Adam Jan Błachut - Instytut Historii Sztuki UKSW

Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
Adam Jan Błachut
1.
Plan kościoła
i klasztoru
dla fundacji
reformatów
w Kętach,
zaakceptowany
przez zarząd
prowincji,
Jan Michał Link,
1689 r.,
rzut parteru,
APR Kraków
(fot. W. Kryński)
Zakon Braci Mniejszych, Kraków
¶ Z
naczenie i rola prefekta fabryki
w kształtowaniu budownictwa zakonnego
reformatów w Polsce
M
urowane zespoły kościelno-klasztorne reformatów1 w Polsce
w XVII i XVIII w., wyróżniają się wśród innych ówczesnych budynków zakonnych nie tylko jednolitością formy, ale także własnym programem artystycznym i użytkowym, niezależnie od miejsca i czasu fundacji oraz ich wzniesienia.
Na taki obraz architektury i sztuki reformackiej złożyły się różne przyczyny.
Jednakże tak wyraźną jednolitość swoich kościołów i klasztorów, reformaci
zawdzięczają przede wszystkim konsekwentnie stosowanym zakonnym przepisom budowlanym, wypracowanym w XVII w. i rozwiniętym w następnym
stuleciu, a wyrosłym z zasad ścisłego ubóstwa i jego interpretacji2. Zostały
one zawarte zarówno w ustawodawstwie generalnym reformatów, a także,
bardziej szczegółowo, w statutach partykularnych poszczególnych prowincji.
One to bowiem w zasadniczy sposób ograniczały nie tylko wpływy fundatora
1
Podstawowe dane historyczne dotyczące reformatów, w tym również polskich, zawiera
hasło: Franciszkanie, Bracia Mniejsi, Ordo Fratrum Minorum (OFM), w: Encyklopedia Katolicka, Lublin 1989, t. 5, szp. 487-488, 501-505, 512-515 (tu obszerna literatura).
2 Więcej szczegółowych informacji na temat budownictwa reformatów w Polsce oraz
roli zakonnych wytycznych budowlanych można znaleźć w moich publikacjach: Budownictwo małopolskiej prowincji reformatów w XVII wieku w świetle ustawodawstwa
zakonnego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1979, z. 2, s. 123-140; Architektura
zespołów klasztornych reformatów małopolskich w XVII wieku, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki” 1979, z. 3, s. 219-242; L’edilizia dei Frati Minori Riformati nella Provincia
della Małopolska (Piccola Polonia) nel secolo XVII, „Archivum Franciscanum Historicum”
1979, nr 3-4, s. 465-499; Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło. Modelowy projekt nowego wystroju-wyposażenia kościołów reformackich prowincji wielkopolskiej w XVIII w., Warszawa
2003; Zespoły kościelno-klasztorne reformatów prowincji małopolskiej i ruskiej w XVIII
wieku, „Rocznik Historii Sztuki” 2005, s. 191-235.
114
i poszczególnych przełożonych, ale również swobodę architekta, zarówno
w układzie przestrzennym jak i w rozmiarch budowli oraz stosowanym materiale, a nawet w elementach dekoracji architektonicznej. Ponieważ ustawodawstwo zakonne nie pozostawiało zagadnień budowlanych inicjatywie wspomnianych osób, w tym kontekście jawi się wyraźnie, usankcjonowana prawnie
i znacząca rola prefekta fabryki oraz jego wpływ na powstające zespoły. Trzeba jednocześnie przyznać, że chociaż funkcja ta nie miała wiele wspólnego
z zawodem artystycznym, to w zakresie zadań należała do bardzo ważnych
i istotnych dla budownictwa reformackiego. To bowiem prefekci fabryk, a nie
przełożeni klasztorów czy chociażby definitorzy, nadzorowali z ramienia zakonu prawidłowość nowo powstających budynków3.
Zgodnie z ustawodawstwem zakonnym, prefekta fabryki powoływano nie tylko przy okazji każdej nowej budowy, ale także rozbudowy i remontów w klasztorze. W dokumentach zakonnych najczęściej określano go jako inspector fabricae
lub praefectus fabricae, a czasem jako magister fabricarum. W przeciwieństwie
3 Z tego też powodu biogramy zidentyfikowanych prefektów fabryk znalazły się w moim
Słowniku artystów reformackich w Polsce (Warszawa 2006), do czego przekonał mnie
głównie prof. Zbigniew Bania, uzasadniając konieczność włączenia ich do opracowania,
jako istotnych dla lepszego i pełniejszego poznania budownictwa reformackiego w Polsce.
