N-34-074-D

Wi
erz
yca
WI
SŁA
wa
Li
314.52
314.53
J. Jelenie
J. Rakowieckie
J. Brachlewo
314.81
Liwa
Ka
na
łP
al
em
on
a
Struga M
łyń
ska
Kwidzyn
Rys. 1 Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych.
W obrębie obszaru objętego arkuszem mapy Kwidzyn wyróżnić
można dwie główne jednostki geomorfologiczne: dolinę Wisły i wysoczyznę
polodowcową. Dolina stanowi północny odcinek Doliny Dolnej Wisły położony
poniżej Kotliny Grudziądzkiej. Wisła wycięła tu dolinę, która ma cechy młodej
egzaracyjno-akumulacyjnej formy geologicznej o dobrze zarysowanych
zboczach, dnie i krawędziach. W rejonie Opalenia-Kwidzyna powstał właściwy
przełom Wisły przez Pojezierze Wschodniopomorskie (Kondracki, 2000). Ma on
około 8 km szerokości w południowej części obszaru objętego arkuszem
mapy, a około 6-7 km szerokości w części środkowej i północnej. Płaskie dno
doliny urozmaicają niższe tarasy i formy antropogeniczne takie jak groble
i wały, najwyższe z których osiągają wysokość nawet do 10 m. Poziom dna
doliny Wisły, w jej biegu znajdującym się w obrębie obszaru objętego arkuszem
mapy Kwidzyn, jest generalnie wyrównany i wynosi około 10 m n.p.m.
W niektórych miejscach, poza międzywalem, dno doliny położone jest poniżej
średniego poziomu zwierciadła wody płynącej w rzece. Krawędzie doliny Wisły
są często bardzo strome i osiągają wysokość względną 50-60 m. Najbardziej
wyraźna jest krawędź zachodnia doliny, ze względu na bliskość
współczesnego koryta Wisły. Najbardziej strome zbocze doliny Wisły występuje
między Kozielcem a Opaleniem, gdzie pocięte jest kilkoma głęboko wciętymi
wąwozami. W rejonie tym wysokość krawędzi osiąga nawet 70 m.
Pozostałą część obszaru objętego arkuszem mapy stanowią obszary
wysoczyznowe. Dominuje tu wysoczyzna pagórkowata oraz falista. Występują
także rynny subglacjalne, wykorzystywane współcześnie przez Strugę Młyńską
i Liwę. Związane są z nimi stożki napływowe, najbardziej okazałe w rejonie
Sadlinek i Opalenia. Na obszarze wysoczyzn położonych na zachód
i na wschód od doliny Wisły wysokości względne w miejscach rozcięć
dolinnych przekraczają lokalnie 50 m. Poziom wysoczyzny po obu stronach
doliny Wisły w niektórych tylko miejscach przekracza wysokość 80 m n.p.m.
Najwyższy punkt znajdujący się na obszarze objętym arkuszem mapy położony
jest na Pojezierzu Iławskim na południowy wschód od Kwidzyna w sąsiedztwie
wsi Otłówko, gdzie osiąga 94,5 m n.p.m. Różnica wysokości między najwyżej
wyniesionym punktem a punktem najniżej położonym w obrębie obszaru
objętego arkuszem mapy wynosi około 85 m.
Z uwagi na zasobność w składniki odżywcze i korzystny skład, gleby
występujące w Dolinie Kwidzyńskiej zaliczane są do najlepszych gleb w Polsce.
Pokrywę stanowią tu głównie mady pochodzenia aluwialnego, brunatne
i szarobrunatne, rzadziej czarne ziemie, ciężkie, głębokie i średnio głębokie.
Dominacja osadów polodowcowych i fluwioglacjalnych w części
wysoczyznowej obszaru objętego arkuszem mapy powoduje, że gleby
brunatne, płowe, bielicowe i bielice występują tam powszechnie, przy czym
na Pojezierzu Starogardzkim przeważają gleby brunatne, a na Pojezierzu
Iławskim gleby bielicowe wytworzone z piasków gliniastych.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski Gumińskiego (1948),
obszar opracowania położony jest w obrębie dzielnicy bydgoskiej (VI). Dzielnica
bydgoska ma charakter przejściowy pomiędzy chłodną i dość wilgotną
dzielnicą pomorską a cieplejszą i suchą dzielnicą środkową. Według podziału
Trappa (2001), w obrębie obszaru objętego arkuszem mapy występują trzy
krainy klimatyczne: położona w środkowej części obszaru objętego arkuszem
mapy Kraina Żuław i Doliny Dolnej Wisły, znajdująca się na zachodzie Kraina
Pojezierza Pomorskiego oraz Kraina Przedpola Pojezierza Mazurskiego, która
obejmuje położoną we wschodniej części analizowanego obszaru cześć
Pojezierza Iławskiego. Na podstawie Atlasu hydrologicznego (1987) można
stwierdzić, że średnie roczne sumy opadów na obszarze objętym arkuszem
mapy wynoszą w dolinie Wisły poniżej 500 mm, a na obszarach
wysoczyznowych 500-550 mm, średnia roczna temperatura mieści się w
przedziale 7,0-7,5 °C, a liczba dni z pokrywą śnieżną zawiera się w przedziale
50-60 dni. Wpływ wód Zatoki Gdańskiej oraz kontynentalnego zaplecza
sprawiają, że morskość klimatu Doliny Dolnej Wisły zmniejsza się wraz
ze zwiększeniem się odległości od linii brzegowej (Kwiecień, 1981). Badany
obszar leży jeszcze w zasięgu przeważających wpływów oceanicznych, stąd
zimy nie są tu bardzo mroźne. Absolutne minimum temperatury wyniosło
w Kwidzynie –31,3°C (1 luty 1970) a absolutne maksimum 35°C
(25 lipiec 1963).
