Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w try

A. Wilkowska-Płóciennik
Aneta Wilkowska-Płóciennik
Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w trybie art. 185a k.p.k.
Streszczenie
W artykule poruszono zagadnienia natury praktycznej związane z przesłuchaniem w trybie art. 185a k.p.k. dziecka pokrzywdzonego przestępstwami przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece. Autorka zwraca uwagę na trudności z zastosowaniem reguły
jednokrotnego przesłuchania takiego pokrzywdzonego w charakterze świadka – w tym takŜe w trakcie okazania lub konfrontacji z oskarŜonym, jak równieŜ wskazuje moŜliwe rozwiązania o charakterze procesowym. Jednocześnie wskazuje na istotne mankamenty tego przepisu w odniesieniu do prawa
do obrony, de lege ferenda postulując wprowadzenie w takich sytuacjach
obrony obligatoryjnej.
Artykuł 185a k.p.k. został dodany do kodeksu postępowania karnego nowelą z dnia 10 stycznia 2003 r.1, a następnie zmieniony przez art. 1 pkt 2
lit. a ustawy z dnia 3 czerwca 2005 r.2. Celem wprowadzenia takiego unormowania była potrzeba udzielenia ochrony małoletnim, pokrzywdzonym
przestępstwami przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece (rozdziały XXV i XXVI kodeksu karnego). Ochrona ta jest
ze wszech miar potrzebna i dziś trudno sobie wyobrazić sytuację, w której
pokrzywdzony takim przestępstwem, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, jest traktowany na równi z innymi świadkami, tj. wzywany na rozprawę i przesłuchiwany przed sądem w obecności oskarŜonego.
W literaturze zwraca się uwagę na tzw. wtórną wiktymizację pokrzywdzonych małoletnich, którzy są wielokrotnie przesłuchiwani w postępowaniu
karnym, co niejednokrotnie jest bardziej dolegliwe niŜ samo pokrzywdzenie
przestępstwem3. Przepis art. 185a k.p.k. ma na celu ochronę psychiki takiej
osoby w sytuacji, gdy wkracza się w intymną, a jednocześnie brutalnie wyko1
Dz. U. Nr 17, poz. 155.
Dz. U. Nr 141, poz. 1181.
3
Por. m.in. P. J a r o c k i, Prawa ofiar przestępstw, Prokuratura i Prawo 2002, nr 10, s. 127;
R. A. S t e f a ń s k i, Przesłuchanie pokrzywdzonego poniŜej 15 lat w procesie karnym, (w:)
A. M a r e k (red.), Współczesne problemy procesu karnego i ich efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Blusiewicza, Toruń 2004, s. 373.
2
32
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka…
rzystaną przez sprawcę sferę jej Ŝycia4. Dlatego w sytuacji pokrzywdzenia
osoby, która w chwili przesłuchania nie ukończyła 15 lat przestępstwami
przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece, zasadą jest jednokrotne przesłuchanie pokrzywdzonego na posiedzeniu
sądu. Wyjątkowo moŜliwe jest jego ponowne przesłuchanie w sytuacji, gdy:
− wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania,
− zaŜąda tego oskarŜony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego
przesłuchania pokrzywdzonego.
Owe wyjątki od zasady powodują, iŜ jednokrotne przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k. w praktyce występuje rzadko, a mianowicie
w modelowej sytuacji, gdy:
1. stan faktyczny moŜna ustalić bez udziału małoletniego pokrzywdzonego,
2. materiał dowodowy pozwalający na przedstawienie zarzutu sprawcy
(art. 131 § 1 k.p.k.) moŜna zebrać bez udziału pokrzywdzonego,
3. podejrzany ma obrońcę w postępowaniu przygotowawczym.
Zdaniem T. Grzegorczyka przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego
nie powinno następować juŜ na wstępie, w pierwszej fazie postępowania
przygotowawczego in rem, zwłaszcza zaś tuŜ po przyjęciu zawiadomienia
o czynie. Organ ścigania powinien wtedy przesłuchać zawiadamiającego
dorosłego, rozwaŜyć moŜliwość przeprowadzenia innych dowodów, w tym
np. badań lekarskich nieletniego pokrzywdzonego, a następnie dopiero wezwać psychologa – który moŜe przeprowadzić rozmowę z dzieckiem – i dysponując takim materiałem, wystąpić do sądu o przesłuchanie małoletniego5.