115
¶
Adam Jan Błachut
2.
Projekt kościoła
reformatów
w Rawie Ruskiej,
Paweł Fontana,
ok. 1726 r.,
przekrój
podłużny
z naniesioną
zmianą
dotyczącą
sygnaturki,
APR Kraków
(fot. W. Kryński)
do syndyka lub substytuta klasztoru będącego osobą świecką4, prefektem fabryki musiał być zawsze zakonnik-kapłan, któremu do pomocy dodawano drugiego, najczęściej brata zakonnego.
Ustawodawstwo reformackie odnoszące się do zagadnień budowlanych, już
nawet w początkach jego tworzenia, w miarę jasno określało zakres obowiązków
każdorazowego prefekta fabryki. Do jego głównych zadań należała współpraca
z architektem oraz czuwanie nad zgodnością wznoszonych obiektów z przepisami zakonnymi i zatwierdzonymi planami5. W ten sposób prefekci nie tylko
musieli wykazać się znajomością prawa w tym zakresie, ale również współuczestniczyli w jego realizowaniu. Statuty prowincji małopolskiej z 1687 r.
zawierały już bardziej szczegółowe przepisy w kwestiach dotyczących przygotowań do rozpoczęcia budowy nowego zspołu kościelno-klasztornego oraz
zadań prefekta fabryki. Zgodnie z nimi prowincjał wraz z definitorium w czasie obrad kapituły był zobowiązany wybrać dwóch zakonników odpowiednich
i uzdolnionych, których zadaniem było sporządzenie przy pomocy architektów
4
W tym miejscu należy zaznaczyć, że syndyk lub substytut klasztoru często w jego imieniu parafował kontrakty zawierane z wykonawcami określonych prac budowlanych lub
elementów wyposażenia kościoła, finansowanych z ofiar dobrodziejów, co potwierdzają
dokumenty lub ich odpisy przechowywane w Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie (dalej jako APR Kraków).
5 Statuta et Constitutiones generales Familiae Cismontanae Ordinis S. Francisci Minorum Reformatorum in Congregatione Generali Romana Anno Dni 1642 celebrata sancita, Varsaviae
1663, s. 42, nr 13.
116
Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
modelu budowli i wyrysowanie planu kościoła i klasztoru. Zakonnicy mieli
przedłożyć sporządzony projekt do akceptacji definitorium prowincji (il. 1-2).
Dopiero wtedy można było przystąpić do prac budowlanych6. Powyższe statuty
powołując się na zarządzenie statutów generalnych polecały nadto, aby kapituła bądź kongregacja prowincjalna ustanowiła dwóch zakonników (kapłana
i brata) inspektorami (prefektami) fabryki – doradcami budowlanymi, których
zadaniem będzie pilnowanie prowadzonej budowy i czuwanie nad jej prawidłową realizacją7. Na przestrzeganie powyższych wytycznych władze zakonne
kładły silny nacisk, chociażby zobowiązując fundatora, jeszcze przed definitywnym przyjęciem fundacji, do deklaracji wypełnienia usankcjonowanych
prawnie warunków8.
O ile obowiązki prefekta fabryki i jego zadania dokładnie i jednoznacznie
określały statuty poszczególnych prowincji, o tyle ich przygotowanie fachowe
było różne i trudne do precyzyjnego ustalenia. Niemniej na pierwszego prefekta fabryki wybierano najczęściej zakonnika-kapłana, który posiadał zarówno
odpowiednie przymioty, jak i znajomość zagadnień budowlanych. Zdarzało
się także, że prefektem fabryki mianowano samego przełożonego (gwardiana
klasztoru lub prezesa domu będącego w stadium organizacji), od którego trudno było wymagać specjalnej wiedzy z zakresu budownictwa. Wtedy jednak
starano się, aby taki przełożony posiadał przynajmniej elementarną znajomość
zagadnienia, a przede wszystkim doświadczenie zdobyte wcześniej, zwłaszcza przy pełnieniu funkcji prefekta fabryki w innym klasztorze. Stąd też, jeżeli w danym miejscu dalej prowadzono budowę lub remont klasztoru, a dotychczasowy gwardian lub prezes był równocześnie prefektem fabryki, często
6 Statuta Provinciae Reformatae Minoris Poloniae Reformatorum. In Capitulo Provinciali
Cracoviensi 1638 approbata. Novissime in Capitula 1686 dati. In Congregatione Stopnicensi 1687 modlificata, Cracoviae 1687, s. 51, nr 19.