Zgodnie z podziałem geobotanicznym Szafera (Kondracki, 2000),
obszar objęty arkuszem mapy znajduje się w krainie pomorskiego
południowego pasa przejściowego. W strukturze użytkowania ziemi, w Dolinie
Kwidzyńskiej przeważają użytki zielone oraz grunty orne, a w części
wysoczyznowej grunty orne i lasy. Największe zwarte kompleksy leśne
występują w rejonie Brachlewa na Pojezierzu Iławskim oraz w rejonie Opalenia
na Pojezierzu Starogardzkim. Pod względem biogeograficznym w Dolinie
Kwidzyńskiej zasługują na uwagę resztki lasów łęgowych z olszą czarną
na tarasie zalewowym oraz zbiorowiska łąkowo-stepowe na nasłonecznionych
zboczach doliny.
Pod względem administracyjnym prawie cały obszar objęty arkuszem
mapy Kwidzyn znajduje się na terenie województwa pomorskiego i obejmuje
Miasto Kwidzyn a także gminy: Ryjewo, Sadlinki, Gardeja, oraz gminę wiejską
Kwidzyn w powiecie kwidzyńskim a także miasto i gminę Gniew w powiecie
tczewskim. Jedynie niewielki, południowo-zachodni fragment analizowanego
obszaru, znajduje się w województwie kujawsko-pomorskim, w obrębie gminy
Nowe w powiecie świeckim.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Dolina Kwidzyńska, jako segment wiślanego ciągu dolinnego,
rozpościera się w przedłużeniu Basenu Grudziądzkiego ku północy, sięgając
po rozwidlenie Wisły pod Białą Górą, gdzie przechodzi w równinę deltową
Żuław Wiślanych. Odznacza się ona wyprostowanym przebiegiem
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Rozpatrywany obszar należy w części zachodniej do dorzecza Wisły,
a we wschodniej - do zlewni Zalewu Wiślanego. Oprócz topograficznych
działów wodnych I rzędu, które zostały poprowadzone po koronie
prawobrzeżnego wału przeciwpowodziowego Wisły, na mapie wyznaczono
działy wodne II rzędu dwóch lewobrzeżnych dopływów Wisły, Wierzycy i Strugi
Młyńskiej, oraz działy wodne II rzędu Liwy, będącej prawym dopływem Nogatu.
Ponadto wyznaczono działy wodne III rzędu najważniejszych dopływów Liwy,
w tym Kanału Palemona odwadniającego południowej fragment Doliny
Kwidzyńskiej. Działy wodne wyznaczone w części wysoczyznowej są
na przeważającej długości dobrze zaznaczone. W obrębie dna doliny Wisły
działy wodne biegną po obwałowaniach lub mają charakter działów wodnych
niepewnych. Największe obszary bezodpływowe występują w części
wysoczyznowej analizowanego obszaru. Największy obszar bezodpływowy
ewapotranspiracyjny obejmuje zlewnię Jeziora Jeleniego na Pojezierzu
Starogardzkim. Większość obszarów bezodpływowych stanowią obszary
bezodpływowe ewapotranspiracyjne. Największy obszar bezodpływowy
chłonny znajduje się na południe od Opalenia, w rejonie występowania gruntów
o średniej i łatwej przepuszczalności.
jest
jednocześnie
najgłębszym
Lp.*
Tabela 2 Zestawienie jezior
Powierzchnia
[ha]
Nazwa
jeziora
Lp.
1
2
IRŚ
3
KJP
AJP
-
17,0
z planimetrowania
15,0
Objętość
3
[tys. m ]
Głębokość Głębokość
średnia
maksymalna
[m]
[m]
3
935,0
3
17,7
3
13,7
3
4,6
Brachlewo
-
2.
Tymawskie
-
7,5
-
8,1
-
-
29,0
30,2
29,5
1661,0
5,5
-
30,5
27,9
28,1
530,13
1,9
Jelenie
4,
Rakowieckie
1
3
5,5
1.
3.
3
3
3
2
3
Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie, Katalog jezior Polski, cz. 1 (Choiński,1991) Atlas
jezior Polski t. II (Jańczak,1997)
Na obszarze opracowania, głównie w obrębie obszarów
bezodpływowych ewapotranspiracyjnych znajdujących się na Pojezierzu
Starogardzkim, występują także liczne mniejsze jeziora. Duża liczba małych
zbiorników wodnych, o genezie związanej z dawnym przebiegiem koryta Wisły
oraz Starego Nogatu, występuje także na obszarze Doliny Kwidzyńskiej.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Wisła, największa rzeka Polski, jest pod względem powierzchni
dorzecza i wielkości odpływu drugą po Newie rzeką w zlewisku Morza
Bałtyckiego. Charakterystykę hydrologiczną Wisły przeprowadzono w oparciu
o posterunek w Tczewie, położony poniżej, znajdującego się na obszarze
objętym arkuszem mapy Kwidzyn, odcinka Wisły (rys. 3; tab. 3). Profil
wodowskazowy w Tczewie zamyka aż 99,9% powierzchni dorzecza Wisły.
Na alimentację badanego odcinka Wisły największy wpływ ma jej lewobrzeżny
dopływ - Wierzyca, która w okresie 1961-2000 średnio odprowadzała do Wisły
3
-1
8,76 m s . Średni przepływ Wisły w Tczewie w tym samym okresie wyniósł
3 -1
1111 m s .
Przepływy Wisły wykazują zmienność sezonową charakteryzującą się
wyższymi przepływami w miesiącach zimowych i wiosennych (zwłaszcza lutykwiecień), a najniższymi w półroczu letnim (szczególnie wrzesień-październik).
Maksymalne średnie miesięczne przepływy i stany wody występują na Wiśle
w Tczewie w kwietniu a najniższe w wrześniu. Na całym pomorskim odcinku
Wisły obserwuje się występowanie najwyższych rocznych stanów wody
z reguły w marcu lub w kwietniu, rzadziej w lipcu lub w sierpniu. Maksima
wczesnowiosenne są wywołane zwiększonym spływem wód roztopowych,
często połączonym ze spływem kry, wydatnie utrudniającej warunki przepływu.