Zwrócić naleŜy uwagę na to, Ŝe małoletni pokrzywdzony często jest waŜnym, niekiedy wręcz jedynym źródłem dowodowym, a niemoŜność jego
przesłuchania we wczesnym stadium postępowania moŜe spowodować nieodwracalne skutki w postaci np. zatarcia śladów przestępstwa. Za słuszne
uznać naleŜy stanowisko Sądu NajwyŜszego wyraŜone w uchwale z dnia
30 listopada 2004 r., sygn. I KZP 25/046, zgodnie z którym do przesłuchania
pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k. moŜe dojść w kaŜdej fazie postępowania.
Za „istotne okoliczności” uznać naleŜy nowe okoliczności, nieznane
w dacie pierwszego przesłuchania. Wprawdzie ustawodawca nie uŜywa
określenia „nowe”, ratio legis tego przepisu pozwala jednak uznać, Ŝe chodzi
tu o ujawnienie okoliczności, o których organ procesowy uzyskał wiedzę po
dacie pierwszego przesłuchania7. Okoliczności te wynikać mogą z dalszych
4
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005, s. 477.
Ibidem, s. 478–479.
6
OSNKW 2004, nr 11–12, poz. 101.
7
Podobne stanowisko zajął R. A. S t e f a ń s k i, Glosa do postanowienia SN z dnia 6 lipca
2006 r., IV KK 226/06, LEX Omega 2008.
5
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
33
A. Wilkowska-Płóciennik
przeprowadzanych dowodów, w tym i z wyjaśnień oskarŜonego, przy czym
mają to być okoliczności istotne dla sprawy, a więc zwłaszcza dla ustalenia
sprawstwa określonej osoby, okoliczności zaistnienia zdarzenia itd.8. Nie
moŜna przesłuchać pokrzywdzonego, gdy istotne okoliczności wprawdzie
wyjdą na jaw, lecz mogą być wyjaśnione za pomocą innych dowodów, np.
zeznań innych świadków9.
śądanie ponownego przesłuchania pokrzywdzonego będzie zgłoszone
w zasadzie po konsultacji oskarŜonego z obrońcą i moŜe mieć miejsce zarówno jeszcze w postępowaniu przygotowawczym, jak i dopiero w sądowym
stadium procesu, jeŜeli to tu dopiero oskarŜony zaczął korzystać z pomocy
obrońcy. OskarŜony nie musi podawać powodów swego Ŝądania. JeŜeli
zgłosi je, a zachodzi okoliczność wskazana w § 1 in fine, naleŜy zarządzić
ponowne przesłuchanie pokrzywdzonego10. Z punktu widzenia standardu
art. 6 ust. 3 KE oskarŜony musi mieć moŜliwość wnioskowania powtórnego
przesłuchania pokrzywdzonego i takie prawo w § 1 art. 185a k.p.k. mu zagwarantowano. JednakŜe złoŜenie powyŜszego Ŝądania nie oznacza konieczności ponownego przesłuchania (nie wynika to równieŜ z literalnego
brzmienia art. 185a k.p.k.), albowiem Ŝądanie to podlega ocenie – jak kaŜdy
wniosek dowodowy – przez pryzmat art. 170 k.p.k.11.
W doktrynie postuluje się, aby przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie
art. 185a k.p.k. następowało dopiero po przedstawieniu zarzutu popełnienia
przestępstwa12. Zwrócić naleŜy uwagę na to, iŜ niejednokrotnie – zwłaszcza
w przypadku popełnienia przestępstw z rozdziału XXV k.k. – brak jest bezpośrednich świadków przestępstwa, a charakter czynu powoduje niechęć
pokrzywdzonego do szczegółowego opowiadania innym osobom o przebiegu zdarzenia. Czynniki te powodują, Ŝe relacja tzw. „świadków ze słyszenia”
często nie daje wystarczających podstaw do wytypowania sprawcy i powoduje konieczność przesłuchania pokrzywdzonego juŜ we wstępnej fazie postępowania, nawet w trybie art. 308 k.p.k.