7 Tamże; Statuta et Constitutiones…, dz. cyt., s. 42, nr 13; A. J. Błachut, Budownictwo..., dz.
cyt., s. 134.
8 Powyższe wymagania stawiane nowym fundacjom potwierdza pismo prowincjała, o. Joachima Stanzela, do Krzysztofa Dunina, kasztelana lubaczowskiego, który w 1688 r. zamierzał ufundować reformatom prowincji małopolskiej klasztor w Uhnowie. Przyjęcie fundacji uzależniono od spełnienia określonych warunków: fundator wybuduje kościół i klasztor
według planu i rysunku podpisanego przez definitorium i jemu przekazanego, oraz że
jeden zakonnik (kapłan) wybrany przez prowincjała będzie czuwał, aby budynki zostały
wzniesione zgodnie z zatwierdzonymi planami. Acta originalia A. R. P. Joachimi Stanzel
(1686-1689), k. 538 r. (APR Kraków). Na podobnych warunkach zaakceptowano w 1744 r.
fundację we Włodzimierzu Wołyńskim, zobowiązując fundatora, aby zechciał […] wziąć
architekta biegłego i już doświadczonego przy budowie naszych klasztorów i zawrzeć z nim
kontrakt co do budowy całości, […] a budowle mają być wzniesione według formy przepisanej w naszych konstytucjach i według planu przez nas sprawdzonego i zatwierdzonego.
Annales Provinciae Sanctissimae Virginis Mariae Angelorum in Minori Polonia, t. 5, s. 72
(APR Kraków).
117
¶
Adam Jan Błachut
pozostawał nim nawet po ukończeniu kadencji przełożonego. Kiedy natomiast
drugim prefektem fabryki był brat zakonny, to najczęściej wybierano znającego
się na rzemiośle przydatnym przy budowie, głównie murarza, cieślę, czy nawet
stolarza, co potwierdzają informacje uzyskane na ich temat9.
Niestety, jak dotąd udało się zidentyfikować jedynie małą liczbę zakonników
z wszystkich prowincji reformackich, pełniących funkcję prefektów fabryk.
Głównym powodem takiego stanu są znikome informacje zawarte w dostępnych materiałach źródłowych, zarówno w kronikach jak i innych dokumentach; do tego skrótowe i ogólnikowe. Należy jednakże wspomnieć, że reformaci
od przybycia do Polski i założenia pierwszych klasztorów w 1622 r. (il. 3), aż
do rozbiorów w 1722 r., posiadali 60 zespołów kościelno-klasztornych10, które – poza trzema kościołami: w Kazimierzu Dolnym, na Górze Świętej Anny
i w Pińczowie – wznieśli od podstaw, oraz zgodnie z własnym ustawodawstwem zakonnym11. Sama zatem liczba klasztorów świadczy także o ilości prefektów fabryk, którzy musieli być zaangażowani przy ich budowie, czy późniejszych rozbudowach i remontach. W pełniejszym ich rozpoznaniu pomocnym mogą się okazać tzw. tabule roczne klasztorów, czyli wykazy zakonników
prowincji zamieszkałych w poszczególnych domach w danym roku. Ponieważ
sporządzano je po zakończeniu kapituł lub kongregacji prowincjalnych, kiedy
dokonywano translokaty zakonników, zaznaczano także ich urzędy i funkcje
w danym klasztorze, przynajmniej najważniejsze, w tym często prefektów fabryk. Oczywiście, wspomniane tabule również nie zawsze zachowały się kompletne12, niemniej w oparciu o nie można przynajmniej częściowo prześledzić
przemieszczanie się między klasztorami zakonników pełniących funkcję prefekta i ustalić, gdzie oraz w jakim czasie były prowadzone inwestycje budowlane w danej prowincji.