Powodzie roztopowe trwają dość długo, ze względu na odprowadzane
olbrzymie objętości wody. Najwyższe obserwowane stany wody podczas
wezbrań letnich, wywoływanych opadami rozlewnymi, były na odcinku
pomorskim o 1-2 m niższe od maksimów marcowych. Kulminacja fali
wezbraniowej postępuje na odcinku Toruń-Tczew w przypadku średniej
wielkiej wody z prędkością około 3-3,5 km na godzinę (Cyberski, 1982).
W przypadku najniższych stanów wody na pomorskim odcinku Wisły,
od połowy lat sześćdziesiątych obserwuje się tendencję do przesuwania się
minimalnych rocznych stanów wody z grudnia na miesiące wrzesień,
październik i listopad. Absolutne minimum przepływów w okresie 1961-2000
3 -1
wystąpiło na Wiśle w Tczewie w dniu 21 grudnia 1961 r. i wyniosło 253 m s ,
natomiast absolutne maksimum zanotowano w dniu 13 czerwca 1962 r. (Qmax=
3
-1
7840 m s ). Przeciętne roczne wahania stanów wody na odcinku Wisły
między Toruniem a Korzeniewem mieszczą się w przedziale 4,5-5,5 m.
Maksymalne obserwowane rozpiętości poziomów wody w Wiśle (Hmax-Hmin)
między Toruniem a Gdańską Głową przekraczają 7 m. Sytuacje ekstremalne,
zwłaszcza szczególnie groźne powodzie lub długotrwałe okresy posuchy,
powodujące znaczne zmniejszenie przepływu i tym samym wypłycanie rzeki,
były od dawna odnotowywane przez kronikarzy. W ciągu ostatniego 1000-lecia
miało miejsce na Wiśle co najmniej kilkadziesiąt dużych powodzi.
OPADY
Ocenę warunków opadowych występujących na obszarze
opracowania przeprowadzono na podstawie danych pochodzących z okresu
1961-2000 z posterunku opadowego IMGW położonego w Korzeniewie.
Posterunek ten położony jest na prawym brzegu Wisły, w centralnej części
obszaru objętego arkuszem mapy Kwidzyn.
Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów (>60 mm) obserwowane
były na posterunku Korzeniewo w okresie od czerwca do września (rys. 2).
Najniższe opady, nie przekraczające 40 mm charakterystyczne były natomiast
dla okresu od stycznia do kwietnia. Miesiącem z maksymalnymi opadami był
lipiec (87 mm) , a z minimalnymi – luty (29 mm).
Zestawienie miesięcznych sum opadów roku przeciętnego (1975 r.),
wilgotnego (1974 r.) i suchego (1989 r.) w wieloleciu 1960-2000 z posterunku
Korzeniewo przedstawiono w tab. 1. Opad w roku wilgotnym przekraczał 1000
mm, podczas gdy w roku suchym był niższy niż 350 mm. Opad w roku
przeciętnym wyniósł 639 mm i był bardzo zbliżony do średniej rocznej sumy
z czterdziestolecia (644 mm).
700
70
60
50
40
30
20
10
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
SWW
N
Korzeniewo W
S
I
1975 60 118 61
1974 141 104 41
1989 36 42 5
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
17
42
12
42
22
18
60
9
15
35
17
15
14
91
52
91
196
37
16
59
33
Suma
roczna
38 88
640
78 293 1093
13 56
333
IX
I
II
281
SSW
300
290
III
IV
V
288
287
VI
VII
VIII
IX
X
283
SNW
300
301
200
XI
XII
I
II
III
IV
V
miesiące
VI
VII
VIII
IX
301
300
311
140
SWW
120
SSW
100
SNW
80
I
II
III
IV
V
VI
VII
312
316
-1
160
XII
300
320
Rys. 5 Średnie miesięczne stany wód gruntowych w Okrągłej Łące w 2004 r.
Najwięcej naturalnych wypływów wód podziemnych na obszarze
objętym arkuszem mapy Kwidzyn znajduje się w obrębie krawędzi doliny Wisły
3 -1
oraz Liwy. Są to wysięki i źródła o wydajności do 7,26 dm s (Bralczyk, 1998).
Woda źródeł jest typu wodorowęglanowo-wapniowego.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w lipcu 2005 roku.
Pomiary objętości przepływu na ciekach wykonano w dniu 23 i 30 lipca 2005 r.
Stany wody na Wiśle w Tczewie znajdowały się w tym czasie w strefie stanów
niskich, natomiast stany wody na Liwie w Kwidzynie - w strefie stanów
wysokich (tab. 6). Suma opadów pomierzonych na posterunku opadowym
w Korzeniewie wyniosła w lipcu 56 mm, co jest wartością niższą od opadów
roku przeciętnego.
Tabela 6 Średnie miesięczne stany wody w lipcu 2005 r.
Rzeka
Posterunek
Wisła
Tczew
Liwa
Kwidzyn
XI
297
Średni roczny stan [H=298 cm]
310
X
Na obszarze opracowania pomiary dotyczące stanów i przepływów
wód prowadzone były jedynie na Liwie w Kwidzynie. Przebieg stanów
charakterystycznych z posterunku Kwidzyn na Liwie przedstawiono na rys. 4,
natomiast dane dotyczące przepływów charakterystycznych zamieszczono
w tab. 4.
X
WODY POWIERZCHNIOWE
Najważniejszą rzeką, znajdującą się na obszarze objętym arkuszem
mapy, jest Wisła, największa rzeka Polski, płynąca na analizowanym odcinku
korytem o szerokości przeważnie 300-500 m. Największym ciekiem
dopływającym do Wisły od strony Pojezierza Starogardzkiego jest jej
lewobrzeżny dopływ - Wierzyca, której bezpośrednie ujście znajduje się
w obrębie obszaru objętego arkuszem mapy na 876,7 km biegu Wisły.
