historia - Piątek Trzynastego Wydawnictwo

Dawid Lasociński
HISTORIA
POWSZECHNA
mały format
Łódź
Korekta:
Aleksander Łynka
Krzysztof Jurek
Korekta językowa:
Małgorzata Zawilska
Jolanta Pol
Projekt okładki:
Jacek Wilk
Skład:
Krzysztof Jodłowski
Książka ukazał się również się w formacie A5 w serii „dla
zagubionych”.
 Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 1997
ISBN 83-7415-029-7
PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo
Michał Koliński i Michał Wiercioch
90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14
tel./fax (0-42) 632 78 61, 630 71 17, tel. 0-602 34 98 02(06)
infolinia: 0-604 600 800 (codziennie 8-22, także sms),
gg. 4147954, 4146841
http://www.piatek13.com.pl; e-mail: [email protected]
Łódź
Wydanie I
rok: 2006 2005 2004 2003
rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Druk i oprawa
Drukarnia na Księżym Młynie
Printed in Poland
2
ostatnia
liczba
s p i s
t r e ś c i
początki ludzkości i państwa Starożytnego Wschodu
13
1. CZASY PREHISTORYCZNE
2. MEZOPOTAMIA
3. STAROŻYTNY EGIPT
4. IZRAEL
13
15
19
22
Grecja antyczna
25
1. WCZESNY OKRES DZIEJÓW GRECJI
2. SPARTA
3. ATENY
4. WOJNY STAROŻYTNEJ GRECJI
5. MACEDONIA
6. KULTURA STAROŻYTNEJ GRECJI
25
29
31
35
37
40
Rzym starożytny
44
1. ITALIA I JEJ MIESZKAŃCY
2. EKSPANSJA RZYMU
44
48
3
3. SPOŁECZEŃSTWO IMPERIUM RZYMSKIEGO
III–I W. P.N.E.
4. KRYZYS REPUBLIKI I POWSTANIE CESARSTWA
5. KULTURA STAROŻYTNEGO RZYMU
6. ŻYCIE RELIGIJNE RZYMU – CHRZEŚCIJAŃSTWO
7. UPADEK IMPERIUM RZYMSKIEGO
8. ARABOWIE I ISLAM
51
53
55
58
60
63
Średniowiecze
67
1. MONARCHIA FRANKÓW DO TRAKTATU
W VERDUN
2. SYSTEM FEUDALNY W EUROPIE ZACHODNIEJ
3. NAJWAŻNIEJSZE OŚRODKI POLITYCZNE
WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU
4. SŁOWIANIE WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU
5. SPÓR MIĘDZY CESARSTWEM A PAPIESTWEM
6. WYPRAWY KRZYŻOWE
7. PAŃSTWO ANGIELSKIE WE WCZESNYM
ŚREDNIOWIECZU
8. FRANCJA ZA PANOWANIA KAPETYNGÓW
9. PANOWANIE PRZEMYŚLIDÓW W CZECHACH
10. WĘGRY ZA PANOWANIA ARPADÓW
11. PAŃSTWO RUSKIE DO NAJAZDU MONGOŁÓW
12. NAJAZDY MONGOŁÓW
13. KOŚCIÓŁ W AWINIONIE I SCHIZMA ZACHODNIA
14. KRYZYS RZESZY NIEMIECKIEJ I WIELKIE
BEZKRÓLEWIE
4
67
71
74
77
80
83
87
89
91
92
93
94
97
98
15. WOJNA STULETNIA
16. MIASTA W ŚREDNIOWIECZU
17. KULTURA OKRESU ŚREDNIOWIECZA
18. HEREZJE ŚREDNIOWIECZNE, HUSYTYZM
19. POWSTANIE IMPERIUM TURKÓW OSMAŃSKICH
100
101
104
110
114
od Kolumba do Napoleona
117
20. WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE
I POCZĄTEK EKSPANSJI KOLONIALNEJ
21. ROZWÓJ GOSPODARCZY EUROPY
W XV I XVI WIEKU
22. KULTURA ODRODZENIA W EUROPIE
23. MYŚL POLITYCZNA RENESANSU
24. REFORMACJA
25. KONTRREFORMACJA
26. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA – 1618–48
27. KULTURA EUROPEJSKIEGO BAROKU
28. ABSOLUTYZM WE FRANCJI
29. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA W ANGLII
30. POCZĄTKI RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH
W ANGLII
31. EPOKA OŚWIECENIA
32. POWSTANIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH
AMERYKI PÓŁNOCNEJ
33. ROZWÓJ POTĘGI ROSJI – OD PIOTRA I
DO KATARZYNY II
34. WZROST POTĘGI PRUS
117
121
124
126
128
132
135
138
139
142
144
146
150
155
159
5
35. AUSTRIA ZA PANOWANIA MARII TERESY
I JÓZEFA II
36. ABSOLUTYZM OŚWIECONY
37. WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA – 1789–91
38. FRANCJA W OKRESIE DYKTATURY JAKOBINÓW
39. FRANCJA OD DYREKTORIATU DO
USTANOWIENIA CESARSTWA
40. HEGEMONIA FRANCJI W EUROPIE
ZA NAPOLEONA I
160
162
163
168
171
173
od kongresu wiedeńskiego do I wojny światowej
177
41. KONGRES WIEDEŃSKI
42. ŚWIAT W LATACH 1815–30
43. WIOSNA LUDÓW WE FRANCJI
44. WIOSNA LUDÓW W MONARCHII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ
45. WIOSNA LUDÓW W PRUSACH I W INNYCH
PAŃSTWACH NIEMIECKICH
46. ZJEDNOCZENIE WŁOCH
47. WOJNA SECESYJNA W USA
48. POCZĄTKI RUCHU ROBOTNICZEGO –
PIERWSZA MIĘDZYNARODÓWKA
49. ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
50. KOMUNA PARYSKA
51. PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ŚWIECIE
NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU
52. EKSPANSJA KOLONIALNA (XIX/XX WIEK)
177
180
183
6
187
189
192
195
200
204
208
210
213
53. WYNALAZKI I ODKRYCIA NAUKOWE
NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU
54. POWSTANIE NOWYCH IDEOLOGII
NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU
55. KULTURA I SZTUKA Z PRZEŁOMU XIX i XX
WIEKU
56. RUCH ROBOTNICZY W OKRESIE
II MIĘDZYNARODÓWKI
57. KONFLIKTY MIĘDZYNARODOWE PRZED
I WOJNĄ ŚWIATOWĄ
58. REWOLUCJA 1905 ROKU
59. PRZYCZYNY WYBUCHU I WOJNY ŚWIATOWEJ
60. I WOJNA ŚWIATOWA
217
219
223
225
227
230
233
236
od traktatu wersalskiego do II wojny światowej
245
61. TRAKTAT WERSALSKI
62. LIGA NARODÓW – POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ
63. REWOLUCJA LUTOWA W ROSJI
64. REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA W ROSJI
65. PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ FASZYSTÓW
WE WŁOSZECH
66. ROSJA RADZIECKA W OKRESIE
MIĘDZYWOJENNYM
67. REPUBLIKA WEIMARSKA
68. PAKTY W RAPALLO I W LOKARNO
69. WIELKI KRYZYS EKONOMICZNY
70. DOJŚCIE HITLERA DO WŁADZY
245
248
250
252
255
259
262
264
265
268
7
71. SYSTEMY POLITYCZNE W OKRESIE
MIĘDZYWOJENNYM
72. WOJNA DOMOWA W HISZPANII
73. NIEMCY HITLEROWSKIE W 2. POŁOWIE LAT
TRZYDZIESTYCH
74. PAKT RIBBENTROP–MOŁOTOW
272
276
277
280
II wojna światowa
282
75. AGRESJA NIEMIEC NA DANIĘ I NORWEGIĘ
76. NAJAZD NIEMIEC NA FRANCJĘ
77. BITWA O ANGLIĘ I BITWA O ATLANTYK
78. WOJNA W AFRYCE
79. POLITYKA ZSRR 1939–41
80. AGRESJA NIEMIEC NA ZSRR (1941–43)
81. FRONT WSCHODNII (1944–45)
82. WOJNA WE WŁOSZECH (1943–45)
83. WOJNA W EUROPIE ZACHODNIEJ
W LATACH 1943–45
