Artykuł 08 (Petryński 2).indd

POLEMIKI I DYSKUSJE
-
-
-
-
-
DISCUSSIONS
NR 32
AN TRO PO MO TO RY KA
2005
SKŁADNIKI SPRAWNOŚCI CZUCIOWO-RUCHOWEJ
CZŁOWIEKA – PRÓBA UPORZĄDKOWANIA
KLASYFIKACJI
ELEMENTS OF HUMAN SENSORY-MOTOR EFFICIENCY;
ATTEMPT AT ORDERING THE CLASSIFICATION
Wacław Petryński*
*dr Górnośląska Wyższa Szkołą Handlowa, Katowice, ul. Harcerzy Wrześnie 3
Słowa kluczowe: czyny czuciowo-ruchowe, zadatki czuciowo-ruchowe, talent czucioworuchowy, zdolności czuciowo-ruchowe, odruchy czuciowo-ruchowe, nawyki czucioworuchowe, umiejętności czuciowo-ruchowe, zasób wzorców czuciowo-ruchowych,
możliwości czuciowo-ruchowe
Key words: sensory-motor acts, sensory-motor aptitudes, sensory-motor talent, sensorymotor abilities, sensory-motor reflexes, sensory-motor habits, sensory-motor skills,
sensory-motor competencies
STRESZCZENIE • SUMMARY
The main premise of the paper is the statement that in building scientific models of reality it is necessary to
precisely define the words, being the construction matter of the models. The words have to project their real
designates possibly truly. Taking such premises, there were analyzed some of the Polish, English and German
notions in the field of motor science. It has been shown that both the definitions given in popular dictionaries, and
in specialistic ones are often not precise enough for scientific purposes. There has been proposed a classification
of particular elements of human sensory-motor fitness, as well as definitions of following notions: concerning
the basis of all sensory-motor acts (sensory-motor aptitudes, sensory-motor abilities, sensory-motor talent), describing particular kinds of sensory-motor acts (sensory-motor reflexes, sensory-motor habits and sensory-motor
skills), as well as notions concerning the range of sensory-motor acts and possibilities of their development in the
-
-
-
-
Podstawową przesłanką pracy jest twierdzenie, że w budowaniu naukowych modeli rzeczywistości niezbędne
jest dokładne zdefiniowanie słów, z których zbudowane są owe modele. Słowa te muszą bowiem wiernie
i jednoznacznie odwzorowywać ich rzeczywiste desygnaty. Wychodząc z takiego założenia, przeanalizowano
nazewnictwo polskie, angielskie i niemieckie, obejmujące niektóre podstawowe pojęcia z zakresu nauki o ruchach
człowieka. Wskazano, że w większości przypadków zarówno definicje słownikowe z języka potocznego, jak i ze
słownika specjalistycznego, nie są dostatecznie dokładne w zastosowaniach w nauce o ruchach człowieka. Zaproponowano klasyfikację poszczególnych składników sprawności czuciowo-ruchowej człowieka oraz definicje
pojęć należących do następujących rodzajów: dotyczących podstaw wszelkich czynów czuciowo-ruchowych
(zadatek czuciowo-ruchowy, zdolność czuciowo-ruchowa, talent czuciowo-ruchowy); opisujących poszczególne
rodzaje czynów czuciowo-ruchowych (odruch czuciowo-ruchowy, nawyk czuciowo-ruchowy, umiejętność
czuciowo-ruchowa), a także dotyczących zakresu czynów czuciowo-ruchowych oraz ich możliwości rozwoju
w przyszłości (zasób wzorców czuciowo-ruchowych, możliwości czuciowo-ruchowe). Przeanalizowano również
stronę efektywną i potencjalną tych składników. Wskazano na pozytywną rolę wielojęzyczności w budowaniu
modeli naukowych i możliwości, jakie wynikają stąd dla uczonych polskich i innych, których językiem ojczystym
nie jest angielski. Sformułowano tezę, że na etapie budowania modeli różnorodność językowa jest wprawdzie
niezbędna, ale w uporządkowanym obszarze nauki opisy powinny być jednoznaczne. Podkreślono niezbędność
opracowania międzynarodowego encyklopedycznego słownika nazewnictwa w nauce o ruchach człowieka.
-
– 97 –
Wacław Petryński
W opisach ogólnej sprawności czuciowo-ruchowej człowieka powszechnie używa się określeń
„predyspozycje”, „zdolności”, „odruchy”, „nawyki”
itp. Problem klasyfikacji i zdefiniowania tych pojęć
podejmowali niemal wszyscy badacze zajmujący się
nauką o ruchach człowieka (m.in. Bernstein, Farfiel, Czchaidze, Ljach w Związku Radzieckim i Rosji;
Meinel, Schnabel, Wilimczik, Roth w Niemczech;
elikowsky, Kasa, Měkota w Czechach; Czajkowski,
Czabański, Osiński, Mleczko, Szopa, Raczek, Żak,
Mynarski, Juras w Polsce) [1], jednakże nie doczekał się on dotychczas zadowalającego rozwiązania.