Najmniej danych na temat prefektów fabryk pochodzi z początków istnienia
reformatów w Polsce i powstawania pierwszych klasztorów, zarówno drewnianych jak i murowanych. Liczniejsza ich obecność ujawnia się dopiero
w okresach większej aktywności budowlanej w poszczególnych prowincjach.
Ponieważ funkcja ta nie należała do stałych, ale podobnie jak inne urzędy podlegała kadencyjności, można zauważyć dosyć częste zmiany prefektów w trakcie trwania budowy. Powody owych zmian mogły być podyktowane nie tylko
9
A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 13-14.
G. Wiśniowski, A. Szteinke, OO. Franciszkanie-Reformaci w Polsce, w: Schematyzm
Prowincji Matki Bożej Anielskiej OO. Franciszkanów-Reformatów w Polsce 1971, Kraków
1971, s. 32-34 (tu pełny wykaz ówczesnych klasztorów).
11 A. J. Błachut, Kościół (wcześniej kolegiata) i klasztor reformatów w Pińczowie. Architektura i wystrój, „Pietas et Studium” 2008, s. 162.
12 Zachowane tabule na dany rok mogą występować jako całościowe dla wszystkich klasztorów prowincji (w aktach prowincjałów) oraz w wersji wpisanej do kroniki klasztornej,
ujawniającej jedynie stan personalny danego domu.
Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
wymogami prawnymi, ale
również innymi względami
i okolicznościami. Niejednokrotnie była nią także zwykła nieudolność poprzedników w prawidłowym zarządzaniu i nadzorowaniu prac
budowlanych.
Oczywiście, nie sposób
w krótkim artykule ukazać
działalność nawet najbardziej zasłużonych prefektów fabryk z poszczególnych prowincji reformackich.
Chciałbym jednak, na przykładach zakonników wywodzących się głównie
z prowincji małopolskiej i ruskiej, zaprezentować przynajmniej sylwetki niektórych oraz ich aktywność związaną ze sprawowaną funkcją.
Pierwszym zakonnikiem, który pełnił funkcję prefekta fabryki, chociaż takim
tytułem nie określają go ówczesne dokumenty zakonne, był o. Hipolit Łowicjan
(ok. 1589-1652)13. Jego aktywność jako prefekta miała miejsce w początkowej
fazie organizacyjnej reformatów na ziemiach polskich. Ojciec Hipolit Łowicjan już w 1623 r. został wysłany do Biecza, aby znaleźć odpowiedni teren pod
klasztor i pozyskać fundatorów. On również osobiście kierował budową zarówno pierwszego kościoła i klasztoru, jak i drugiego (il. 4), wznoszonego w latach
1645-165014. W międzyczasie był także odpowiedzialny za budowę kościoła
i klasztoru w Stopnicy (1635-1637), a równocześnie przełożonym tamtejszej
rezydencji15.
W prowincji małopolskiej do wyróżniających się prefektów fabryk należał
o. Karol Kettner (ok. 1663-1743), pochodzący z rodziny szlacheckiej, osiadłej
w Kurlandii. Przed wstąpieniem do zakonu w 29. roku życia, służył jako oficer
w wojsku16. Kiedy w Rzeszowie zaniechano wznoszenia murowanego kościoła
i klasztoru w dotychczasowym miejscu, właściciel miasta, Jerzy Ignacy Lubomirski, wyznaczył w 1715 r. inne, dogodniejsze miejsce dla tamtejszej fundacji.
Prowincję przy rozmowach z architektem i budowniczym kościoła i klasztoru,
Janem Chrzcicielem Bellottim, reprezentował o. Karol Kettner, będący w latach
1712-1720 przełożonym rezydencji rzeszowskiej, a równocześnie prefektem
10
118
13
A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 93-94.
J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Bieczu (1624-1982), Kraków 1984, s. 17, 22, 34.
15 J. Szczygieł, Klasztor w Stopnicy-Kątach Starych. Historia i działalność, Kraków 2003,
s. 29.
16 A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 72.
14
119
3.