84. RUCH OPORU W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
85. WOJNA NA DALEKIM WSCHODZIE
86. WIELKA KOALICJA I KONFERENCJE
W TEHERANIE, JAŁCIE I POCZDAMIE
282
283
285
287
289
291
295
297
8
299
301
303
307
świat po II wojnie światowej
87. ONZ I DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA
I OBYWATELA
88. ROLA ZSRR W EUROPIE PO II WOJNIE
ŚWIATOWEJ
89. PAŃSTWA DEMOKRACJI LUDOWEJ PO
II WOJNIE ŚWIATOWEJ
90. POWSTANIE DWÓCH PAŃSTW NIEMIECKICH
PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
91. USA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
92. JAPONIA I KOREA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
93. CHINY, INDIE, PAKISTAN PO II WOJNIE
ŚWIATOWEJ
94. INDOCHINY I WOJNA W WIETNAMIE
95. IZRAEL
96. ŚWIAT ARABSKI
97. KRYZYSY W PAŃSTWACH DEMOKRACJI
LUDOWEJ
98. POLITYKA RFN I ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
99. WIELKA BRYTANIA I FRANCJA PO
II WOJNIE ŚWIATOWEJ
100. INTEGRACJA EUROPEJSKA
101. ZSRR W CZASACH GORBACZOWA
102. UPADEK KOMUNIZMU W EUROPIE
103. ROSJA PO UPADKU ZSRR
104. PAŃSTWA POWSTAŁE W WYNIKU
ROZPADU ZSRR
313
313
319
324
328
331
335
337
341
342
347
351
354
357
364
371
373
377
381
9
105. ROLA USA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
106. ROZPAD JUGOSŁAWII I WOJNA NA
BAŁKANACH
107. NAJWIĘKSZE KONFLIKTY ZBROJNE
PRZEŁOMU WIEKÓW
108. ZAGROŻENIE TERRORYZMEM
109. GLOBALIZACJA I EKOLOGIA
10
388
394
401
409
414
Drodzy Czytelnicy !
Oddaję w Wasze ręce Mały format – Historia
powszechna. Książka ta w sposób skrótowy przedstawia historię świata po dzień dzisiejszy. Taka
właśnie forma wydaje się być szczególnie przydatna
maturzystom i kandydatom na wyższe uczelnie, ale
może być również wykorzystywana przez uczniów
wszystkich klas szkół średnich.
Mały format – Historia powszechna jest książką
pomocniczą i uzupełnia, a nie zastępuje właściwy
podręcznik. Stanowi znakomite ułatwienie dla osób
przygotowujących się do egzaminu, klasówki czy
odpowiedzi.
Z mojego doświadczenia w pracy z młodzieżą
wynika, że bardzo często odpowiedzi uczniów zawierają masę drugorzędnych informacji, brakuje
natomiast tych najważniejszych. Mam nadzieję, że
właśnie ta książka pozwoli Wam dokonać właściwej
selekcji najważniejszych wiadomości.
Autor
PS: Książka ta ukazała się również w formacie A5
w serii „dla zagubionych”.
11
12
p o c z ą t k i
l u d z k o ś c i
i
p a ń s t w a
S t a r o ż y t n e g o
W s c h o d u
1. CZASY PREHISTORYCZNE
1. Pierwsi ludzie
Poglądy na ewolucję człowieka zmieniają się systematycznie wraz z kolejnymi odkryciami archeologicznymi i postępem nauki. Nadal zbyt mało wiemy,
aby móc wyciągać zdecydowane wnioski. Przyjmuje
się, że praczłowiek pojawił się około 1–1,5 miliona
lat temu, natomiast powstanie homo spaiens sapiens, czyli człowieka rozumnego, datuje się na ok.
40 tys. lat temu.