Podstawą analiz i podziałów były zwykle uwarunkowania psychologiczne, biologiczne, biomechaniczne itp., natomiast nie dość wiele – jak się wydaje
– uwagi poświęcano zagadnieniom semantycznym,
choć na problemy te zwracał uwagę m.in. Wohl [2],
Czabański [3, 4] i Zatoń [5]. Zauważmy, że każda
nauka buduje modele, czyli uproszczone odwzorowania rzeczywistości, uwzględniające możliwie
wiernie wszelkie jej składniki [6], choć uzyskanie
pełnej równoważności modelu i układu rzeczywistego nie jest możliwe. Dotyczy to również opisów
sprawności czuciowo-ruchowej człowieka [7, 8].
Mając na uwadze jak największą zgodność modelu
z rzeczywistością nie możemy jednak zapominać
o tym, że podstawowym tworzywem modeli są słowa [9]. Jeżeli nie dość starannie zdefiniuje się zatem
desygnaty używanych w nauce słów, to – bez względu na staranność i racjonalność prowadzonych badań i analiz – nie będzie możliwe stworzenie ostatecznego produktu naukowego, czyli użytecznego
modelu określonego wycinka rzeczywistości. Słowa
stanowią też najważniejsze tworzywo wyobrażeń,
będących zasadniczymi przesłankami rozmaitych
czynności ruchowych [2, 3, 5]. Głównym założeniem niniejszej pracy jest przedstawienie spójnego
układu niektórych podstawowych pojęć, jak najbardziej zbliżonego do ich potocznych, słownikowych
definicji, a zarazem dostatecznie ściśle opisującego
te ich cechy, które w codziennym użyciu nie mają
niekiedy zbytniego znaczenia, ale są ważne w dokładnych analizach naukowych.
Na wstępie należy zdefiniować tradycyjne już
określenie „czuciowo-ruchowe” (sensory-motor;
sensomotorisch), pojawiające się przy każdym
z omawianych pojęć. Za Barbarą Knapp [10] wprowadził je do polskiego nazewnictwa w swoich licznych publikacjach Zbigniew Czajkowski. Składnik
„czuciowe” oznacza, że przy rozpoczęciu danego
czynu ruchowego lub podczas jego wykonywania
są wykorzystywane doznania płynące bądź ze środowiska, bądź z wnętrza ustroju człowieka. Uwzględnienie odczuć wewnątrzpochodnych umożliwia
rozszerzenie analiz na wszelkie czynności zapoczątkowywane samodzielnie przez daną istotę, bez
konieczności odbioru jakichkolwiek doznań z zewnątrz. Określenie „ruchowy” obejmuje natomiast
wszelkie aspekty ruchu będącego skutkiem działania mięśni, zarówno zbornościowe (coordinative;
koordinativ), jak i energetyczne, czyli wysiłkowe
(energetic; energetisch). Zamiast określenia „czuciowo-ruchowy” używa się niekiedy zamiennie terminu „postrzeżeniowo-ruchowy” (perceptual-motor;
wahrnehmungsmotorisch) lub „psychoruchowy”
(psychomotor; psychomotorisch).
W analizie nazewnictwa używanego w różnych
językach już w tym momencie pojawiają się pewne
rozbieżności odnośnie do bardzo ważnego pojęcia
„bodziec”. Według niemieckiego słownika Gerharda Wahriga [11], bodziec (Reiz, Stimulus) jest to
«wszystko, co oddziałuje z zewnątrz na organizm, czyli jego organy, tkanki i komórki», natomiast według
innego wielkiego słownika niemieckiego, Konrada
Dudena [12] jest to «zewnętrzne lub wewnętrzne oddziaływanie wyzwalające określoną, niezależną od
woli odpowiedź». Definicja polska [13] brzmi: «czynnik wywołujący pobudzenie organizmu, jego tkanek»,
natomiast według amerykańskiego słownika Noaha
Webstera [14] jest to «czynnik pobudzający ustrój lub
jego część do aktywności». W oksfordzkim słowniku
sportowym Michaela Kenta [15] znajdujemy następującą definicję pojęcia „bodziec”: «każdy czynnik
pochodzący z zewnątrz lub wewnątrz ustroju, ale
zewnętrzny w stosunku do receptorów analizowanej
grupy komórek żywych, który zapoczątkowuje jakąś
czynność».
Mamy zatem dość szeroką gamę definicji: od
czynnika jedynie działającego poprzez czynnik
wywołujący odpowiedź aż po czynnik wywołujący odpowiedź niezależną od woli. Sytuacja ta
wymaga uporządkowania pojęć i sformułowania
-
-
-
-
future (sensory-motor competencies, sensory-motor capabilities). There have been analyzed, too, the effective
and potential aspects of human motoricity. Shown is the positive role of multilingualism in building of scientific
models and resulting from it possibilities for Polish scientists (and others, whose native language is not English).
At the building stage of scientific models the semantic diversity is necessary, indeed, but in the ordered region
of science the descriptions should be unambiguous. There has been stressed the necessity of working out an
international encyclopedic dictionary of motor science terminology.