Wieliczka,
kościół i klasztor
reformatów,
widok ogólny
(fot. W. Kryński)
¶
4.
Biecz,
kościół i klasztor
reformatów,
widok ogólny
(fot. W. Kryński)
Adam Jan Błachut
fabryki17. Pełniąc tę funkcję
wykazywał się wyjątkowymi umiejętnościami i zdolnościami, w czym pomagała mu nie tylko znajomość
kilku języków, zwłaszcza
łacińskiego, niemieckiego
i francuskiego, ale także biegłość w rysunku oraz w matematyce18. Później mianowano go gwardianem w Sandomierzu (1720-1721), jednak po interwencji fundatora, Jerzego Ignacego
Lubomirskiego, ponownie wrócił do Rzeszowa i został pierwszym gwardianem
tamtejszego klasztoru, erygowanego w 1722 r., do którego budowy wydatnie
się przyczynił. Stamtąd w 1727 r. został przeniesiony do klasztoru na Górze
Świętej Anny i także ustanowiony prefektem fabryki. Możliwe, że ta nominacja
miała związek z budową nowego, murowanego klasztoru, którego projekt był
już gotowy od ok. 1700 r., ale prac przy nim, mimo podejmowanych prób, nie
udało się rozpocząć. Mogło się zatem wydawać, że budowa ruszy z miejsca
w 1727 r., kiedy na Górze Świętej Anny pojawił się doświadczony w sprawach
budowlanych o. Karol Kettner, ale i tym razem nie przyniosło to spodziewanego rezultatu19. Ostatecznie budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1733 r.,
a jego wznoszenie trwało z przerwami aż do 1749 r.20
Ze wspomnianym wcześniej budynkiem klasztornym na Górze Świętej Anny,
który jako jedyny w prowincji małopolskiej był drewniany aż do 1733 r., związani są również inni zakonnicy, będący tam prefektami fabryki i przygotowujący projekt nowego domu, a których także warto odnotować. Drewniany klasztor
wzniesiono w latach 1656-1659, zaraz po uroczystym wprowadzeniu zakonników na nową fundację21, natomiast decyzję w sprawie budowy murowanego
klasztoru definitorium prowincji podjęło już w 1680 r. uchwalając, aby drewniany klasztor na Górze Świętej Anny, narażony na ciągłe niebezpieczeństwo
pożaru a także zniszczony starością zastąpić murowanym22. Zarząd prowincji
potwierdził ją w 1683 r. i zalecił, aby tymczasem wymurować przynajmniej refektarz i zakrystię oraz cele nad nimi, a na pozostałą część budynku przygotować
17
A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 201.
A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 72.
19 Tamże.
20 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 206.
21 Tamże.
22 Acta originalia prowincjałów małopolskich (1680-1686), k. 75v. (APR Kraków); A. J.
Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 206.
18
120
Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
materiał23. Mimo podejmowanych prób, sprawa budowy klasztoru przeciągała
się, chociaż całościowy jego projekt został przygotowany jeszcze przed 1700 r.
Mógł go wykonać o. Chryzostom z Iłży (zm. 1677), autor przebudowy kościoła
i klasztoru w Solcu n. Wisłą (1663 r.), który mieszkał na Górze Świętej Anny
w latach 1673-1677 i tam zmarł24. Wydaje się jednak, że jest on dziełem innego zakonnika, br. Melchiora Stokłosy (1643-1701), mistrza murarskiego25,
który zaprojektował podobny klasztor w Gliwicach i razem z br. Franciszkiem
Sikorą (zm. 1687), murarzem, prowadził i nadzorował jego budowę w latach
1677-168326. Zapewne w tym celu br. Melchior Stokłosa został przeniesiony
z Gliwic na Górę Świętej Anny, gdzie przebywał w latach 1693-1701. Jak już
zaznaczono wcześniej, budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1733 r., o czym
z nieukrywaną radością poinformowały władze prowincji na kongregacji prowincjalnej obradującej w Krakowie 24 czerwca tegoż roku: iż konwent Ś. Anny
dotąd drewniany i do ruiny nakłaniający się, poczęto już z muru stawiać 27. Budowa trwała z przerwami aż do 1749 r. Jako podstawę przyjęto projekt opracowany przez zakonników, który tylko częściowo został skorygowany i zmodyfikowany przez architekta Ferdynanda Gansa28. Niestety, prefekci fabryk z tego
okresu budowy nie są znani.