Znacznie mniejszym dopływem jest Struga Młyńska uchodząca do Wisły
poprzez Polder Opaleński. Głównym ciekiem, odwadniającym obszar położony
na wschód od Wisły jest rzeka Liwa, prawobrzeżny dopływ Nogatu. Jej
2
zlewnia, o powierzchni 990,8 km , położona jest w górnej części na Pojezierzu
Iławskim, a w części dolnej na Nizinie Kwidzyńskiej. Na km 24,54 do Liwy
2
uchodzi Kanał Palemona. Powierzchnia jego zlewni wynosi 158,3 km .
Najbardziej gęsta sieć odwadniania powiązana jest Niziną Opaleńską,
oraz znacznie od niej większą Niziną Kwidzyńską. Nizina Kwidzyńska położona
jest na prawym brzegu Wisły na jej km 845-886,5. Jej długość wynosi 38 km,
a szerokość zmienia się od 3 do 7 km. Obejmuje chroniony wałami
przeciwpowodziowymi zmeliorowany obszar o powierzchni 18 930 ha
(Makowski, 1998). Nizina Opaleńska położona jest na lewym brzegu Wisły
na jej km 862,2-868,8. Jej długość wynosi 7 km, a szerokość zmienia się
od 250 do 1500 m. Obejmuje ona zmeliorowany obszar o powierzchni 425 ha,
ograniczony częściowo wałami przeciwpowodziowymi.
Obszary zalewane wodami występują po obu stronach Wisły
w obrębie jej międzywala. Pozostała cześć Doliny Kwidzyńskiej, jest obszarem
chronionym przez zalaniem. W obrębie obwałowanej od strony Wisły Niziny
Opaleńskiej wyróżnić można obszar odwadnianego grawitacyjnie polderu,
z którego w czasie wiekszych wezbrań woda odprowadzana jest przy pomocy
pompowni.
W obrębie analizowanego obszaru najwięcej zbiorników wodnych
występuje na Pojezierzu Starogardzkim. Największe z tych jezior: Jezioro
Jelenie oraz mniejsze Jezioro Tymawskie, są jeziorami bezodpływowymi,
znajdującymi się w obrębie obszaru bezodpływowego ewapotransporacyjnego.
Jezioro Rakowieckie jest natomiast jeziorem z regulowanym za pomocą jazu
odpływem, położonym w zlewni Strugi Młyńskiej. Największym jeziorem
w zlewni Liwy na Pojezierzu Iławskim, w obrębie obszaru objętego arkuszem
XII
280
Tabela 1 Zestawienie miesięcznych i rocznych sum opadu [mm] w roku przeciętnym (N),
wilgotnym (W) i suchym (C)
XII
WODY PODZIEMNE
Głębokość zalegania pierwszego poziomu wód podziemnych
nawiązuje do ukształtowania powierzchni terenu. Najmniejsze głębokości,
do 1 metra, występują w całej Dolinie Kwidzyńskiej, na Pojezierzu Iławskim
wzdłuż doliny Liwy, oraz w dolinach pomniejszych cieków. Płytkie wody
gruntowe pojawiają się również w obrębie obszarów bezodpływowych
ewapotranspiracyjnych, oraz wokół jezior. Największą głębokość spośród
badanych studni, wynoszącą ponad 20 m, stwierdzono w obrębie obszaru
bezodpływowego położonego w rejonie Tychnowych.
Wody podziemne na obszarze objetym arkuszem mapy Kwidzyn
występują w odrębnych systemach hydrogeologicznych (Bralczyk, 1998):
- kenozoicznym, reprezentowanym przez czwartorzędowe i trzeciorzędowe
piętro wodonośne,
- kenozoiczno-mezozoicznym, reprezentowanym przez górnokredowotrzeciorzędowe piętro wodonośne.
Czwartorzędowe piętro wodonośne na obszarze objętym mapą
występuje powszechnie. Utwory wodonośne zbudowane są z:
- holoceńskich piasków i żwirów rzecznych oraz stożków napływowych Liwy
i Strugi Młyńskiej w dolinie Wisły,
- stadialnych i interstadialnych piasków lodowcowych i wodnolodowcowych
zlodowacenia północnopolskiego,
- interglacjalnych (eemskich) piasków i żwirów,
- pradolinnych piasków i żwirów, w dolinie rzecznej z okresu interglacjału
mazowieckiego.
Trzeciorzędowe piętro wodonośne zbudowane jest z piasków
neogeńskich i paleogeńskich. Największą miąższość utwory te osiągają
w rejonie wsi Tychnowy. Ten różnowiekowy porowy kompleks wodonośny nie
występuje w sposób ciągły. Brak go w rejonie miejscowości MiłosnaRozpędziny-Sadlinki, gdzie bezpośrednio pod utworami czwartorzędowymi
leżą utwory węglanowo-krzemionkowe dano-paleocenu (Bralczyk, 1998).
Górnokredowo-trzeciorzędowe
piętro
wodonośne
występuje
w skałach węglanowo-krzemionkowych wykształconych jako porowate gezy
piaszczyste, piaskowce o spoiwie węglanowo-krzemionkowym o różnym
stopniu sylifikacji, szczelinowe wapienie i margle. Lokalnie mogą występować
luźne piaski. Piętro tworzą warstwy wodonośne o zmiennej miąższości,
izolowane słabo przepuszczalnymi wapieniami marglistymi (Bralczyk, 1998).
Miasto Kwidzyn jest zaopatrywane w wodę z ujęć wód podziemnych
w Kamionce ujmujących wodę z trzeciorzędowego oraz górnokredowotrzeciorzędowego piętra wodonośnego. Miąższość eksploatowanego piętra
trzeciorzędowego wynosi około 50 m. Zwierciadło wody jest napięte,
nawiercone na głębokości 125 – 140 m stabilizuje się na głębokości 30-48 m.