13
2. Od paleolitu do neolitu (epoka kamienia)
– o dziejach prehistorycznych (przed powstaniem
źródeł pisanych) dowiadujemy się z wykopalisk
archeologicznych;
– podział dziejów na epokę kamienia, brązu i żelaza
został zaproponowany w XIX w. i do dzisiaj jest on
zwyczajowo stosowany;
– epokę kamienia dzieli się na: paleolit, mezolit
i neolit;
– w paleolicie i mezolicie ludzie żyją w małych
grupkach, podstawą ich wyżywienia jest myślistwo
i zbieractwo – z tego powodu muszą co jakiś czas
zmieniać swoje siedziby;
– narzędzia w epoce kamienia wyrabiają przeważnie
z krzemienia, początkowo były to zwykłe otoczaki,
potem nauczano się lepszych metod rozłupywania
brył krzemienia, które następnie poddawano obróbce (np. szlifowaniu).
3. Rewolucja neolityczna
Rewolucją neolityczną nazywamy przejście od
zbieractwa i myślistwa do rolnictwa i hodowli, słowa
rewolucja używamy tu jako określenia jakości
14
i doniosłości zmian, a nie tempa tych zmian (rewolucja neolityczna trwała kilka tysiącleci). Rewolucja
neolityczna zaczęła się około IX tysiąclecia p.n.e. na
Bliskim Wschodzie. Dzięki tym zmianom mogły
powstawać większe osady – by utrzymać jednego
człowieka ze zbieractwa i myślistwa potrzeba kilku
hektarów terenów, natomiast uprawa jednego hektara
ówczesnymi, prymitywnymi metodami pozwalała na
utrzymanie kilkudziesięciu osób. W wyniku rewolucji neolitycznej mogło rozwijać się osadnictwo,
kultura i handel, zaczęły powstawać miasta.
2. MEZOPOTAMIA
1. Rozwój starożytnych cywilizacji
– najczęściej rozwijały się wzdłuż wielkich rzek,
które wspomagały rozwój rolnictwa oraz stanowiły
dobre szlaki komunikacyjne;
– wraz ze wzrostem liczby ludności i rozwojem
techniki powstaje sieć kanałów irygacyjnych (nawadniających), która mogła funkcjonować jedynie
dzięki dobrej organizacji (w pewnym stopniu
15
przyczynia się to do stworzenia organizacji państwowej);
– nadwyżki żywnościowe umożliwiają rozwój miast
jako ośrodków władzy i centrum kultu religijnego;
– wielkie cywilizacje starożytnego Wschodu powstają w epoce miedzi i brązu (na przełomie IV i III
tysiąclecia p.n.e.);
– rozwój państwa doprowadził do powstania pisma.
2. Położenie i ludność Mezopotamii
– położona w dolinie dwóch wielkich rzek – Tygrysu
i Eufratu;
– prawie kompletny brak surowców (kamienia, rud
żelaza czy drewna) wymusza korzystanie z gliny
i sprawia, że jest to kultura typowo rolnicza;
– naturalny podział na dwa regiony – północ: Asyria,
południe: Babilonia;
– otwartość granic (brak naturalnych barier) sprzyja
częstym najazdom, jednocześnie umożliwia
otwartość cywilizacji, jej promieniowanie na cały
obszar Bliskiego Wschodu od Egiptu po Indie;
– zamieszkiwana początkowo przez Sumerów,
którzy przybyli na te tereny około IV tysiąclecia
16
p.n.e., a pod koniec III tysiąclecia p.n.e. zostali
podbici przez plemiona semickie.
4. Organizacja polityczna
– za czasów sumeryjskich powstają miasta-państwa
– najbardziej znane to: Ur, Uruk, Lagasz;
– po najazdach semitów powstają dwa duże organizmy polityczne: Asyria i Babilonia;
– Babilonia wnosi bardzo dużo do kultury i nauki,
rozkwit przeżywa za panowania Hammurabiego
(za jego czasów powstaje jeden z najstarszych
kodeksów prawnych) oraz za Nabuchodonozora;
– Asyria tworzy kulturę typowo wojskową (chociaż
właśnie w Asyrii powstaje największa biblioteka
ówczesnych czasów w Niniwie), a największą potęgą staje się za panowania Asurbanipala.
5. Religia
Najważniejsi bogowie ludów Mezopotamii to: Anu –
bóg nieboskłonu, Enlil – bóg wiatru, Enki-Ea – bóg
wód, Isztar – bogini płodności, miłości.