Jedną z nielicznych inwestycji budowlanych reformatów prowincji małopolskiej, udokumentowaną niemal stałą obecnością prefektów fabryk, była budowa kościoła i klasztoru w Rawie Ruskiej. Fundację przyjęto w 1725 r., a cały zespół został wzniesiony w latach 1726-1739, staraniem Grzegorza Rzeczyckiego,
starosty lubelskiego i Józefa Głowackiego, łowczego bełskiego, według projektu
przygotowanego przez architekta Pawła Fontanę29. Pierwszym inspektorem fabryki, mianowanym przez zarząd prowincji już w 1725 r., został o. Seweryn
Jan Thury (ok. 1684-1748)30. Jako drugiego prefekta otrzymał on do pomocy
br. Floriana Jakuba Stańskiego (1688-1732)31, z zawodu murarza, który pozostał w Rawie już na stałe i tam zmarł. W latach 1727-1728 budową kierował
o. Symforian Kazimierz Arakiełowicz (ok. 1678-1742), mający również duże
23
Tamże, k. 247v.; A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 206.
A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s. 36-37.
25 Tamże, s. 124-125.
26 Tamże, s. 120.
27 O. Ł. Mysłkowski, Dalszy ciąg przydatku do kronik Braci Mniejszych Sgo Franciszka,
czyli rys genealogii reformy dwóch prowincji: Sgo Antoniego Padewskiego i Nayświętszej
Maryi Panny Anielskiey. Rzetelny od roku 1722 w daley następne czasy i lata, [b.m.w.]
1806, s. 20.
28 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 206.
29 Tamże, s. 204; J. Skrabski, Paolo Fontana nadworny architekt Sanguszków, Tarnów
2007, s. 101-103.
30 A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s. 133.
31 Tamże, s. 124.
24
121
¶
Adam Jan Błachut
doświadczenie w podobnych zadaniach32, a po nim samodzielnie br. Florian
Jakub Stański. Jednak po 1730 r. nastąpiły pewne przestoje i wtedy inspektorem fabryki (a równocześnie pierwszym gwardianem klasztoru) został ponownie o. Seweryn Jan Thury33, co z pewnością przyśpieszyło tempo prac. Wiadomo bowiem, że w 1734 r. ukończono klasztor, zaś przy kościele trwały jeszcze
prace budowlane – najpewniej przy jego wyposażeniu, bowiem w tym czasie
nabożeństwa odprawiano dalej w drewnianej kaplicy. Murowany kościół konsekrowano dopiero w 1739 r.34
Interesującym rozwiązaniem kwestii związanej z funkcją prefekta fabryki
wydaje się być stanowisko kustodii ruskiej reformatów, przyjęte na kapitule
w 1758 r. Wspomniana kustodia należała wówczas do najmłodszych, bo została
utworzona w 1746 r., z części klasztorów należących dotąd do prowincji małopolskiej. Aby jednak w przyszłości mogła zostać podniesioną do rangi prowincji,
musiała przyjąć w krótkim czasie nowe fundacje i rozpocząć niemal równocześnie budowę kilku zespołów kościelno-klasztornych35. Niestety, prace podjęte
przy nowych „fabrykach” nie postępowały prawidłowo i zadowalająco, dlatego
kapituła kustodii obradująca w 1758 r. postanowiła, aby dla uniknięcia błędów
przy budowie [nowych klasztorów, A. J. B.], przestrzegać norm statutów generalnych, rozdz. 6, nr 13 i nimi się kierować36. Kapituła wybrała również jednogłośnie prefektem fabryk o. Stanisława Kleczewskiego (1714-1776), byłego kustosza, doskonale obeznanego z problematyką budowlaną oraz poleciła mu, aby
sam dobrał sobie drugiego zakonnika do pomocy37. Zapewne chodziło o problemy przy budowach prowadzonych w nowych fundacjach: w Złoczowie, Dederkałach Wielkich i Kryłowie, a także przy kościele i klasztorze w Krzemieńcu.