Strop osadów górnej kredy występuje na wysokości 155 m ppm w Kwidzynie
i pochyla się do 195 m ppm na północnym wschodzie. Zasilanie tego poziomu
odbywa się przez ascenzję wód z głębszych partii systemu kredowego
w strefach nieciągłości tektonicznych bądź drogą przesączania z młodszych
poziomów oraz zasilania lateralnego.
Rytm wahań stanów wód podziemnych scharakteryzowano
na podstawie średnich miesięcznych z 2004 r. stanów wody z posterunku
w Okrągłej Łące znajdującego się na południe od granic obszaru objętego
arkuszem mapy (rys. 5). Posterunek ten, położony jest w południowej części
Doliny Kwidzyńskiej i znajduje się w sieci monitioringu wód podziemnych
prowadzonego przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną (Rocznik
hydrogeologiczny, 2005). Średnie miesięczne stany wód gruntowych,
mierzonych w Okrągłej Łące w 2004 r., utrzymują się powyżej średniej
w okresie od lutego do maja oraz w październiku, a poniżej średniej –
od czerwca do września oraz od listopada do stycznia. Poziom wód
podziemnych osiągał swoje minimum we wrześniu, a maksimum w lutym.
270
400
Rys. 2 Średnie miesięczne sumy odpadów atmosferycznych w Korzeniewie z wielolecia 19612000
XI
30.07.2005.
23.07.2005.
30.07.2005.
500
180
Okres
Gniew
Pompownia
Mareza
Data pomiaru
miesiące
miesiące
Posterunek
1.
Wierzyca
2.
Odpływ z Polderu Opaleńskiego
3.
Liwa
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
XI
Tabela 3 Przepływy charakterystyczne Wisły w Tczewie z wielolecia 1961-2000 (m s )
Miesiące
Przepływy
charakterystyczne
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
NNQ
319 253 290 315 406 489 504 463 335 284 266 354
SNQ
701 659 662 751 964 1240 912 766 663 615 567 589
SSQ
913 1020 1010 1160 1560 1880 1270 1090 956 893 758 820
SWQ
1220 1480 1500 1730 2600 2800 1910 1810 1560 1500 1110 1170
WWQ
4460 3830 4250 3830 6980 7020 4380 7840 5050 6820 3390 5500
80
Przepływ
3 -1
[m s ]
7,2
0,0
1,1
Profil
260
3
90
Rzeka
600
Rys. 3 Stany charakterystyczne Wisły w Tczewie z wielolecia 1961-2000
100
Tabela 5 Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych
H [cm]
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Kwidzyn jest według podziału Polski
(rys. 1) na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2000), położony
w całości w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (314) w obrębie
makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego (314.5) oraz makroregionu
Doliny Dolnej Wisły (314.8). Zachodnia część obszaru objętego arkuszem
mapy stanowi fragment mezoregionu Pojezierza Starogardzkiego (314.52),
natomiast wschodnia część obszaru to zachodni kraniec mezoregionu
Pojezierza Iławskiego (314.53). Oba te, należące do Pojezierzy
Wschodniopomorskich makroregiony rozdzielone są położoną południkowo
Doliną Kwidzyńską (314.81). W obrębie mezoregionu Doliny Kwidzyńskiej
Makowski (1998) wyróżnia położoną na lewym brzegu Wisły Nizinę Opaleńską
oraz prawobrzeżną Nizinę Kwidzyńską.
które
H [cm]
Opracował:
Robert Bogdanowicz
mapy, jest jezioro Brachlewo,
z analizowanych jezior (tab. 2).
H [cm]
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1: 50 000
ARKUSZ N-34-74-D
KWIDZYN
i stosunkowo równomierną szerokością. Równomierność ta i znaczna
szerokość są następstwem intensywnej erozji bocznej przy częstym
przemieszczaniu się zakoli meandrującej rzeki. Efektem tego jest z kolei
dominujące na tym odcinku dolinnym wystromienie zboczy i przy ich
intensywnej regradacji zniszczenie całego systemu tarasowego, z wyjątkiem
tarasu zalewowego i niskiego nadzalewowego (Augustowski, 1982).
O erozyjnej regradacji zboczy świadczą też stosunkowo liczne zawieszone
dolinki zboczowe.
Według Augustowskiego (1982) Dolina Dolnej Wisły powstała
i rozwijała się w trzech etapach. Wyjaśnienie jej genezy oparte jest na analizie
systemów tarasowych z określeniem ich wieku na obszarze południowej części
doliny to znaczy w Basenie Grudziądzkim i w Fordońskiej Dolinie Wisły, gdzie
zachował się pełny, dziewięciostopniowy system terasowy. W Dolinie
Kwidzyńskiej udokumentowana rekonstrukcja rozwoju doliny jest utrudniona.
Syntetyczny profil stratygraficzny osadów czwartorzędowych
środkowej części obszaru Dolnej Wisły przedstawiony przez Mojskiego (1982)
wskazuje na istnienie w przeszłości dwóch, równoległych do obecnej, dolin
kopalnych zasypanych osadami kolejnych wcześniejszych zlodowaceń
plejstoceńskich. Stąd też można wnioskować, że współczesna Dolna Wisła
na odcinku poniżej Fordonu jest już trzecim pokoleniem środkowo-europejskiej
rzeki płynącej bezpośrednio do Morza Bałtyckiego, a jej dolina, przynajmniej
od Chełmna w dół, jest doliną epigenetyczną.