-
– 98 –
ścisłej definicji. Przyjmijmy więc, za „Słownikiem języka polskiego”, słownikiem Webstera i słownikiem
KENTA, że ma to być doznanie zmysłowe wywołujące
odpowiedź, niekoniecznie niezależną od woli. Aby
tak się stało, musi zostać najpierw odebrane (ze środowiska zewnętrznego) lub wytworzone (wewnątrz
ustroju), doprowadzone na odpowiednie piętro
układu nerwowego i rozpoznane, czyli postrzeżone i wtedy staje się informacją. Jeżeli wskutek jej
odebrania ustrój lub jego część ulega pobudzeniu,
wówczas staje się ona bodźcem (stimulus; Stimulus,
Reiz). Bodziec wywołujący odpowiedź – to sygnał,
uruchamiający procesy prowadzące do wytworzenia w układzie nerwowym człowieka podniety
ruchowej (motor command; motorische Signal),
stanowiącej bezpośredni impuls uruchamiający
mięsień lub mięśnie [16]. W ten sposób zostaje zakończony cykl przekształceń: zjawisko w środowisku
(zewnętrznym lub wewnętrznym) – doznanie zmysłowe – informacja – bodziec – sygnał – podnieta ruchowa – odpowiedź ruchowa. Należy podkreślić, że
w cyklu tym mamy do czynienia zarówno ze składnikami zbornościowymi, związanymi z odbiorem
i przetwarzaniem informacji, jak i energetycznymi,
związanymi z fizycznym wykonaniem ruchu. Trzeba
też zauważyć, że wyraźne rozróżnienie pojęć „bodziec” («czynnik wywołujący pobudzenie organizmu,
jego tkanek») i „sygnał” («bodziec wywołujący reakcję
któregoś z narządów zmysłowych organizmu żywej
istoty») istnieje tylko w języku polskim [13], natomiast w języku angielskim i niemieckim obszary znaczeniowe pojęć odpowiednio stimulus i signal oraz
Reiz i Signal nie są wyraźnie rozgraniczone. Dlatego
„czynnik wywołujący pobudzenie organizmu” należałoby określić mianem bodziec nieistotny (unimportant stimulus; unwesentliche Reiz), natomiast
„bodziec wywołujący reakcję” – mianem bodziec
istotny (essential stimulus; wesentliche Reiz).
Najbardziej pierwotnymi składnikami sfery ruchów człowieka są zadatki [17], określane niekiedy
mianem uzdolnień lub predyspozycji. Opowiadałbym się za używaniem pierwszej z wymienionych
nazw, gdyż słowo „uzdolnienia” jest bardzo podobne do mającego inne znaczenie terminu „zdolności”, co mogłoby być źródłem pomyłek w języku
polskim. Natomiast określenia „predyspozycje” nie
należałoby używać w dobie coraz bardziej rozwijającej się współpracy międzynarodowej i wymiany
myśli naukowej. W angielskim, bez wątpienia najpotężniejszym języku współczesnej nauki, istnieje
bowiem słowo predisposition, przy czym zbieżność
brzmień nie jest bynajmniej przypadkowa. Dlatego
99,9% tłumaczy z pewnością przełoży polskie „predyspozycje” na angielskie „predisposition” i odwrot-
nie. Słowa te mają jednak inne zakresy znaczeniowe
w języku polskim i angielskim. W polskim mianem
tym określa się jedynie wrodzone składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka [13], w angielskim zaś – składniki zarówno wrodzone, jak i nabyte
[15]. W powszechnym użyciu nie czyni to wielkiej
różnicy, ale w ścisłych opisach naukowych ma
ważne znaczenie. Dlatego proponuję za Graczem
i Sankowskim [17] używać określenia zadatki czuciowo-ruchowe (sensory-motor aptitudes; sensomotorische Begabungen), gdyż słowo to nie stwarza
możliwości pomyłek na styku kilku języków [11, 12,
13, 14, 15].
W języku polskim słowo „zadatek”, najczęściej
używane w liczbie mnogiej, oznacza «zaczątki, zalążki czegoś; zdolności, skłonności człowieka, które
pod wpływem sprzyjających warunków mogą się
rozwinąć» [13]. W języku angielskim termin aptitude
oznacza «wrodzoną zdolność», [14] lub «możliwość
łatwego uczenia się i osiągania wysokiego poziomu
umiejętności w określonej dziedzinie, na przykład
w sporcie; odnosi się nie do określonego dokonania,
lecz do potencjalnych możliwości danej osoby» [15].
Wreszcie w niemieckim Begabung oznacza «naturalną skłonność, wrodzone uzdolnienia do określonych
czynności» [12]. Należy zatem przyjąć, że określenie
„zadatek czuciowo-ruchowy” ma dwa zasadnicze
składniki:
– określa wrodzony poziom określonego składnika
sprawności w początkowym okresie życia,
– określa wrodzoną skłonność do zmian tego
składnika w początkowym okresie życia.
Wychodząc z powyższych założeń można więc
sformułować następującą definicję:
zadatek czuciowo-ruchowy (sensory-motor
aptitude; sensomotorische Begabung) – «samoistnie ustalony (wrodzony) poziom określonego składnika
sprawności czuciowo-ruchowej człowieka w początkowym okresie życia oraz wrodzona skłonność do zmian
tego składnika pod wpływem rozwoju osobniczego oraz
czynników zewnętrznych (np. treningu).»