32
Tamże, s. 22-23. O. Symforian Kazimierz Arakiełowicz już wcześniej nadzorował odbudowę spalonego w 1720 r. kościoła klasztornego w Lublinie, konsultując się w tych sprawach m.in. z br. Mateuszem Osieckim, architektem wielkopolskiej prowincji reformatów.
Ponadto w 1742 r. został prefektem fabryki zespołu kościelno-klasztornego w Chełmie, którego projektantem był także Paweł Fontana. Niestety, śmierć w tym samym roku nie pozwoliła mu na dłuższe sprawowanie tej funkcji.
33 Został nim z pewnością na wyraźną prośbę jednego z fundatorów, który, zabiegając
o jego powrót, pisał do ówczesnego prowincjała: ojciec Seweryn dał dobrą próbę pierwszego roku, a później gdy zabrakło właściwego nadzoru, architekt narobił takich errorów
na Fabryce, że teraz jedne mury łamać trzeba. Fundator prosząc o powrót do Rawy o. Seweryna Jana Thury nadmienił, że jeżeli nie [jego, A. J. B.], to choć innego naznaczyć, byle
do tego sposobnego żeby i rozumiał się na materii i pilnował rzemieślników. Annales…,
dz. cyt., s. 144; J. Skrabski, dz. cyt., s. 102-103.
34 A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 205.
35 Tamże, s. 211-212.
36 Volumen secundum protocolli conventus Ravensis [PP. Reformatorum] (1755-1821),
s. 73 (APR Kraków).
37 Tamże; A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 212; Tenże, Słownik...,
dz. cyt., s. 73-74.
122
Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
Nie wiadomo jednak jak długo Kleczewski pełnił funkcję
prefekta fabryk, ani też kogo
wybrał do współpracy, bowiem inwestycje budowlane
we wspomnianych fundacjach dalej się przeciągały,
a w źródłach pojawiają się
nazwiska także innych zakonników, mianowanych na
powyższe funkcje.
W Złoczowie, gdzie fundację przyjęto już w 1748 r., do wznoszenia murowanego zespołu kościelno-klasztornego, zaprojektowanego przez architekta
Jana Columbaniego, przystąpiono dopiero 1767 r. Powody opóźnień były
złożone, ale nie miejsce o nich pisać. Faktem jest, że w ogóle nie wiadomo, czy kiedykolwiek ukończono w pełni budowę zarówno kościoła, jak
i klasztoru, chociaż prace trwały co najmniej do 1776 r.38 Świadczy o tym
głównie obecność prefektów fabryki ze strony prowincji, najpierw o. Antoniego Franciszka Sobieszczańskiego (do 1773)39, a później o. Feliksa Józefa
Dąbrowskiego40. Kasata klasztoru w Złoczowie nastąpiła w 1790 r., a w następnych latach cały zespół został zaadaptowany na obiekt użyteczności
publicznej41.
Podobnie przedłużały się prace przy budowie kościoła i klasztoru w Dederkałach na Wołyniu, gdzie fundację przyjęto również już w 1748 r.42
Projekt murowanego zespołu przygotował wspomniany wcześniej Jan
Columbani, architekt wojewody poznańskiego Stanisława Potockiego, razem ze swoim krewnym Placydem, a później nadzorował także jego budowę43. Rozpoczęto ją w 1757 r. od wymierzenia placu przez architekta
i otoczenia murem całej posesji. Jednak dopiero 4 maja 1762 r. położono
fundamenty pod kościół, a trzy miesiące później dokonano poświęcenia
i wmurowania kamienia węgielnego. Być może, iż wcześniej podjęto prace przy klasztorze, chociaż nie potwierdzają tego źródła, które informują
jedynie o gromadzeniu materiałów budowlanych. Wiadomo natomiast,
że do 1766 r. budowa kościoła i klasztoru była już daleko zaawansowana.
Niestety, na skutek niesprzyjających okoliczności została później przerwa38
39
40
41
42
43
A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 212-214.
A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 122-123.
Tamże, s. 45.
A. J. Błachut, Zespoły kościelno-klasztorne…, dz. cyt., s. 214.
Tamże.
Tamże, s. 215.
123
5.
Jarosław,
kościół i klasztor
reformatów,
widok od strony
wschodniej
(fot. W. Kryński)
¶
Adam Jan Błachut
6.