Dno doliny w postaci szerokiej równiny zalewowej wznosi się ponad
obecny poziom średniej wody z wielolecia (Makowski, 1998) w łożysku Wisły
o około 2 m. Na erozyjnym podłożu dna doliny, pochodzącym jeszcze
z interglacjału eemskiego, zalega holoceńska pokrywa osadów związana
z akumulacyjnym działaniem Wisły (Galon, 1934). W pokrywie tej występują
piaski o różnej frakcji, rzadziej żwiry facji korytowej, namuły i mady ilaste facji
powodziowej oraz iły, utwory torfiaste i torfy facji zastoiskowej w licznych
starorzeczach i odciętych w czasie regulacji rozgałęzieniach łożyska. Pokrywa
akumulacyjna dna doliny ma miąższość około 20 m i w zależności
od przeważających utworów charakteryzuje się przepuszczalnością średnią lub
słabą, a w miejscach występowania utworów torfiastych i torfów,
przepuszczalnością zmienną. Pojezierze Starogardzkie tworzy wysoczyzna
morenowa falista, na powierzchni której występują przeważnie gliny zwałowe
o słabej przepuszczalności. Nieco odmienny charakter ma wysoczyzna
Pojezierza Iławskiego, która przykryta jest w głównej mierze utworami
wodnolodowcowymi o średniej przepuszczalności, a tylko miejscami gliną
zwałową. Zurbanizowany obszar miasta Kwidzyna to teren gruntów
o zróżnicowanej przepuszczalności.
P [mm]
KOMENTARZ
VIII
IX
X
miesiące
Rys. 4 Stany charakterystyczne Liwy w Kwidzynie z wielolecia 1961-2000
3
-1
Tabela 4 Przepływy charakterystyczne Liwy w Kwidzynie z wielolecia 1961-2000 (m s )
Miesiące
Przepływy
charakterystyczne
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
NNQ
0,63 0,56
0,59 0,68 0,60 0,82 0,64 0,36 0,26 0,26 0,35
SNQ
1,46 1,69
1,88 2,07 2,22 2,41 1,75 1,14 0,97 0,86 1,01
SSQ
2,04 2,49
2,71 2,77 3,12 3,36 2,60 1,82 1,55 1,38 1,51
SWQ
2,63 3,27
3,64 3,63 4,15 4,24 3,57 2,74 2,36 2,10 2,06
WWQ
7,80 9,30 14,70 6,95 8,70 9,00 7,95 5,40 7,04 7,13 4,66
X
0,42
1,10
1,62
2,20
7,22
Przebieg roczny średnich miesięcznych przepływów Liwy w Kwidzynie
wykazywał wartości wyższe od średniej rocznej w okresie od grudnia do maja,
natomiast niższe od średniej w pozostałym okresie. Najwyższe średnie
miesięczne przepływy występowały w kwietniu, a najwyższe stany wody
w lutym. Również w przypadku minimalnych przepływów, które
charakterystyczne były dla sierpnia występowała rozbieżność z miesiącem
najniższych stanów wody, które występowały w październiku. Różnice te
wynikają ze specyfiki dolnego odcinka Liwy w rejonie Kwidzyna, który
charakteryzuje się wolnym przepływem wody, zarastaniem koryta rzecznego
roślinnością w okresie wegetacyjnym oraz pojawianiem się pokrywy lodowej
w miesiącach zimowych Absolutne minimum przepływów wystąpiło na Liwie
3 -1
w Kwidzynie w dniu 6 lipca 1969 r. i wyniosło 0,26 m s , natomiast absolutne
3 -1
maksimum zanotowano w dniu 16 stycznia 1982 r. (Qmax=14,7 m s ).
W czasie kartowania terenowego na obszarze opracowania
wykonano pomiary objętości przepływów w dwóch przekrojach rzecznych
oraz na odpływie z Polderu Opaleńskiego. Pomierzono przepływ na Wierzycy
w profilu położonym na południe od Gniewa oraz na Liwie w Marezie. Wyniki
pomiarów przedstawia tabela 5.
Stan wody [cm]
317
143
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Badania stanu czystości Wisły, najbliżej obszaru objętego arkuszem
mapy Kwidzyn, były prowadzone w 2004 r. przez Wojewódzki Inspektorat
Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Gdańsku w rejonie mostu Knibawskiego
(903 km) położonego około 26 km poniżej znajdującego się w rejonie Gniewu
ujścia Wierzycy do Wisły (tab. 7). W roku 2004 przeprowadzono klasyfikację
wód Wisły zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego
2004 roku (5 klas jakości wody). Badania stanu czystości wód
powierzchniowych znajdujących się w obrębie analizowanego obszaru objęły
w 2002 r. Wierzycę w Gniewie oraz Liwę w Rozpędzinach i w Marezie. Badania
stanu jakości wód i ich klasyfikację przed 2004 rokiem dokonywano
na podstawie obowiązującego wówczas Rozporządzenia Ministra Ochrony
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 roku
(3 klasy jakości wody).
Wisła, największa rzeka kraju, łączy dwie funkcje: źródła zaopatrzenia
w wodę oraz odbiornika ścieków, a jej jakość w dolnym biegu jest wypadkową
dostawy zanieczyszczeń i procesów zachodzących w jej całym dorzeczu.
Wody Wisły w rejonie mostu Knibawskiego odpowiadały w 2004 roku IV klasie
czystości, co zdeterminowane było wysokimi wartościami barwy, BZT5, ChZTCr,
chlorofilu „a” oraz charakterystyką makrobezkręgowców bentosowych. Pod
względem oceny sanitarnej wody Wisły odpowiadały III klasie czystości.
Wody Liwy w Rozpędzinach w 2002 r. odpowiadały III klasie czystości
(najniższej), o czym decydował stan sanitarny wód. Poziom bakterii coli
oznaczony w Marezie zadecydował o natomiast o pozaklasowości wód Liwy
w tym punkcie. Wody Wierzycy badane w 2002 r. w Gniewie były pozaklasowe
ze względu na zawartość azotynów. Stan sanitarny odpowiadał III klasie
czystości.
Na obszarze objętym arkuszem mapy prowadzone były także badania
jakości wody na Liwie od punktu położonego na Pojezierzu Iławskim poniżej
Kamionki do punktu położonego w Dolinie Kwidzyńskiej w rejonie Podzamcza
(Bogdanowicz, Cysewski, 2004). Badania przeprowadzone na tym odcinku
w 2004 r. wskazywały na IV klasę czystości wód Liwy. O zaklasyfikowaniu rzeki
do tak niskiej klasy czystości wód zadecydowały wartości trzech wskaźników:
ChZTCr , fosforanów i barwy.