W języku angielskim i niemieckim synonimem
pojęcia „zadatek” jest słowo „talent”, w polskim zaś
– nie. Według „Słownika języka polskiego” [13] „talent” oznacza «wybitne zdolności twórcze», według
słownika Webstera [14] talent – to «szczególna,
często twórcza zdolność lub skłonność», przy czym
oba te pojęcia są w pewnej mierze uważane za synonimy [14]. W słowniku Dudena [12] pod hasłem
Talent znajdujemy zaś następujący opis: «uzdolnienie, umożliwiające dokonywanie czynów niezwykłych
lub ponadprzeciętnych, w określonej (zwłaszcza artystycznej) dziedzinie». Żadna z przytoczonych defi-
-
-
-
-
Składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka – próba uporządkowania klasyfikacji
-
– 99 –
Wacław Petryński
ewolucja biologiczna
rozwój osobniczy, dojrza³oœæ
rozwój cywilizacyjny
biological evolution
individual’s development, maturity
civilizational progress
NATURA
zadatki, talent
CZ£OWIEK
zdolnoœci
dziedziczenie
kszta³towanie
zdolnoœci
KULTURA
kulturowe wzorce
sprawnoœci fizycznej
NATURE
aptitudes,
talent
HUMAN BEING
abilities
CULTURE
cultural patterns
of physical fitness
rozwój gatunkowy
rozwój osobniczy, niedojrza³oœæ
rozwój spo³eczny
species’ development
individual’s development, immaturity
social development
Ryc. 1. Zależności między zadatkami, zdolnościami i talentem
Fig. 1. Relationships between aptitudes, talent and abilities
nicji nie jest dostatecznie dokładna dla specjalisty
w dziedzinie sterowania ruchami. Przede wszystkim
nie można go utożsamić z zadatkiem, gdyż talent
– to nie pojedynczy zadatek, lecz zespół zadatków
przydatnych do wykonywania ściśle określonych
czynności. Po wtóre, określenie „talent” dotyczy nie
początkowego, lecz dowolnego okresu w życiu (np.
talent pisarski może się ujawnić i rozwinąć dopiero
w wieku emerytalnym). Proponuję więc następującą definicję tego pojęcia:
Powiązania zadatków, talentu i zdolności przedstawia ryc. 1.
Wymienione w definicji zadatku określenie
„czynniki zewnętrzne” stanowią klucz do rozróżnienia pojęć „zadatek czuciowo-ruchowy” i „zdol-
zdolność ruchowa (sensory-motor ability; sensomotorische Fähigkeit) – «charakterystyczny, wyodrębniony składnik sprawności ruchowej człowieka (np. siła
lub szybkość), którego bieżący poziom wynika zarówno
z zadatków, jak i kształtowania (świadomego lub nie)
w wyniku ćwiczeń, umożliwiający wykonanie odruchu,
nawyku ruchowego lub umiejętności ruchowej».[7, 19]
Weźmy jako przykład siłę. Może ona być postrzegana zarówno jako zadatek, jak i zdolność, ale jej
podatność na kształtowanie (wyćwiczalność) jest
„produktem” zadatków. Właśnie z niejednakowych
zadatków wynika bowiem to, że u różnych ludzi ten
sam poziom siły jest skutkiem treningu o różnej objętości i natężeniu.
Zdolności ruchowe stanowią podstawę wszelkich czynów ruchowych. Najprostszym z nich jest
odruch (reflex; Reflex). W „Słowniku języka polskiego” [13] znajdujemy następującą definicję:
-
-
-
-
talent czuciowo-ruchowy (sensory-motor talent; sensomotorisches Talent) – «samoistnie ustalony
(wrodzony) poziom określonych składników sprawności
czuciowo-ruchowej człowieka, niezbędnych lub szczególnie przydatnych do wykonywania określonych czynności
ruchowych, oraz wrodzona skłonność do podwyższania
tego poziomu pod wpływem rozwoju osobniczego oraz
czynników zewnętrznych (np. treningu) w dowolnym
okresie życia.»
ność czuciowo-ruchowa”. Podstawą zdolności jest
bowiem zadatek, jednakże jej poziom kształtuje się
nie tylko samoistnie, ale również wskutek zaprawy,
szkolenia, wykonywania codziennych czynności itp
[18]. Definicja pojęcia „zdolność czuciowo-ruchowa” mogłaby brzmieć następująco:
-
– 100 –
Składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka – próba uporządkowania klasyfikacji
odruch
1. psych. «reakcja organizmu na bodźce środowiska
zewnętrznego i wewnętrznego zachodząca za pośrednictwem układu nerwowego»
– Odruch bezwarunkowy «reakcja wrodzona, zachodząca automatycznie przy pobudzeniu odpowiednich receptorów (np. wydzielanie śliny na pokarm
znajdujący się w jamie ustnej); także złożone formy
zachowania instynktownego»
– Odruch warunkowy «reakcja nabyta w życiu osobniczym, wyuczona; powstaje w wyniku indywidualnego doświadczenia organizmu, umożliwia przystosowanie się do środowiska.»[13]
W słowniku Webstera [14] definicja słowa „reflex” jest następująca:
reflex
przym.