17
6. Kultura i nauka
a. Architektura
Z powodu braku innych surowców w budownictwie
korzystano z gliny, z której robiono cegły. Specyfika
miast Mezopotamii to zigguraty – wieże schodkowe.
Prawdopodobnie biblijną wieżę Babel możemy
zaliczyć do jednego z większych zigguratów.
W czasach panowania Nabuchodonozora w Babilonie powstaje ówczesny cud świata – wiszące ogrody
Semiramidy.
b. Literatura
Sumerów uważa się za twórców najstarszego znanego
pisma (pismo klinowe), najbardziej znanym dziełem
jest pochodzący z czasów sumeryjskich epos o królu
Uruk – Gilgameszu. Tutaj możemy znaleźć najstarszą wersję mitu o potopie. Jedna z największych
bibliotek ówczesnego świata powstała w stolicy
państwa asyryjskiego – Niniwie.
c. Nauka
Największy rozkwit przeżywa astronomia połączona
z astrologią (w Mezopotamii istnieją świetne warunki
do obserwacji nieba) oraz matematyka. Jeden
18
z najstarszych kodeksów prawa powstaje w Babilonie za panowania Hammurabiego.
3. STAROŻYTNY EGIPT
1. Pierwsi ludzie
– Egipt położony w północno-wschodniej Afryce,
w dolinie rzeki Nil, posiadał naturalne granice (od
południa I katarakta Nilu, od północy Morze
Śródziemne, od wschodu Morze Czerwone, od
zachodu pustynia), co sprawiło, że kultura Egiptu
mogła rozwijać się w świecie w miarę zamkniętym
i dlatego jest bardzo hermetyczna;
– bogactwa naturalne – złoto, małe ilości miedzi
i duże ilości kamienia; brakowało dobrego drewna,
cyny potrzebnej do produkcji brązu oraz żelaza,
dlatego narzędzia z brązu i z żelaza pojawiły się
zdecydowanie później niż w innych krajach Bliskiego Wschodu.
2. Powstanie państwa
– Powstanie państwa przyspieszył skomplikowany
system kanałów i konieczność obliczania wylewów
19
Nilu; aby rolnictwo mogło sprawnie funkcjonować, potrzebna była duża wiedza i bardzo sprawna
organizacja;
– początkowo istnieją dwa państwa: Egipt Dolny
(północ) i Egipt Górny (południe), zjednoczone
w III tysiącleciu p.n.e.;
– historia Egiptu dzieli się na trzy okresy: starego,
średniego i nowego państwa;
– system rządów – despotyczny, władcę faraona
uznawano najpierw za boga, potem za syna boga
Ra;
– kres starożytnemu Egiptowi kładą najazdy Persów,
ostatecznie jako państwo Egipt przestaje istnieć na
początku naszej ery, gdy staje się prowincją
rzymską (ostatnią władczynią była Kleopatra).
3. Stosunki społeczne
– kapłani – obok faraona sprawują najwyższą władzę, potrafią przewidzieć wylewy Nilu, zaćmienie
słońca, znają się na medycynie, astronomii i geometrii;
– urzędnicy – stanowią typową biurokrację monarchii Wschodu, dość szybko wywalczyli sobie
20
dziedziczne piastowanie urzędów, co w dalszej
konsekwencji przyczynia się do upadku państwa;
– chłopi – najliczniejsza grupa społeczna, wykonująca najcięższą pracę w rolnictwie i w pracach
publicznych (np. budowa kanałów, piramid);
– niewolnicy – ze względu na stosunkowo małą ilość
wojen stanowią grupę nieliczną i niemającą większego znaczenia w państwie.
4. Kultura i religia
a. budownictwo – najwspanialszym przykładem są
piramidy, które powstały za panowania VI dynastii:
Cheopsa (najwyższa – 146 m), Chefrena
i Mykerinosa.
b. religia – politeistyczna i antropomorficzna (bóstwa i bogowie to połączenie człowieka
i zwierzęcia). Najwyższy bóg – Amon-Ra, inni
ważni bogowie to: Horus – bóg nieboskłonu,
Ozyrys – bóg podziemi, Izyda – bogini płodności i
miłości. Dla Egipcjan bardzo ważne jest życie
pozagrobowe, dlatego między innymi balsamują
zwłoki.