Tabela 7 Jakość wód badanych cieków
Klasa czystości
Punkt
Rok
Wskaźniki odpowiadające danej klasie lub
Lp. Rzeka pomiarowobadań Sanitarna Ogólna
gorszej, ujęte w ocenie ogólnej
kontrolny
Most
Barwa, BZT5, ChZTCr, makrobezkręgowce
1. Wisła Knibawski 2004
III
IV
bentosowe, chlorofil „a”
(903 km)
Głównym
źródłem
zanieczyszczeń
wód
powierzchniowych
na obszarze objętym analizą są zakłady International Paper Kwidzyn S.A.
(tab. 8), z których ścieki po oczyszczeniu w zakładowej oczyszczalni ścieków
odprowadzane są kolektorem do Wisły w Korzeniewie. Zakłady celulozowopapiernicze IP Kwidzyn S.A zlokalizowane są w odległości około 7,5 km
od Wisły, na jej prawym brzegu. Zakłady posiadają własną mechanicznobiologiczną oczyszczalnię ścieków. Do oczyszczalni tej doprowadzane są
także ścieki miejskie z terenu całego Kwidzyna. Oczyszczalnia osiąga wysokie
parametry oczyszczania ścieków, jednak ze względu na bardzo wysoką
objętość zrzucanych ścieków (ponad 80 procentowy udział w ilości ścieków
przemysłowych w województwie pomorskim), dostarcza ona do Wisły
znaczące ładunki zanieczyszczeń, w tym zgodnie z danymi WIOŚ za 2003 r.
około 78% ładunku BZT5, ponad 92% ładunku ChZTCr, blisko 43% ładunku
azotu ogólnego i około 78% ładunku fosforu ogólnego odprowadzanego
ze wszystkich oczyszczalni przemysłowych w województwie. Wylot kolektora
zlokalizowany jest w miejscowości Korzeniewo pomiędzy 867 a 868 km biegu
Wisły i wprowadzony jest bezpośrednio w nurt rzeki na wysokości pierwszej
ostrogi poniżej wodowskazu Korzeniewo.
Wyniki badań Wisły w rejonie Korzeniewa (Bogdanowicz, Sapota,
1999) wskazują, że wpływ zrzucanych ścieków na stan jakości wód poniżej
wylotu kolektora dotyczy tylko niektórych wskaźników fizycznych
i chemicznych, takich jak: temperatura wody, stężenie fosforanów
i przewodność właściwa, a ich zasięg jest ograniczony przestrzennie. Różnice
w wartościach tych wskaźników dotyczą zarówno zmian wzdłuż biegu rzeki,
jak i w przekroju poprzecznym Wisły, co przejawia się niższymi wartościami
wymienionych wskaźników (za wyjątkiem temperatury) mierzonych w Opaleniu
w stosunku do pomiarów wykonywanych poniżej Korzeniewa.
Najbardziej znaczące punktowe źródła zanieczyszczeń Liwy znajdują
się poza omawianym obszarem. Obserwowane pogarszanie się jakości wód
wzdłuż biegu rzeki jest więc w głównej mierze spowodowane ładunkiem
zanieczyszczeń pochodzącym z obszarowych źródeł, głównie związanych
z nieuporządkowaną gospodarką ściekową oraz rolnictwem. Kwidzyn posiada
kanalizację mieszaną, w starej części miasta ogólnospławną, a w nowej
rozdzielczą. Z kanalizacją ogólnospławną wiążą się sytuacje zagrożenia
przelewami i zrzutami nie oczyszczonych ścieków bezpośrednio do Liwy.
Istotnym źródłem zanieczyszczeń wód Liwy są także zrzuty zanieczyszczonych
wód opadowych.
Tabela 8 Ważniejsze zrzuty ścieków
Lp. Miejscowość
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
Urządzenie
maksymalna/
do
aktualna
oczyszczania
3
-1
[m d ]
Przedsiębiorstwo
Wodociągów
i Kanalizacji
Sp. z o.o.
w Sztumie
komunalne
5/4
1.
Gurcz
2.
Brachlewo
Urząd Gminy
Kwidzyn
komunalne
19/7,6
3.
Tychnowy
Przedsiębiorstwo
WodociągowoKanalizacyjne
Kwidzyn Sp. z o.o.
komunalne
100/33
4.
Baldram
Urząd Gminy Kwidzyn
komunalne
20/13
mieszane
150000/
113594
Zakłady International
5.
Korzeniewo Paper S.A.
w Kwidzynie
Odbiornik
mech.-biol. Stary Nogat
rów
melioracyjny
w zlewni rzeki
Stary Nogat
rów
melioracyjny
mech.-biol.
w zlewni rzeki
Stary Nogat
rów
nieczynna
melioracyjny
oczyszczalnia w zlewni rzeki
Liwy
mech.-biol.
mech.-biol. Wisła
mech.-biol. mechaniczno-biologiczno
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Na obszarze opracowania w największym stopniu zmienione zostały
stosunki wodne na terenie Doliny Kwidzyńskiej, w tym zmianom ulegało także
główne koryto Wisły. Drugim obszarem o istotnym znaczeniu
antropogenicznych przekształceń stosunków wodnych jest miasto Kwidzyn
ze swoim największym zakładem IP Kwidzyn S.A., którego gospodarka wodna
związana jest z przerzutami znacznych ilości wód wiślanych a gospodarka
ściekowa jest bezpośrednio powiązana z systemem kanalizacyjnym miasta.
Pierwsze ingerencje człowieka w kształtowanie łożyska Wisły
w postaci tworzonych ciągów obwałowań powodowały zawężanie
poprzecznego obszaru przemieszczania łożyska. Koncentracja nurtu dokonana
w ten sposób prowadziła jeszcze do większych zmian łożyska i rozszczepień
nurtu na szereg ramion tworzących między sobą łachy i kępy piaszczyste.