– «oznaczający lub odnoszący się do mimowolnej
odpowiedzi na bodziec, w której bodziec nerwowy
przekazywany jest dośrodkowo do ośrodka nerwowego, który z kolei wysyła podnietę ruchową do
narządu wykonawczego.» (...)
rzecz.
– «ruch spowodowany odpowiedzią odruchową.»
zło się rozróżnienie odruchu warunkowego i bezwarunkowego. Definicja odruchu warunkowego
w „Słowniku języka polskiego” jest niedokładna,
gdyż jej kryteria spełniałby również nawyk i umiejętność. Natomiast definicja ze słownika Dudena [12]
wymaga komentarza: jeżeli odruch bezwarunkowy
zostanie ukształtowany, wówczas pojawia się zawsze
w odpowiedzi na określony bodziec, nie pojawia się
zaś wtedy, gdy nie zostanie uprzednio ukształtowany; tak zapewne należy rozumieć sformułowanie
„pojawiający się jedynie niekiedy”.
Wszystkie przytoczone definicje (nie tylko ze
słowników powszechnych, ale również ze specjalistycznego słownika KENTA) mają z punktu widzenia
nauki o ruchach człowieka pewną poważną wadę.
Podkreślają jedynie zewnętrzny przejaw tego czynu
ruchowego, pomijają zaś „techniczne1” uwarunkowanie wewnętrzne – wzorzec ruchu. W definicji naukowej powinny jednak znaleźć się oba wspomniane składniki. Proponuję zatem następującą definicję
pojęcia „odruch”:
odruch czuciowo-ruchowy (sensory-motor reflex;
sensomotorische Reflex)
W słowniku Dudena [12] pod hasłem „Reflex”
znajdujemy następujący opis:
1. «wewnętrzny wzorzec czuciowo-ruchowy wrodzonej, zwykle szybkiej, zawsze takiej samej (niezależnej od woli) odpowiedzi ruchowej na istotny bodziec
pochodzący ze środowiska, wrodzonej (odruch bezwarunkowy) lub wyuczonej (odruch warunkowy),
wynikającej z zastąpienia pierwotnego bodźca istotnego obojętnym bodźcem istotnym».
2. «czynność czuciowo-ruchowa wykonana według
takiego wzorca».
Reflex – (fizjol.) «odpowiedź ustroju na bodziec
oddziałujący na układ nerwowy: odruch ruchowy;
warunkowy (nabyty, pojawiający się jedynie niekiedy),
bezwarunkowy (wrodzony, pojawiający się zawsze)».
W sportowym słowniku oksfordzkim Kenta [15]
znajdujemy natomiast następującą definicję:
Wspólną cechą wszystkich definicji jest to, że
mówią one o mimowolnej i szybkiej odpowiedzi na
bodziec. Dotyczy to w zasadzie jedynie odruchów
czuciowo-ruchowych, gdyż inne odruchy – np.
zwężanie lub rozszerzanie źrenic czy reakcje układu termoregulacji – nie muszą być wcale szybkie.
W definicji Kenta pojawia się bardzo ważny składnik przewidywalności, co w przypadku odruchu
oznacza jednoznaczne przypisanie odpowiedzi do
bodźca.
Jeżeli odruch jest wrodzony, określamy go mianem odruch bezwarunkowy. Jeżeli natomiast jest
wyuczony (różnica polega na zastąpieniu, poprzez
uczenie się, pierwotnego bodźca istotnego bodźcem obojętnym, który wskutek tego również staje się
bodźcem istotnym), wówczas mamy do czynienia
z odruchem warunkowym. Zauważmy, że spośród
przytoczonych definicji jedynie w „Słowniku języka
polskiego” [13] i w słowniku Dudena [12] znala-
Obrazowo schemat wykonywania odruchów
przedstawił Konczak (ryc. 2) [20]. Ruchy, które określił mianem „Odruchy” (Reflexe) można utożsamić
z odpowiedziami określonymi przez Schmidta [21]
jako „odpowiedzi monosynaptyczne M1”, natomiast
„Odpowiedzi i ruchy automatyczne” (Reaktionen &
Automatische Bewegungen) – jako „odpowiedzi polisynaptyczne M2”.
Wyuczone odpowiedzi czuciowo-ruchowe bardziej złożone niż odruch warunkowy określamy
w nauce o ruchach mianem nawyków czuciowo-ruchowych (sensory-motor habits; sensomotorische
Gewohnheiten). Przytoczone powyżej odpowiedniki
angielskie i niemieckie wymagają pewnego komentarza. W literaturze angielskiej nazwa „sensory-motor
habit” pojawia się bardzo rzadko (częściej spotykane
jest zaś niezbyt precyzyjnie zdefiniowane określenie
„sensory-motor skill”), natomiast w artykułach nie1
Oprócz ukształtowanych wzorców czuciowo-ruchowych,
tworzących uwarunkowania „techniczne”, istnieją bowiem
równie ważne uwarunkowania psychologiczne, decydujące
o przekształceniu informacji w bodziec istotny.