21
4. IZRAEL
1. Pochodzenie
Według Biblii Abram (później przyjął imię Abraham) dostaje od Boga Jahwe polecenie opuszczenia
Ur Chaldejskiego (Ur leżało w Mezopotamii). Żydzi
wtedy byli jeszcze ludem koczowniczym. Abraham
wraz ze swoimi ludźmi dociera do Palestyny, czyli
Kanaan – Ziemi Obiecanej. Izraelici nadal są koczownikami i gdy nadchodzi wielka susza przenoszą
się do Egiptu. Ma to miejsce za czasów Jakuba i jego
synów. W Egipcie przebywają przypuszczalnie 400
lat i ok. XIII w. p.n.e. opuszczają Egipt pod wodzą
Mojżesza.
2. Powstanie państwa
Podbój Palestyny zajmuje im około 200 lat. Początkowo podzieleni na 12 plemion, bez władzy centralnej, muszą się zjednoczyć z powodu toczonych
walk (największy wróg – Filistyni) i wybrać sobie
wodzów, zwanych sędziami.
22
3. Wielkość i upadek Izraela
Wojny z Filistynami doprowadzają około X wieku
p.n.e. do ostatecznego zjednoczenia plemion izraelskich i utworzenia królestwa.
– Pierwszy król Saul nie sprawdził się jako wódz,
władzę królewską przejmuje Dawid (po klęsce
Saula w bitwie z Filistynami). Dawid ostatecznie
zwycięża Filistynów i zakłada stolicę państwa
w Jerozolimie;
– państwo do świetności doprowadza syn Dawida
Salomon, człowiek słynący z wielkiej mądrości, on
też buduje pierwszą świątynię;
– po śmierci Salomona jedność państwa długo się nie
utrzymuje i następuje podział na dwa państewka –
Izrael i Judeę (stolica Jerozolima);
– na jakiś czas kres państwom żydowskim kładzie
najazd króla Babilonu Nabuchodonozora („niewola babilońska”) – VI w. p.n.e.;
– ponowne odrodzenie państwa następuje około
142 r. p.n.e. (powstanie Machabeuszy);
– ostateczny upadek państwa ma miejsce za panowania Heroda Wielkiego.
23
4. Religia
To pierwsza religia monoteistyczna (wiara w jednego
boga), dała początek chrześcijaństwu i islamowi.
Bogiem jest Jahwe (Ten, który jest). Widocznym
znakiem przymierza, jakie Jahwe zawarł z ludem
wybranym, jest obrzezanie, a podstawą religii –
Biblia (Tora) i 10 przykazań.
24
G r e c j a
a n t y c z n a
1. WCZESNY OKRES DZIEJÓW GRECJI
1. Warunki geograficzne
– istnieją duże różnice między warunkami geograficznymi, w jakich powstawały i rozwijały się cywilizacje Wschodu (np. Mezopotamia, Egipt),
a warunkami panującymi w Grecji: brak dużej
rzeki, mniejszy obszar oraz bardzo mało terenów
nadających się pod uprawy rolne;
– na terytorium Grecji większość obszaru zajmują
góry, dlatego łatwiej było poruszać się morzem
(rozwój żeglarstwa) niż drogami lądowymi;
– ukształtowanie terenu sprzyjało rozwojowi
miast-państw i w starożytności nie wykształciła się
państwowość ogólnogrecka, chociaż Grecy mówili
25
tym samym językiem, mieli tych samych bogów
i kulturę;
– bogactwa naturalne: żelazo, srebro, glinki ceramiczne, marmur, złoto.
2. Najstarsze kultury na terenie Grecji
a. Kultura minojska
– kultura niegrecka;
– centrum na Krecie (główne miasto Knossos);
– Kreteńczycy tworzą pismo, którego do dzisiaj nie
udało się w pełni odczytać;
– szczyt potęgi – II tysiąclecie p.n.e.;
– kultura minojska prezentuje niezwykle wysoki
poziom jak na owe czasy;
– do upadku przyczyniają się prawdopodobnie klęski
naturalne (trzęsienia ziemi) oraz najazdy.
b. Kultura mykeńska
– jej centrum stanowią Mykeny (południowa Grecja);
– wykształciła się pod wpływem kultury minojskiej;
– prawdopodobnie twórcy tej kultury to Achajowie;
– Achajowie tworzą własne pismo;
26
– najsłynniejsze wydarzenie z tego okresu to wojna
trojańska.
