogeitos,
Aristolochos i Theudotos, wasi posłowie, przybyli i poprosili, aby uznać za nienaruszalne
sanktuarium Asklepiosa w waszej polis i aby dać świadectwo życzliwości (philantropein)
wobec polis w pozostałych sprawach, tak jak nasz ojciec Nikomedes dał świadectwo
życzliwości wobec waszego ludu. W rzeczy samej troszczymy się o wszystkich Greków,
którzy do nas przybywają, ponieważ jesteśmy przekonani, że to nie najmniej przyczynia się
do dobrej reputacji; w szczególności wciąż mamy w wielkim poważaniu przyjaciół naszego
ojca i was ze względu na jego osobiste porozumienie z wami, ponieważ król Ptolemeusz, nasz
przyjaciel i sojusznik, jest waszym przyjacielem, i przede wszystkim ponieważ wasi
wysłannicy wyrazili z entuzjazmem waszą dobrą wolę przez wzgląd dla mnie. W przyszłości,
stosownie do tego, o co będziecie mogli prosić, będziemy próbować, każdy indywidualnie i
wszyscy razem, okazywać wam nasze względy, jak tylko to będzie w naszej mocy; w
interesie waszych współobywateli podróżujących morzem, w interesie tych, którym zdarza się
wejść na obszar kontrolowany przez nas, dołożymy starań, aby ich bezpieczeństwo było
zapewnione; podobnie, dla tych, którzy są wyrzucani na nasz brzeg w wyniku katastrofy
podczas ich podróży, postaramy się zastosować wszelkie środki, aby nie doznali żadnej
osobistej szkody. Uznajemy także wasze sanktuarium jako nienaruszalne (asylon), tak jak
prosiliście; dlatego i ze względu na wasze pozostałe życzenia, poleciłem Diogeitosowi,
Aristolochosowi i Theudotosowi przedstawić wam sprawozdanie. Pozdrowienia.
Uwaga: ten sam tekst w A. Mączakowa, Wybór źródeł do dziejów starożytnej Grecji i
hellenizmu, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1983, s. 250, nr 3.
2. List Seleukosa II Kallinikosa (?) (król 246–225 OCD3)
[...] wykonali zwyczajowe rytuały, złożyli ofiary, wyprawili igrzyska. Gdy to
zakończyli, przybyli do nas; po tym jak mówili długo o sanktuarium polis, poprosili nas, aby
przyznać gwarancje nienaruszalności tym, którzy przybywaliby do Asklepiosa i do samego
sanktuarium. Wychwalamy wasz lud, ponieważ oddaje on cześć bogom i manifestuje swoje
uczucia wobec nas; wysoko cenimy Diogeitosa, ponieważ, jednocześnie w słowach i w
czynach, ma na względzie zawsze to, co jest najlepsze dla polis. Uznajemy nienaruszalność,
tak jak wasz lud o to poprosił; w przyszłości postaramy się, jak długo nasze sprawy będą
pozostawać w stanie pokojowym, nie zawieść was w waszych prośbach. Pozdrowienia.
1/4
3. List Ptolemeusza III Euergetesa (246–221)
[...] na zawsze [...] mówili również, żeby okazać względy ludowi, pomagając mu
ustanowić asylię. Z naszej strony, w interesie bogów i polis, uznajemy asylię, jak o to
prosicie, i zachęcamy naszych poddanych, aby uważali sanktuarium za nienaruszalne
wewnątrz granic, które ustanowiliście przy pomocy słupów granicznych. Pozdrowienia.
Spłata długu publicznego w Halikarnasie (III wiek p.n.e.).
Źródło: OGIS, 46.
* Taksa – opłata za usługę.
[...] Kallikles skarbnikom, a skarbnicy przekażą pieniądze komisarzom, a komisarze
dadzą je tym, którzy podpisali kontrakt zgodnie z planami. Aby ci, którzy wyłożyli pieniądze
na budowę portyku (grec. stoa) dedykowanego przez lud Apollonowi i królowi
Ptolemeuszowi, byli wszystkim znani, kontrolerzy (eksetastai) sprawujący urząd wtedy, gdy
portyk będzie ukończony, zapiszą na bocznym murze portyku imiona i patronimy wszystkich
tych, którzy wyłożyli bez odsetek sumy co najmniej 500 drachm, umieszczając na początku
tej listy następujące słowa: „Ludzie, których nazwiska są niżej podane, dali ludowi pieniądze
bez odsetek na budowę portyku”. Zapiszą najpierw na początku (imię) tego, który dał
najwięcej.
Aby ci, którzy wyłożyli pieniądze, zostali spłaceni, będą wyasygnowane dla nich
dochody przeznaczone na buleuterion, po uprzednim spłaceniu poprzednich wierzycieli.
Wyasygnuje się także dla nich dochody przeznaczone na rzeźby, to znaczy podatek
dwuprocentowy i taksę za rejestrację przysiąg, po uprzednim spłaceniu poprzednich
wierzycieli, którym owe dochody zostały wcześniej przypisane. Będzie również dla nich
wyasygnowany, z dochodów publicznych, jeden talent rocznie, po tym jak wierzyciele, dla
których przeznaczono 6 talentów z budżetu miasta, otrzymaliby je wraz z odsetkami.