-
-
-
-
reflex – «gwałtowna, mimowolna, niewyuczona
odpowiedź ruchowa na bodziec, która ma przewidywalny charakter».
-
– 101 –
Wacław Petryński
mieckich określenie „sensomotorische Gewohnheit”
niemal w ogóle się nie pojawia.
Według słownika Webstera [14] definicja słowa
„habit” brzmi następująco:
habit
«nabyty wzorzec zachowania, który stał się niemal niezależny od woli wskutek częstego powtarzania» (...),
«zwyczajna praktyka lub sposób postępowania»,
«szczególny sposób postępowania, zwyczaj lub sposób
wykorzystania; zwyczaj podawania ręki»,
«główna lub powszechna skłonność; zwyczaj krytykowania każdego»,
«uzależnienie, zwłaszcza od narkotyków»,
«skłonność lub charakter umysłowy»,
«charakterystyczne uwarunkowanie cielesne lub umysłowe (...)»
habit – «wyuczona, stereotypowa odpowiedź na
określony bodziec lub bodźce; wynika z ukształtowania
w układzie nerwowym szlaku szczególnie podatnego na
przewodzenie bodźca w celu wywołania odpowiedzi».
W słowniku Dudena [12] znajdujemy następującą definicję:
Gewohnheit – «czynność, postawa lub właściwość,
które stały się naturalne wskutek częstego i niezmiennego
powtarzania; czynność wykonywana nierzadko jedynie
mechanicznie lub nieświadomie.»
W „Słowniku języka polskiego” [13] hasło „nawyk” opisane jest następująco:
Również w słowniku Kenta [15] znajdujemy następujące hasło:
nawyk – «nabyta dyspozycja, skłonność do sprawniejszego, szybszego, bardziej mechanicznego wykonywania jakiejś czynności, często uprzednio wykonywanej;
sama ta czynność, przyzwyczajenie, zwyczaj, nałóg».
CZYNNOŒCI / PERFORMANCES
Planing
Executing
Kora kojarzeniowa
Mó¿d¿ek
J¹dra podstawy
mózgu
Kora ruchowa
Mó¿d¿ek
Motor cortex
Cerebellum
Association cortex
Cerebellum
Basal ganglia
Pieñ mózgu, mó¿d¿ek
Odpowiedzi i ruchy automatyczne
Brainstem, Cerebellum
Reactions & Automatic Movements
Pieñ mózgu, rdzeñ krêgowy
Odruchy
Brainstem, Spinal cord
Reflexes
Miêsieñ
Muscle
-
-
Narz¹d zmys³u (receptor)
Receptor
Ryc. 2. Schemat poziomów procesów czuciowo-ruchowych według Konczaka [20]
-
Fig. 2. The scheme of sensory-motor processes levels according to Konczak [20]
– 102 –
-
mimowolne / Involuntary
-
Sensory cortex
(auditory, visual),
Association cortex
Wykonanie
œwiadome / Voluntary
Kora czuciowa
(s³uchowa, wzrokowa),
Kora kojarzeniowa
Planowanie
Zauważmy bardzo ważny składnik definicji pojęcia „nawyk”: wykonywanie danej czynności „mechanicznie” czy „nieświadomie”, czyli niezależnie
od woli. Zauważmy też, że w definicji ze słownika
Webstera [14] znajduje się sformułowanie „niemal
niezależny od woli”, natomiast w „Słowniku języka
polskiego” [13] – „bardziej mechaniczne wykonywanie”. Wyraźniej ujmuje to definicja Kenta [15],
w której jest mowa o „ukształtowaniu w układzie
nerwowym szlaku szczególnie podatnego na przewodzenie bodźca w celu wywołania odpowiedzi”.
Wynika stąd, że dana czynność nie musi być wyłącznie zależna lub wyłącznie niezależna od woli
(zasada „wszystko albo nic”), lecz że istnieją jakieś
stany pośrednie. Zwróćmy uwagę, że w odróżnieniu
od definicji pojęcia „odruch”, słowniki rozróżniają
wzorzec nawyku i czynność wykonaną według tego
wzorca. Wydaje się, że istotę omawianego pojęcia
najlepiej oddaje nieco zmodyfikowana definicja
nawyku sformułowana przez Czajkowskiego [18],
która brzmi następująco:
mamy do czynienia ze zmiennością (plastycznością;
plasticity; Plastizität) danej umiejętności czy nawyku. Giętkość można więc powiązać z „urozmaicalnością” (variability; Variabilität), plastyczność zaś
– ze zmiennością (changeability; Veränderlichkeit)
wewnętrznych wzorców czuciowo-ruchowych.
Nawyki czuciowo-ruchowe, które Rubinsztejn
określa mianem „automatycznych składników
świadomego działania” [17], stanowią ogniwa bardziej złożonych czynów, których nie można w pełni
zautomatyzować. Nie można ich zatem wykonywać
w trybie otwartej pętli czy w stanie nieświadomości.