W sytuacji, gdy toŜsamość sprawcy początkowo nie jest znana, na dalszym etapie postępowania zachodzi potrzeba okazania sprawcy pokrzywdzonemu. Za słuszny naleŜy uznać pogląd, Ŝe skoro okazanie i konfrontacja
są formami przesłuchania, to logiczne jest, Ŝe zakresem pojęcia „przesłu-
8
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, op. cit., s. 478.
R. A. S t e f a ń s k i, Glosa…, op. cit.
10
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks…, ibidem.
11
Postanowienie SN z dnia 6 lipca 2006 r., sygn. IV KK 226/06, LEX nr 219845.
12
Tak m.in. K. E i c h s t a e d t, Glosa do uchwały SN z dnia 30 listopada 2004 r., I KZP 25/04,
LEX Omega 2008; A. L a c h, Karnoprocesowe instrumenty zwalczania pedofilii i pornografii
dziecięcej w Internecie, Prokuratura i Prawo 2005, nr 10, s. 52.
9
34
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka…
chanie” – zawartym w art. 185a § 1 k.p.k. – naleŜy objąć i te formy13. Zachodzi więc potrzeba przesłuchania pokrzywdzonego po raz drugi.
Zgadzam się z poglądem wyraŜonym w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 grudnia 2002 r., sygn. II AKz 481/02, iŜ niedopuszczalne jest okazywanie wizerunku (lub osoby) „na próbę”, wstępnie, pozaprocesowo, bo otwiera to moŜliwość szerokiego pola do sugestii we właściwym rozpoznaniu. Okazywanie poza kontrolą procesową jest nielegalne,
a podwaŜa wiarygodność czynności legalnych, rejestrowanych w procesie14.
Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej, gdy sprawców jest kilku. Wówczas
naleŜy wykonać kilka okazań. Powstaje pytanie, czy takie kolejno przeprowadzane na jednym posiedzeniu sądu okazania sprawców naleŜy traktować
jako kolejne przesłuchania, czy teŜ uznać, Ŝe jest to jedno przesłuchanie
w ramach jednego posiedzenia.
Zwrócić naleŜy uwagę na szczególną formę protokołu okazania, który
zawiera dwa rodzaje stwierdzeń: oświadczenia osoby przesłuchiwanej oraz
opis warunków przeprowadzania okazania. śadnego z elementów nie moŜna pominąć, gdyŜ od warunków i sposobu przeprowadzenia okazania zaleŜy
wartość dowodowa tej czynności15. W tej sytuacji protokół posiedzenia sądu
składać się będzie z kilku odrębnych protokołów okazań (art. 143 § 1 pkt 5
k.p.k.) i protokołu posiedzenia sądu (art. 143 § 1 pkt 10 k.p.k.). Nie jest bowiem technicznie moŜliwe połączenie tych protokołów w jedną całość. Jak
się wydaje, moŜliwym jest, aby dla przejrzystości materiału dowodowego
protokoły okazań były załącznikami do protokołu posiedzenia sądu. W takiej
sytuacji okazania przeprowadzone na jednym posiedzeniu moŜna by traktować jako jedno przesłuchanie.
Przyjąć naleŜy, iŜ formalnie moŜliwa jest konfrontacja pokrzywdzonego
z innymi uczestnikami postępowania. Trzeba zwrócić jednak uwagę na niebezpieczeństwo, jakie niesie konfrontacja dziecka z dorosłym. W literaturze
przedmiotu zwraca się uwagę na fakt, Ŝe dorosły jest dla dziecka autorytetem, a zatem zachodzi obawa wywierania sugestii16. Wątpliwości budzi moŜliwość konfrontowania pokrzywdzonego małoletniego z oskarŜonym. Jak się
wydaje, taka czynność procesowa nie jest moŜliwa z dwóch powodów: po
pierwsze – spotkanie ze sprawcą moŜe być dla dziecka cięŜkim przeŜyciem,
a przecieŜ celem uregulowań przepisu z art. 185a k.p.k. było wyeliminowanie stresu związanego z powtórnym kontaktem małoletniego pokrzywdzone13
R. A. S t e f a ń s k i, Szczególne tryby przesłuchania w postępowaniu karnym świadka małoletniego, który nie ukończył 15 lat, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2005, nr 4, s. 79; takŜe
J. B o s o n o g a, Przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k., Prokuratura i Prawo 2004, nr 1, s. 63.
14
KZS 2002, nr 12, poz. 42.