Nadwyżka będzie przekazana do skarbca publicznego. Ponadto wyasygnuje się dla nich sumę
pobieraną z portyku po sprzedaży kolumn, drewna, dachówek i cegieł. Niech ci, którzy
wydzierżawili prace budowlane sprzedadzą kolumny w sądzie, w czasie tej samej sesji
zgromadzenia, i niech kupujący zapłaci w terminie 30 dni skarbnikom i niech skarbnicy [...].
* M. I. Rostovtseff, Histoire économique et sociale du monde hellénistique, Robert Laffont
Paris 1989, ss. 160 nast.: W 278 p.n.e. Delos uzyskuje z dwuprocentowego cła (pentekoste)
tylko 17900 drachm, czyli niecałe 3 talenty dochodu rocznego. Obroty handlowe w ciągu
roku wynosiły zatem niecały milion drachm (niecałe 166 talentów).
* M. I. Rostovtseff, op. cit., s. 110: Dochód roczny Antygona Jednookiego w 315 p.n.e.,
uzyskiwany z ziem przez niego kontrolowanych, wynosi 66 milionów drachm, czyli 11000
talentów (Diod., 19.56.5, oczywiście za Hieronimem z Kardii).
Prawo z Priene dotyczące sprzedaży godności kapłana Dionizosa (II wiek p.n.e.).
Źródło: SIG3, 1003; F. Sokołowski, Lois sacrées d’Asie Mineure, Paris 1955, nr 37.
Zasady dotyczące godności kapłana Dionizosa Phleosa. Na Dobrą Tyche! Sprzedamy
godność kapłana Dionizosa Phleosa na następujących warunkach:
Kupujący godność kapłana będzie kapłanem dożywotnio i będzie również kapłanem
Dionizosa Katagogiosa. Będzie wolny od swoich osobistych zobowiązań. Będzie żywiony
2/4
codziennie nieodpłatnie w prytaneion i w Panionion. Otrzyma ze zwierząt poświęconych
przez miasto nogę, język i skórę tytułem części należnej ołtarzowi.
Dostarczy ofiary do spalenia, jęczmień, zboże, kadzidło, placki, na jednego wołu
jednego tetarteusa, na jedną owcę pół hekteusa (1/6 medimna), na jednego prosiaka dwie
choinikes (choiniks attycka = 1/48 medimna). Będzie również miał prawo do honorowego
miejsca w teatrze i będzie mógł nosić wszelki ubiór według własnego wyboru i koronę z
pozłacanego bluszczu.
Spełni ofiary w teatrze dla Dionizosa Melpomenosa, umieści kadzidło na ołtarzu,
rozpocznie libację i ofiaruje modlitwy w imieniu polis Priene. Będzie mógł nosić ubiór
według własnego wyboru i koronę z pozłacanego bluszczu w miesiącach Lenaion
i Anthesterion, a także podczas Katagogia, poprowadzi tych, którzy towarzyszą powrotowi
Dionizosa i będzie mógł nosić ubiór według własnego wyboru i koronę z pozłacanego
bluszczu.
Jeśli godność kapłańska osiągnie cenę ponad 6000 drachm, kupujący będzie
zwolniony z liturgii lampadarcha, agonothety, hippotrophosa, z architheorii i z
gymnazjarchii. Jeśli kupi ją za więcej niż 12000 drachm, będzie zwolniony z trierarchii, z
oikonomii, z neopii i z pożyczek pieniężnych.
Kupujący zapłaci natychmiast neopowi dziesiątą część (ceny), a z reszty da połowę w
miesiącu Metageitnion tego samego roku, drugą połowę w miesiącu Anthesterion za
stephanephorii Kleomenesa.
Athenopolis syn Kydimosa, kupił godność kapłańską za 12002 drachmy, a dziesiąta
część wynosi 1200 drachm, 1 obol (1/6 drachmy) i 3 chalkoi (miedziaki, 1/8 obola).
Subskrypcja publiczna na Kos w celu obrony polis (205–201 p.n.e.).
Źródło: L. Migeotte, Les souscriptions publiques dans les cités grecques, Genève-Québec
1992, 147–160, nr 50.
* Subskrypcja publiczna nie jest pożyczką, jest rodzajem datku publicznego.