Łańcuch takich nawyków, połączonych decyzjami
o wyborze jakiegoś wzorca czuciowo-ruchowego
– co wymaga sterowania w trybie zamkniętej pętli
– to umiejętność czuciowo-ruchowa. W „Słowniku języka polskiego” [13] znajdujemy następującą
definicję:
nawyk czuciowo-ruchowy (sensory-motor habit; sensomotorische Gewohnheit)
1. «wewnętrzny wzorzec stosunkowo prostego czynu
czuciowo-ruchowego, wyuczony wskutek wielokrotnego powtarzania, pozwalający w określonych,
podobnych sytuacjach na uzyskanie z góry przewidzianych wyników działania z dużą pewnością,
sprawnie, szybko, z minimalnym nakładem energii
i uwagi»,
2. «czynność ruchowa przebiegająca zgodnie z takim
wzorcem, rozpoczynana świadomie, ale wykonywana w stanie pełnej lub częściowej nieświadomości
(w trybie otwartej pętli sterowania)».
Nie odzwierciedla ona tych cech, które są niezbędne dla uczonego badającego sterowanie ruchami człowieka. W potocznym języku angielskim
i niemieckim również brakuje dostatecznie ścisłych
określeń, a najbliższe temu desygnatowi pojęcia to
odpowiednio „skill” i „Fertigkeit”. W słowniku Webstera [14] znajdujemy następujący opis:
W proponowanej definicji znalazło się sformułowanie „w określonych, podobnych sytuacjach”.
Oznacza to, że nawyk nie jest już prostym przypisaniem odpowiedzi do bodźca, lecz może być skutecznie wykonywany w sytuacjach podobnych, ale
nieco zróżnicowanych; cechuje się więc pewną giętkością (sprężystością; flexibility; Flexibilität). Oznacza
to, że dany wzorzec czuciowo-ruchowy może być
za każdym razem – w zależności od sytuacji – wykonywany inaczej (szybciej lub wolniej, silniej lub
słabiej, w innym rytmie itp.), ale sam nie ulega zmianie. Dzięki temu np. doświadczony kierowca nawykowo będzie we właściwym momencie naciskał
pedały, obracał kierownicę czy zmieniał biegi w różnych samochodach, choć pedały mogą być nieco
inaczej rozmieszczone, mechanizmy kierownicze
mogą mieć różne przełożenia czy siłę wspomagania, a dźwignie zmiany biegów bywają umieszczone
w nieco różnych miejscach. Jeżeli jednak wskutek
dostosowania do bieżących wymogów środowiska następuje trwała zmiana określonego wzorca
czuciowo-ruchowego (czyli uczenie się), wówczas
umiejętność – «praktyczna znajomość czegoś, biegłość w czymś, zdolność do wykonywania czegoś».
skill
1 . «zdolność do robienia czegoś dobrze, wynikająca
z talentu, wyszkolenia i ćwiczeń»,
2. «szczególna umiejętność wykonania czynności; fachowość, sprawność»,
3. «rzemiosło, fach lub praca wymagająca sprawności
rąk lub swoistego wyszkolenia».
Według Schmidta i Wrisberga [22]:
skill – «możliwość wykonania czynności z jak największą pewnością, jak najmniejszym nakładem energii
lub w jak najkrótszym czasie, ukształtowana w wyniku
ćwiczeń».
Według oksfordzkiego słownika KENTA [19]:
skill – «ruch, którego wykonanie jest uzależnione od
praktyki i doświadczenia, w przeciwieństwie do ruchów
uwarunkowanych genetycznie. Jest to ruch wyuczony
i stanowi ważny składnik sportu, umożliwiający danej
osobie osiągnięcie przewidywanych wyników z największą pewnością, często najmniejszym nakładem energii.
Trzema ważnymi składnikami umiejętności są: skuteczność (effectiveness), spójność (consistency) oraz sprawność (efficiency)».
W niemieckim słowniku Dudena [12] znajdujemy następującą definicję:
-
-
-
-
Składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka – próba uporządkowania klasyfikacji
-
– 103 –
Fertigkeit – «przy wykonywaniu określonej czynności: zręczność, wprawa, technika».
Wacław Petryński
Natomiast w słowniku Wahriga [11] nie ma
w ogóle definicji pojęcia Fertigkeit, są jedynie podane następujące synonimy:
Fertigkeit – «zręczność, wprawa, umiejętność, wyćwiczenie».
Zauważmy, że również w przypadku tego terminu brak jednoznaczności w jego określeniach. Może
to być z jednej strony zdolność, umiejętność, zręczność itp., z drugiej zaś – ruch. Żadna z przytoczonych definicji nie umożliwia rozróżnienia prostego
nawyku i bardziej złożonej czynności czuciowo-ruchowej.
