iii. kronika - Roczniki Biblioteczne

III.
K
R
O
N
I
K
A
ZRABOWANE — ODZYSKANE. DOBRA KULTURY — PRZYPADEK POLSKI.
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EKSPERCKA, KRAKÓW,
12–14 LISTOPADA 2014 ROKU
W dniach 12–14 listopada 2014 roku w Krakowie odbyła się międzynarodowa konferencja Zrabowane — odzyskane. Dobra kultury — przypadek Polski. Jej organizatorem
było Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP i Międzynarodowe Centrum
Kultury w Krakowie. Konferencja poświęcona była problematyce restytucji ruchomych
dóbr kultury, utraconych z terenów Polski w granicach po 1945 roku, przede wszystkim dzieł sztuki (zwłaszcza malarstwa), które stanowią zdecydowaną większość obiektów zarejestrowanych w elektronicznej bazie strat wojennych prowadzonej przez Wydział Strat Wojennych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego, liczącej łącznie około
63 000 obiektów. Zbiory te stwarzają ciągle największe problemy natury proweniencyjnej
i prawnej, a nowe wydarzenia (ujawnienie przed kilku laty w Niemczech liczącej około 1500 obrazów kolekcji Corneliusa Gurlitta, pochodzącej głównie z rabunku zbiorów
żydowskich przez nazistów) nie pozwalają uznać bazy za ostatecznie zamkniętą. W celu
wymiany wzajemnych doświadczeń i dokonań w tym zakresie na arenie międzynarodowej oprócz polskich specjalistów i badaczy zajmujących się rejestracją i losami dóbr
kultury, reprezentujących zarówno Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP
(głównie Wydział Strat Wojennych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego), jak i ośrodki naukowe Krakowa, Warszawy i Wrocławia, w konferencji wzięło udział liczne grono
specjalistów z kilku krajów Europy oraz ze Stanów Zjednoczonych. Wśród uczestników
zajmujących się problematyką badań proweniencyjnych i restytucji dzieł sztuki znaleźli
się reprezentanci takich instytucji, jak Kommission für Provenienzforschung (Austria),
Restitutions Committee (Holandia), Arbeitsstelle für Provenienzforschung (Niemcy), Provenance Research Initiative działająca w Smithsonian Institution (Stany Zjednoczone),
Commission for Art Recovery (Węgry), Commission for Looted Art (Wielka Brytania),
a także przedstawiciele kancelarii prawnych z Polski, Niemiec i Stanów Zjednoczonych.
Ponadto w konferencji udział wzięły: Lynn Nicholas, niezależna badaczka ze Stanów
Zjednoczonych, zajmująca się losami dzieł sztuki w III Rzeszy i krajach okupowanych
w czasie II wojny światowej, oraz dr Patricia Kennedy Grimsted z Uniwersytetu Harvarda, światowej sławy znawczyni zbiorów archiwalnych i rękopiśmiennych w Rosji i krajach byłego Związku Radzieckiego. Znaczenie konferencji w dotychczasowej działalności
i dorobku Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego podkreśliła obecność minister
kultury i dziedzictwa narodowego prof. Małgorzaty Omilanowskiej, której wystąpienie
otworzyło konferencję w dniu 12 listopada. Zasadnicze obrady odbyły się 13–14 listopada
ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LVIII: 2014
Roczniki Biblioteczne 58, 2014
© for this edition by CNS
RB 58.2014.indb 151
2015-03-24 11:50:49
152
KRONIKA
w trzech kolejnych panelach: 1. „Straty Polski” (moderator prof. Andrzej Rottermund);
2. „Dokumentowanie strat wojennych i badania proweniencyjne” (moderator prof. Wolf
Tegethoff); 3 „Restytucja” (moderator prof. Stanisław Waltoś).
Mimo koncentracji obrad na problemach dzieł sztuki uwzględniona została także tematyka zbiorów bibliotecznych, przede wszystkim w kontekście ich losów podczas II wojny światowej. Wątki te zostały poruszone w panelu „Straty Polski”, w referatach prof. Andrzeja Mężyńskiego (Warszawa) Grabież dóbr kultury na polskich ziemiach okupowanych.
Ośrodki decyzyjne, metody, konflikty kompetencyjne, wyniki, dr. hab. Macieja Matwijowa
(Uniwersytet Wrocławski) Losy polskich dóbr kultury na ziemiach wschodnich Drugiej
Rzeczypospolitej (1939–1945) oraz dr Edyty Gawron (Uniwersytet Jagielloński) Straty materialne gmin i organizacji żydowskich w Polsce w czasie drugiej wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu. W tym ostatnim nie tylko omówiono straty bibliotek żydowskich w Polsce (np. pierwszej żydowskiej biblioteki publicznej ESRA w Krakowie), lecz
także przedstawiono bardzo duże trudności z odtworzeniem ich zawartości wobec niezachowania się katalogów i inwentarzy bibliotecznych. Ponadto wątek polskich zbiorów bibliotecznych wywiezionych z Niemiec do Związku Radzieckiego po zakończeniu II wojny
światowej (m.in. części zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu) znalazł miejsce w referacie
Patrycji Kennedy Grimsted Postępy działań restytucyjnych w kwestii zwrotu przechwyconych w czasie drugiej wojny światowej archiwów znajdujących się obecnie w Moskwie. Ale
dlaczego polskie materiały archiwalne nie wróciły do Polski? Można też dodać, że mało
znany fakt cenzurowania w PRL publikacji poświęconych stratom wojennym Polski (m.in.