Ostateczny upadek obu kultur powodują najazdy
Dorów, ludów dużo prymitywniejszych, ale używających broni żelaznej, podczas gdy ich przeciwnicy
posługują się brązem.
3. Ustrój państw greckich
Nigdy w starożytności nie powstaje w Grecji jednolite państwo. Wynika to z naturalnego podziału kraju
oraz braku istotnego zagrożenia z zewnątrz. Charakterystyczna dla starożytnej Grecji jest polis.
Obszar polis obejmuje zwykle miasto i przyległe
tereny. Ludność waha się od kilkunastu do 100
tysięcy. Najbardziej charakterystyczne cechy greckiej polis to:
– brak stałej elity władzy politycznej (urzędnicy
wybierani przez obywateli),
– brak stałej zawodowej armii, każdy mężczyzna –
obywatel polis – w czasie wojny stawał się żołnierzem,
27
– otwartość życia politycznego – większość decyzji
zapada na zgromadzeniu (agora),
– duże poczucie przywiązania obywateli do własnego polis,
– praw obywatelskich nie mają cudzoziemcy
i kobiety.
Możliwość powstania takiej wspólnoty jest wynikiem
niewielkich różnic majątkowych między Grekami.
4. Systemy rządów
a. oligarchia – najważniejsze stanowiska w polis
otrzymują tylko członkowie wąskiej grupy rodzin;
b. demokracja – urząd w polis może sprawować
każdy obywatel;
c. tyrania – rządy jednostki.
5. Wielka kolonizacja
a. przyczyny
– przeludnienie ziem zamieszkałych przez Greków
(brak żywności),
– brak pewnych istotnych surowców niezbędnych
dla gospodarki (miedź, cyna, żelazo),
– bardzo dobra znajomość żeglarstwa,
28
– konflikty wewnątrz polis zmuszają przegraną
stronę do emigracji;
b. czas kolonizacji
– od VIII do VI w. p.n.e.;
c. skutki kolonizacji
– Grecy kolonizują Azję Mniejszą, wybrzeża Morza
Czarnego oraz północne wybrzeża Morza Śródziemnego aż po Hiszpanię (najważniejsze z kolonii
greckich to Syrakuzy na Sycylii oraz Bizancjum –
dzisiejszy Istambuł),
– przejęcie i udoskonalenie pisma od Fenicjan,
– rozwój handlu.
2. SPARTA
1. Ludność i warunki naturalne
– półwysep Peloponez;
– największe ze wszystkich polis;
– założona przez plemiona doryckie;
– inne nazwy używane dla Sparty to Lacedemon,
Lakonia.
29
2. Ustrój społeczny
– ziemi, podzielonej na równe działy i przyznawanej
Spartanom w wyniku losowania, nie wolno
sprzedać, darować czy zastawić;
– heloci, ludność podbita, uprawiają ziemię Spartan;
Helotów nie wolno sprzedać, uwolnić, zmienić
płaconej przez nich daniny;
– Według Spartan prawa dla ich państwa ustalił
Likurg (postać na wpół legendarna);
– tylko zdrowe dzieci mają prawo do życia (fizycznie
ułomnych zabijano). Mężczyzna od 7 roku życia aż
do wieku podeszłego (50-60 lat) jest poddawany
szkoleniu wojskowemu, może się ożenić po skończeniu 30 lat;
– Spartanie to mniejszość we własnym kraju (ok.
10-20 tysięcy), znaczna większość to heloci (powyżej 200 tysięcy).
3. Ustrój polityczny
Spartanie mieli specyficzny system rządów:
– dwóch królów (dowodzili wojskiem),
– geruzja – rada 28 starców,
30
– pięciu eforów wybieranych raz na rok, w ich rękach
znajdowała się najwyższa władza polityczna.