15
A. G a b e r l e, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 142.
16
K. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a Ŝ n y, Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, Warszawa 2007, s. 422.
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
35
A. Wilkowska-Płóciennik
go ze sprawcą przestępstwa, po drugie – konfrontacja powinna nastąpić na
posiedzeniu sądu, w którym, zgodnie z dyspozycją art. 185a § 2 k.p.k.,
oskarŜony nie bierze udziału.
Kolejnym zagadnieniem jest postulat, aby w momencie przesłuchania
małoletniego pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k., podejrzany (oskarŜony) miał obrońcę17. Istotnie, z punktu widzenia prawa do obrony uregulowania zawarte w tym przepisie są dla oskarŜonego niekorzystne. Nie moŜna
zgodzić się z poglądem wyraŜonym przez P. Świerka, który uznał, Ŝe „pomimo tego, Ŝe art. 185a § 2 k.p.k. wśród uczestników (...) czynności procesowej (przesłuchania małoletniego) nie wymienia oskarŜonego, to nie znaczy, Ŝe nie moŜe on wziąć w niej udziału, oczywiście na etapie ad personam
postępowania przygotowawczego”. Wykładnia literalna tego przepisu, a takŜe jego ratio legis polegające na eliminowaniu sytuacji wpływających negatywnie na zdrowie psychiczne dziecka, tj. m.in. kolejnego spotkania pokrzywdzonego ze sprawcą, wskazuje na to, iŜ oskarŜony nie moŜe brać
udziału w przesłuchaniu małoletniego świadka w tym trybie.
Wyjątkowość sytuacji i potrzeba ochrony istotnego interesu pokrzywdzonego usprawiedliwia regulację, w świetle której oskarŜony w ogóle moŜe nie
mieć okazji do zadania pytań pokrzywdzonemu18. Jest to istotne naruszenie
jego prawa do obrony. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu NajwyŜszego wyraŜonym w wyroku z dnia 1 lutego 2008 r., sygn. V KK 231/0719, „samo zgłoszenie przez oskarŜonego Ŝądania, obojętnie w jakiej formie, w tym takŜe za
pośrednictwem swego obrońcy i bez potrzeby podawania jakichkolwiek powodów takiego wniosku, obliguje sąd do ponownego przesłuchania dziecka,
jeŜeli tylko spełniony jest warunek nieposiadania przez tego oskarŜonego
obrońcy podczas pierwszego przesłuchania tego dziecka”.
Biorąc po uwagę powyŜsze, naleŜy uznać, Ŝe posiadanie obrońcy przez
oskarŜonego w momencie przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego
w trybie art. 185a k.p.k. jest korzystne zarówno dla oskarŜonego, jak i pokrzywdzonego, a takŜe z uwagi na moŜliwość wszechstronnego wyjaśnienia
okoliczności popełnienia przestępstwa (pośrednie skonfrontowanie stanowiska oskarŜonego z zeznaniami pokrzywdzonego za pośrednictwem jego
obrońcy), co jest waŜne dla procesu karnego z punktu widzenia zasady
prawdy materialnej.
ZwaŜyć naleŜy, iŜ postawienie sprawcy zarzutu popełnienia przestępstwa
z rozdziałów XXV i XXVI k.k. na szkodę osoby, która w chwili przesłuchania
nie ukończyła 15 lat, nie pociąga za sobą automatycznie ustanowienia dla
niego obrońcy. Nie moŜna zgodzić się z poglądem przedstawionym przez
17
K. E i c h s t a e d t, Glosa..., op. cit.
P. H o f m a ń s k i (red.), E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 1–296, Warszawa 2007, s. 877.
19
Biul. PK 2008, nr 4, poz. 13.