zbiorowego opracowania Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945) poruszył w swoim
referacie Grabież dóbr kultury na ziemiach polskich przez władze i wojska sowieckie w czasie drugiej wojny światowej dr Paweł Libera (Instytut Historii PAN w Warszawie). W referatach wygłoszonych w trakcie dwóch pozostałych paneli tematyka zbiorów bibliotecznych
w zasadzie nie została już uwzględniona. Z jednej strony należy to wiązać z małą liczbą
tego rodzaju obiektów, co do których prowadzone jest postępowanie restytucyjne, z drugiej
— z brakiem większych trudności w ustaleniu ich proweniencji i restytucji. Jako przykład
bezproblemowego i szybkiego zwrotu obiektów bibliotecznych Elżbieta Rogowska (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) wskazała w swoim referacie Doświadczenia restytucyjne Ministerstwa Kultury i dziedzictwa Narodowego RP rękopis teologiczny
z XV wieku, pochodzący ze zbiorów Biblioteki Narodowej, który strona polska rewindykowała w 2014 roku z Niemiec po zaledwie kilkumiesięcznych staraniach. Podobny przykład — 34 rękopisy i 6 inkunabułów pochodzących z Biblioteki Żydowskiego Seminarium
Teologicznego we Wrocławiu (tzw. kolekcja Saravala), rewindykowanych w 2004 roku
z Czech — przywołał w trakcie dyskusji plenarnej prof. Wojciech Kowalski (Ministerstwo
Spraw Zagranicznych). Jeśli idzie o zbiory biblioteczne polskiej proweniencji znajdujące się na Ukrainie (we Lwowie), W. Kowalski wskazał na brak jednoznacznych podstaw
prawnych do ich restytucji, a co najwyżej do ich „repatriacji” za porozumieniem władz
państwowych obydwu stron. Z kolei dyrektor Departamentu Dziedzictwa Kulturowego
Jacek Miler wskazał na zasadność starań o odzyskanie tych zbiorów bibliotecznych, co
do których podstawę daje wola ich darczyńców, jak księgozbioru Witolda Czartoryskiego
z Honfleur, złożonego w 1923 roku w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie. Na koniec
Roczniki Biblioteczne 58, 2014
© for this edition by CNS
RB 58.2014.indb 152
2015-03-24 11:50:49
KRONIKA
153
należy podkreślić bardzo dobrą organizację konferencji, której dodatkowo towarzyszyło
zwiedzanie Krakowa, zamku na Wawelu i hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Maciej Matwijów
NAGRODA NAUKOWA
STOWARZYSZENIA BIBLIOTEKARZY POLSKICH
IM. ADAMA ŁYSAKOWSKIEGO
ZA ROK 2013
W 2013 roku do Nagrody Naukowej SBP im. Adama Łysakowskiego nominowano
13 prac. Decyzją Zarządu Głównego, na wniosek Komisji, Nagrodę otrzymali:
— W kategorii prac o charakterze teoretycznym, metodologicznym, źródłowym:
Władysław Marek Kolasa za monografię Historiografia prasy polskiej (do 1918
roku). Naukometryczna analiza dyscypliny 1945–2009. Kraków: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Pedagogicznego, 525 s. + CD-ROM (Prace Monograficzne; 678).
— W kategorii prac o charakterze dokumentacyjno-informacyjnym:
Aneta Firlej-Buzon za pracę Druki ulotne i okolicznościowe jako źródła do badań
dziejów i kultury Dolnego Śląska lat 1945–1956. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego 2013, 390 s. (Acta Universitatis Wratislaviensis; 3495).
— W kategorii podręczniki akademickie:
Anna Mierzecka-Szczepańska za pracę Badania zachowań informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2013, 232 s. (Nauka — Dydaktyka — Praktyka; 146).
— W kategorii prac o charakterze praktyczno-wdrożeniowym:
zespół w składzie Jadwiga Woźniak-Kasperek, Teresa Głowacka, Anna Bober, Danuta Patkaniowska, Barbara Majchrowska, Grażyna Maria Wilczyńska, Przemysław Ćwikowski za serię podręczników pt. Katalogowanie w języku haseł przedmiotowych KABA.
Laureatom serdecznie gratulujemy!
Roczniki Biblioteczne 58, 2014
© for this edition by CNS
RB 58.2014.indb 153
2015-03-24 11:50:49