Kraków,
kościół
reformatów,
wnętrze
z widokiem
na prezbiterium
(fot. W. Kryński)
na i wznowiono ją dopiero po 3 latach. Najpewniej kościół ukończono już
w 1772 r. Wówczas bowiem miano rozpocząć przy nim duszpasterstwo
parafialne, aczkolwiek jego konsekracja miała miejsce dopiero w 1805 r.44
Ze strony prowincji inwestycję nadzorował przez dłuższy czas o. Gaudenty Antoni Bogołomski (1712-1777)45, który inspektorem fabryki był jeszcze
w latach 1771-1776. W 1777 r. obowiązki prefekta przejął po nim o. Karol
Nikodem Daszewicz (1728-1799)46, co potwierdza fakt, że w tym czasie budowa jeszcze trwała47.
Wypada wspomnieć jeszcze na temat ostatniej fundacji reformatów na
ziemiach polskich, przyjętej w 1838 r. w Smolanach48, oraz zaangażowaniu
przy niej br. Mikołaja Kruzy (zm. po 1850), jednego z prefektów fabryki
wyznaczonych do tej funkcji. Jest ona potwierdzeniem wpływu ustawodawstwa zakonnego i roli prefektów fabryk na kształt budownictwa oraz
Znaczenie i rola prefekta fabryki ¶
wystroju-wyposażenia świątyń reformackich. Istniejąca wówczas prowincja
reformacka pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Królestwie Polskim, zgodziła się przyjąć fundację w Smolanach z będącym już w „stanie
surowym” kościołem, wielkością i formą zbliżonym do reformackich, ale
pod warunkiem dokonania w nim niezbędnych przeróbek. Powyższe zadanie zostało zlecone br. Mikołajowi Kruzie49, który z polecenia prowincjała,
o. Kandyda Kozierowskiego, przygotował dla fundatora „instrukcję” dotyczącą koniecznych i bezwzględnych zmian w kościele, zgodnych z normami reformackimi, oraz kwestii jego wyposażenia, a także klasztoru50.
Pracami budowlanymi, prowadzonymi zarówno przy świątyni, jak i przy
wznoszeniu klasztoru (ukończonego w 1843 r.), kierował jako prefekt fabryki o. Józef Czapski (1799-1858)51, ale z dużą pomocą i zaangażowaniem
br. Mikołaja Kruzy. Nie wiadomo jednak, jakie kwalifikacje zawodowe posiadał br. Mikołaj, niemniej zlecenie mu opracowania wspomnianej „instrukcji” świadczy, że był do tego zadania odpowiednio przygotowany. Sama
zaś treść „instrukcji” jednoznacznie potwierdza, że – nawet w czasach niesprzyjających zakonom – reformaci dbali, aby ich kościoły i klasztory we
wszystkim odpowiadały przyjętym w ustawodawstwie normom zakonnym
i wzorcom utrwalonym przez tradycję (il. 5-6). Wskazuje ona także na ważną i znaczącą rolę prefektów fabryk w tych kwestiach oraz ich wpływie na
kształtowanie budownictwa zakonnego reformatów.
44
Tamże, s. 215-216.
A. J. Błachut, Słownik..., dz. cyt., s. 29-30.
46 Tamże, s. 44.
47 Niestety, na 1777 r. kończą się zapisy w kronice klasztornej (Archivum conventus
Dedercaliensis ad S. Crucem PP. Reformatorum w APR Kraków), a brak innych materiałów
źródłowych dotyczących prowincji ruskiej utrudnia śledzenie dalszych losów budowy.
48 Erectiones omnium Almae Antonianae Provinciae Maioris Poloniae et ab ea 1750 exdivisae Mariano-Prussicae Patrum Reformatorum Conventuum, s. 587 (APR Kraków).
45
124
49
A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt., s. 84.
Erectiones…, dz. cyt., s. 594, 595, 598, 615 – treść „instrukcji” br. Mikołaja Kruzy na
s. 595.
51 Był on również prefektem fabryki w klasztorze warszawskim (1848-1851) i we
Włocławku (1863-1854). Więcej danych na jego temat: A. J. Błachut, Słownik…, dz. cyt.,
s. 40-41.
50
125