18
36
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka…
K. Eichstaedta, iŜ w sytuacji gdy podejrzany nie ma obrońcy z wyboru, zasadnym jest wyznaczenie takiemu podejrzanemu obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 2 k.p.k.20.
Zwrócić naleŜy uwagę na utrwalone w tym zakresie orzecznictwo sądowe, zgodnie z którym „okoliczności utrudniające obronę” w rozumieniu
art. 79 § 2 k.p.k., naleŜy wiązać przede wszystkim z właściwościami osobistymi oskarŜonego, które co prawda nie uniemoŜliwiają, ale w znaczący
sposób utrudniają realizację prawa do obrony materialnej bezpośrednio
przez samego oskarŜonego. Fakt, Ŝe sprawa jest skomplikowana pod
względem faktycznym lub nawet pod względem prawnym, sam przez się nie
moŜe zadecydować o przyjęciu przez organ procesowy istnienia przesłanki
obrony obligatoryjnej, określonej w art. 79 § 2 k.p.k.21.
Biorąc pod uwagę powyŜsze, de lege ferenda naleŜałoby umieścić zapis
o obronie obligatoryjnej w przypadku postawienia podejrzanemu zarzutu
popełnienia przestępstwa z rozdziałów XXV i XXVI k.k. na szkodę osoby,
która w chwili przesłuchania nie ukończyła 15 lat. Trudno bowiem godzić się
z brakiem podstawy prawnej do wyznaczenia obrońcy w sytuacji, gdy prawo
do obrony oskarŜonego jest tak znacznie ograniczone.
Analizując omawiany przepis, nie moŜna oprzeć się wraŜeniu, Ŝe ustawodawca chciał osiągnąć kompromis pomiędzy ochroną istotnych i waŜnych
interesów dziecka pokrzywdzonego przestępstwem a prawem do obrony.
Skutkiem tego jest przepis, na podstawie którego ani prawa pokrzywdzonego, ani prawo oskarŜonego nie jest w sposób dostateczny chronione.
Z jednej strony – wprawdzie pokrzywdzonemu oszczędzono ponownego
kontaktu ze sprawcą oraz zeznawania na rozprawie, jednakŜe konstrukcja
art. 185a k.p.k. (pomimo zmian wprowadzonych nowelizacją z dnia 3 czerwca 2005 r.22) powoduje, iŜ w praktyce najczęściej taki pokrzywdzony będzie
przesłuchiwany kilkukrotnie.
Z drugiej zaś strony oskarŜony moŜe korzystać ze swoich uprawnień jedynie za pośrednictwem obrońcy, co w przypadku braku przesłanek do wyznaczeniu mu obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 k.p.k. lub 79 k.p.k.
spowoduje potrzebę powoływania obrońcy z wyboru.
20
K. E i c h s t a e d t, Glosa..., op. cit.
Postanowienie SN z dnia 17 lutego 2004 r., sygn. II KK 277/02, OSNKW 2004, nr 4, poz. 43;
takŜe wyrok SA w Krakowie z dnia 28 września 2005 r., sygn. II AKa 172/05, KZS 2005,
nr 11, poz. 25.
22
Por. przypis 2.
21
Prokuratura
i Prawo 6, 2010
37
A. Wilkowska-Płóciennik
Interrogation of an aggrieved child under Article
185a of the Code of Criminal Procedure
Abstract
This paper addresses practical issues arising out of or in connection with
interrogation of a child under Article 185a of the Code of Criminal Procedure,
this child having been aggrieved by offences against sexual freedom and
morality and/or against institutions of family and guardianship. Particular
attention is paid to difficulties in applying the principle of one-off interrogation
of such child as a witness, including during identification parade or confrontation with a defendant. Relevant plausible solutions of a procedural nature
are enumerated. At the same time, the author hereof points to significant
defects in the said regulation as regards the right of defence, while calling de
lege ferenda for obligatory defence in such circumstances.
38
Prokuratura
i Prawo 6, 2010