Następną znaczną ingerencją człowieka w kształtowanie Wisły na omawianym
odcinku było kompleksowe regulowanie jej łożyska na średnią wodę roczną.
Podjęto je w 1835 r., na podstawie generalnego projektu opracowanego przez
radcę budowlanego Severina (Makowski, 1998). Przystępując do opracowania
projektu, pod osobistym nadzorem Severina, szereg specjalnych grup
pomiarowych przeprowadziło w 27 profilach Wisły w jej dolnym biegu pomiary
hydrometryczne. Na podstawie tych pomiarów Severin określił szerokość trasy
regulacyjnej dla średniej wody rocznej SW, obserwowanej w przekroju
Korzeniewo, na 375 metrów. Do końca realizacji projektu Severina, to znaczy
do 1878 r., na pomorskim odcinku Wisły wykonano 599 ostróg, 11 zamknięć
i 21 773 metrów opasek brzegowych. Rezultatem tego było powiększenie
minimalnej głębokości zaledwie o 0,20 m. Nie osiągnięto więc większych
korzyści na niską wodę, poprawiono jedynie spływ i żeglowność na średnią
wodę (Makowski, 1997). Ogólna długość budowli regulacyjnych zbudowanych
w ciągu 58 lat na Wiśle i jej ramionach w delcie wyniosła 267 km. Budowle
regulacyjne to w głównej mierze ostrogi podprądowe. Tylko tam, gdzie
regulowana trasa łożyska dotyka brzegu, przechodzą one w opaski. Ostrogi
wykonywano przeważnie z faszyny z koroną o szerokości 4 m, ze skarpą
podprądową pokrytą narzutem kamiennym. Wysokość ostrogi dobierano tak,
aby korona wystawała 0,3-0,6 m ponad średnią wodę. Od samego początku
podjęcia systematycznej regulacji na pomorskim odcinku Wisły przez ponad
130 lat podstawowym elementem do budowy ostróg była faszyna
przygotowana systemem holenderskim. W późniejszym okresie pomocniczym
elementem były materace faszynowe. Prace regulacyjne wykonywane
w okresie powojennym ograniczały się jedynie do robót zachowawczych mimo,
iż wielokrotnie stwierdzano, że przyjęte przez Severina założenia projektowe
budowli regulacyjnych były w wielu przypadkach nieprawidłowe (Makowski,
1997).
Najbardziej przekształcona, na skutek prowadzonych w ciągu
ostatnich kilkuset lat prac melioracyjnych, jest sieć wodna Niziny Kwidzyńskiej
oraz Niziny Opaleńskiej. Nizina Kwidzyńska jest obiektem zmeliorowanym i już
od połowy XIV wieku objętym działalnością z początku Wspólnot Wałowych,
a następnie Związku Wałowego Niziny Kwidzyńskiej, dla którego parlament
pruski 15 grudnia 1713 r. uchwalił „Ustawę wałową”, zatwierdzoną przez
ówczesnego króla Prus Fryderyka Wilhelma I (Makowski, 1998). Liwa,
odprowadzająca wody z terenu Niziny Kwidzyńskiej, gdzie ujęta jest
w regularne łożysko obwałowane z obu stron, w przeszłości wraz z Renawą
stanowiła dopływ starego Nogatu. Lewobrzeżnym dopływem Liwy jest Kanał
Palemona płynący pierwotnym odtworzonym łożyskiem starego Nogatu.
Nizina Opaleńska jest także silnie zmeliorowana, ale dopiero
od połowy XIX wieku objęta działalnością Związku Wałowego Niziny Opalenie,
który z chwilą ukończenia budowy pierwszego odcinka wału, 3 sierpnia 1877
r., otrzymał statut nadany przez ówczesnego cesarza Prus Wilhelma I
(Makowski, 1998). Nizina ta ulegała przez wieki częstym, katastrofalnym
w swych skutkach powodziom. Dlatego po wielkiej powodzi w 1829 r., kiedy
cała wieś Dębowy Las została całkowicie zmyta z powierzchni ziemi
(Makowski, 1994), i po następnej o podobnych skutkach dla tej niziny powodzi
w 1855 r., podjęto już poważne starania o budowę obwałowań niziny
od strony Wisły. Najpierw zbudowano odcinek niskiego wału letniego
o długości 3,45 km ciągnącego się wzdłuż Młyńskiej Strugi. Miał on
bezpośrednio osłaniać wieś Opalenie. Następnie we wrześniu 1875 r.
rozpoczęto budowę wału właściwego od wysokiego brzegu we wsi Widlice
o długości zaledwie 1,2 km. Dalsze prace nad rozbudową wału do rozmiarów
obecnych rozpoczęto w 1895 r. i ukończono pod koniec 1896 r. uzyskując
wał o długości 6,5 km. Połączony z wałem wiślanym, wał cofkowy Strugi
Młyńskiej jako wał letni osiągnął wysokość o 3,75 m niższą niż ciąg wału Wisły.
Głównym ciekiem dopływającym obecnie do powstałego Polderu
Opaleńskiego jest Struga Młyńska. Przy niskich stanach wody w Wiśle, wody
odprowadzane są z polderu poprzez otwarty przepust wałowy pod
skrzydłowym wałem Wisły. Przy wzroście poziomu wody w Wiśle powyżej
rzędnej 15,6 m n.p.m. (Makowski,1998) następuje zamknięcie przepustu pod
wałem i włączona zostaje stacja pomp. Gdy przepływ w Strudze Młyńskiej
wzrasta powyżej wydajności pomp, następuje zamknięcie odpływu
z Jeziora Rakowieckiego i retencjonowanie w nim wody. W przypadku
osiągnięcia maksymalnej objętości retencyjnej zbiornika i dalszych wysokich
przepływach Strugi Młyńskiej, nadmiar wody odprowadzany jest poprzez
przepust wałowy na teren wiślanego międzywala.
© Copyright by Robert Bogdanowicz
Uniwersytet Gdański
1