2. Związek Peloponeski
To sojusz wszystkich z wyjątkiem Argos państw
Półwyspu Peloponeskiego. Państwa związku zobowiązały się do pomocy Sparcie w razie zagrożenia.
Natomiast Sparta nie wtrącała się w wewnętrzne
problemy poszczególnych polis (państwa związku
mogły nawet prowadzić wojny między sobą).
3. ATENY
1. Ludność i warunki naturalne
– położenie: półwysep Attyka;
– większe od innych polis, ale trzy razy mniejsze od
Sparty;
– długa linia brzegowa sprzyja rozwojowi żeglugi;
– zamieszkane przez ludność jońską;
– bogactwa naturalne: srebro, szlachetny marmur,
ołów;
– rolnictwo – głównie uprawa winnej latorośli
i oliwek.
31
2. Wczesny ustrój Aten
a. rządy oligarchii w początkowym okresie dziejów
Aten prowadzą do:
– pogłębienia się nierówności społecznych;
– zadłużenia
chłopów,
których
uzależniano
i sprzedawano za granicę jako niewolników;
b. prawa Drakona VII w. p.n.e. (621 rok) – wobec
niepokojów społecznych wprowadza bardzo surowe prawo, „prawo krwią pisane”;
c. reformy Solona – VI w. p.n.e. (594 rok):
– „strząśnięcie długów” (anulowanie długów)
– państwo wykupuje sprzedanych w niewolę obywateli Aten i wprowadza zakaz sprzedaży obywateli,
– podział ludności na cztery grupy, tylko najbogatsi
mogą sprawować władzę (urzędy są bezpłatne,
więc urzędnik musi mieć wystarczającą ilość pieniędzy, by móc za darmo sprawować urząd).
3. Demokracja ateńska
Zaczęła się kształtować pod koniec VI w. p.n.e. (za
czasów Klejstenesa), a ugruntowała się za czasów
Peryklesa w V w. p.n.e. Charakteryzowało ją:
32
a. obywatelstwo – prawa polityczne mają obywatele,
czyli ci, których rodzice są Ateńczykami,
b. Zgromadzenie obywateli decyduje o wszystkich
sprawach państwa, zbiera się nawet 40 razy w roku,
minimalna liczba obywateli wymagana do tego, by
decyzje zgromadzenia były prawomocne, to
6 tysięcy,
c. Rada 500 dzieli się na 10 zespołów, które obradują
przez 0,1 roku, zawsze choć jeden członek Rady
musi być obecny,
d. urzędnicy – Perykles wprowadza odpłatność za
sprawowanie urzędów, każdy urząd może być
sprawowany tylko przez rok, z wyjątkiem urzędu
Stratega (głównodowodzący wojsk),
e. sądy,
f. ostracyzm (sąd skorupkowy) – raz do roku obywatele wypisują na skorupkach zwanych ostrakami
nazwisko jednego polityka, który najbardziej zagraża demokracji. Ten, kto zbierze najwięcej głosów, idzie na dziesięcioletnie wygnanie,
g. demagog (ten, który prowadzi lud) – przy takim
systemie rządów duże wpływy zaczęli zyskiwać
33
ludzie, którzy dobrze znali psychologię tłumu
i mogli swoimi przemówieniami wpływać na decyzje podejmowane przez zgromadzenie obywateli
(najbardziej znany demagog to Demostenes).
4. Rozwój gospodarczy Aten
V i IV w. p.n.e. to czasy największego rozkwitu Aten.
Przyczynia się do tego rozwój demokracji
i zwycięstwa w wojnie z Persami. Istotne znaczenie
mają:
a. rolnictwo – głównie winna latorośl i oliwki, Ateny
są uzależnione od importu żywności,
b. handel – największe dochody Ateny osiągają
z handlu, eksportuje się wyroby rzemiosła, importuje żywność, ateński port w Pireusie to największy port w tym rejonie Morza Śródziemnego,
c. rzemiosło – specjalizuje się głównie w luksusowej
ceramice oraz w budowie statków,
d. budownictwo – rozwija się wraz z rozwojem
gospodarczym (Akropol, długie mury łączące
Ateny z portem w Pireusie).
34