Za monarchosa Nikomedesa, pierwszego dnia miesiąca [...]; Diokles syn Leodamasa
wniósł propozycję: aby we wszelkich okolicznościach było rzeczą oczywistą, że obywatele
biorą na siebie razem koszty wspólnego bezpieczeństwa, uchwalono, co następuje: niech
ochotnicy spośród obywateli, obywatelek, nothoi, paroikoi i cudzoziemców podadzą do
wiadomości publicznej to, co obiecują; niech ogłosi się natychmiast na zgromadzeniu
nazwiska tych, którzy złożyliby obietnicę; niech lud głosuje przez podniesienie ręki odnośnie
do wysokości datku i, jeśli zechce, niech zaakceptuje; i aby zostało wspomnienie po tych,
którzy dali wspólnie na ocalenie ojczyzny i sojuszników, niech poleci (poletai) przeprowadzą
przetarg w sprawie wykonania trzech stel i niech poświęcą jedną w teatrze, jedną w
Asklepeionie i jedną na agorze w pobliżu ołtarza Dionizosa; niech każą wyryć na stelach
nazwiska tych, którzy byliby dopuszczeni w głosowaniu i niech odnotują również, jeśli jakaś
obietnica byłaby odrzucona w głosowaniu; jeśli jacyś zgłoszą się po dniu (składania)
obietnicy, niech będzie im wolno zobowiązać się na przyszłym zgromadzeniu (następuje lista
subskrybentów).
Zwolnienie z podatków dla nowych obywateli w Teos (ok. 300 p.n.e.).
Źródło: SEG II 1924, 79; H. W. Pleket, Epigraphica I, Leyde 1964, nr 28.
[...] z podatków przez okres czterech lat. Będą zwolnieni z choregii, z [...], z boegii, z
lampadarchii i z podatków od [wołów] do orki w ich posiadaniu i od tych, które nie stanowią
3/4
zaprzęgu. A woły juczne będą zwolnione od wypożyczenia do wszystkich robót publicznych,
które polis [prowadzi?]. I zostaną im przyznane zwolnienia z podatków od zwierząt jucznych
i od niewolników, jeśli są chłopami najemnymi lub przewoźnikami drewna, albo jeśliby
cokolwiek robili lub cokolwiek sprzedawali w związku ze sprzedażą drewna, i z podatku od
owiec do ilości [...]. Ci, którzy sobie tego życzą mogą hodować świnie do wyżej wskazanej
ilości owiec i będą zwolnieni z podatku. Będą zwolnieni z pozostałych podatków, z
wyjątkiem podatku na utrzymanie lekarzy. Wszyscy niewolnicy, którzy będą sprzedawać
[węgiel drzewny?] albo cokolwiek innego w związku ze sprzedażą drewna, będą również
zwolnieni z tych podatków. Dalej, wszyscy ci, którzy będą wytwarzać płaszcze, [szale
wełniane?] albo jakikolwiek inny produkt z wełny milezyjskiej, czy to szorstkiej, [czy to
gładkiej?, czy to z jakiegokolwiek innego materiału] będą zwolnieni z podatku od tych
produktów, czy to je sprzedają na miejscu, czy to [eksportują]. Jeśli importują coś, żeby
wytwarzać z tego płaszcze [...] purpurowy barwnik, będą zwolnieni [z podatku od tego. I będą
także zwolnieni] z podatku od ogrodów i uli; będą [zwolnieni...] od wszystkiego, co chcą
wyeksportować [...] będą zwolnieni na dziesięć lat, a [zwolnienie zaczyna się liczyć od]
miesiąca Leukatheon i prytanii Aristipposa.
B. Epoka cesarstwa
ICret I.18 11 (II/III wiek n.e., Kreta, Lyttos).
Dolna część płyty wykonanej ze zwykłego kamienia, obramowana wypukłym marginesem,
szer. 0,71, wys. 0,85. Wmurowana w ścianę kościoła Świętego Krzyża.
5
10
--------------------------t]Áj dÒsewj to‹j st£rtoij kat¦
t¦ p£tria kaˆ Qeodais…oij kaˆ
Belcan…oij : tÕn d prwtokosmoànta kat' œtoj À ™pimeloÚmenon didÒnai dianom¾n Qeo(da)is…oij ™k tîn dÒsewn ïn oƒ st£rtoi lamb£nousin x af/ kaˆ Maaij Kal. ™k tîn ta‹j fula‹j didomšnwn crhm£twn, tÕ ™ndšon
o‡koqen proseisfšronta ¢mfotšraij ta‹j dianoma‹j kaq' § kaˆ SÚmmacoj 'AgaqÒpodoj ™pimeloÚmenoj ™po…hse : tÕn d par¦ taàta pr£xanta ØpeÚqunon e nai ¢sebe…v.
Tłumaczenie: [...] z darów dla startoi, stosownie do miejscowych zwyczajów, z okazji
Theodaisiów i z okazji Velchaniów. Niech protokosm danego roku albo epimelet
przeprowadzi rozdawnictwo (dianome) z okazji Theodaisiów, z darów, których startoi
otrzymują 1500 denarów, i w kalendy miesiąca maja, z pieniędzy danych fylom; czego
brakowałoby, niech uzupełni na własny koszt podczas jednego i drugiego rozdawnictwa, jak
to już zrobił Symmachos syn Agathopusa, gdy był epimeletem; ten, kto postępowałby w
niezgodzie z tymi zaleceniami, będzie odpowiadał za bezbożność.
*™k tîn dÒsewn ïn oƒ st£rtoi lamb£nousin jest attractio casuum.
4/4