Wydaje się, że trudności w zdefiniowaniu pojęć
„nawyk” (habit; Gewohnheit) i „umiejętność” (skill;
Fertigkeit) wynikają po części z braku wyraźnego
rozróżnienia desygnatów tych pojęć i z prób wtłoczenia cech obu tych różnych czynów czuciowo-ruchowych do jednej definicji. Należy więc wyraźnie
podkreślić podstawowe różnice: nawyk, choć rozpoczynany świadomie, jest wykonywany w stanie
pełnej lub częściowej nieświadomości (sterowanie
głównie w trybie otwartej pętli), natomiast umiejętność jest wzorcem czuciowo-ruchowym złożonym
z łańcucha kilku ruchów lub nawyków, połączonych decyzjami o wyborze odpowiedniego wzorca
ruchu, co wymaga sterowania w trybie zamkniętej
pętli [21, 22]. Takie określenie dobrze zgadza się
z opracowaną przez D. Ungerera [23] koncepcją
szeregów czuciowo-ruchowych (sekwencji sensomotorycznych), natomiast miejsca połączenia poszczególnych nawyków składowych M.M. Bogen
[24] nazwał „punktami oporu”. Fakt, że różni badacze dochodzą do podobnego modelu świadczy
w pewnej mierze o poprawności tego modelu.
Opisy haseł z popularnych słowników nie są
wystarczająco dokładne dla nauki o ruchach człowieka, więc należałoby sformułować odpowiednią
definicję. Proponuję następujące jej brzmienie:
umiejętność czuciowo-ruchowa (sensory-motor
skill; sensomotorische Fertigkeit) –
1. «wewnętrzny wzorzec czuciowo-ruchowy umożliwiający sprawne wykonanie stosunkowo złożonego
zadania ruchowego, wyuczony, oparty na zdolnościach i przemyśleniach, ukształtowany w wyniku
Tabela 1. Cechy poszczególnych rodzajów czynów czuciowo-ruchowych
Table 1. Traits of particular sensory-motor acts
Czyn ruchowy
Movement act
Cecha / Trait
Wrodzony
Inborn
Odruch
bezwarunkowy
Odruch
warunkowy
Unconditional reflex
Conditional reflex
x
x
Habit
Skill
x
x
x
x
x
Rozpoczynany świadomie
Started voluntary
Wykonywany mimowolnie
Performed involuntary
Umiejętność
x
Wyuczony
Learned (acquired)
Rozpoczynany nieświadomie
Started involuntary
Nawyk
x
x
Wykonywany częściowo lub w pełni
nieświadomie
Performed partly or fully unconsciously
x
Niezmienny
Stereotype
x
x
x
Podlegający chwilowym zmianom (giętki;
sprężysty)
Subjected to temporary changes (variable,
flexible)
x
-
-
-
-
Wykonywany świadomie
Conscious
-
– 104 –
x
Składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka – próba uporządkowania klasyfikacji
ćwiczeń; zwykle stanowi łańcuch nawyków czuciowo-ruchowych połączonych decyzjami o wyborze
kolejnego nawyku będącego jej składnikiem».
2. «czynność czuciowo-ruchowa wykonana według
takiego wzorca».
Przyjęcie takiej definicji pozwala inaczej spojrzeć
na jeden z modeli sterowania ruchami człowieka
– schemat Schmidta [21]. Pochodzące z otoczenia doznanie zmysłowe lub powstająca w układzie
nerwowym człowieka potrzeba, jeśli zostanie przekształcona w tymże układzie nerwowym w bodziec
istotny, może uruchamiać nie pojedynczy ruch, ale
cały nawyk. Przy takim założeniu możemy nawyk
utożsamić z szeregiem czuciowo-ruchowym Ungerera lub z jedną pełną pętlą w schemacie Schmidta,
zaś moment podejmowania decyzji o zapoczątkowaniu kolejne pętli czy szeregu – z „punktem oporu” Bogena. Zmienność wykonania umiejętności
czuciowo-ruchowej może wynikać po części z giętkości tworzących ją nawyków, po części zaś z łączenia w łańcuchy różnych nawyków (lub innych
wzorców czuciowo-ruchowych) składających się na
ową umiejętność. Ponadto umiejętność czuciowo-ruchowa może cechować się zarówno giętkością,
jak i plastycznością. Charakterystyczne cechy odruchów, nawyków i umiejętności czuciowo-ruchowych zostały zestawione w tabeli 1.
Wydaje się, że między poszczególnymi rodzajami czynów czuciowo-ruchowych istnieją wyraźne
współzależności. Nawyki mogą być bowiem kształtowane albo wskutek procesu, który można by nazwać zróżnicowaniem odruchu, albo wskutek procesu automatyzacji umiejętności [25]. Argumenty
przemawiające za pierwszą z tych hipotez można
znaleźć w pracy [26], za drugą zaś – w pracy [27].
Najprostsze, najszybsze i najbardziej swoiste są odruchy, najbardziej złożone, najwolniejsze i najbardziej uniwersalne – umiejętności. Ceną za większą
złożoność jest więc zwykle mniejsza szybkość [16].
Z drugiej strony odruchy są wykonywane w ściśle
określonych (stereotypowych) sytuacjach, umiejętności zaś – w sytuacjach bardzo różnych. Odruchy
są więc najbardziej swoiste, umiejętności – najbardziej uniwersalne. Nawyki stanowią pośrednią klasę czynów czuciowo-ruchowych – pod względem
szybkości, złożoności i uniwersalności (ryc. 3).
Wychodząc z zaproponowanych definicji odruchów, nawyków i umiejętności czuciowo-ruchowych można konsekwentnie określić następne
pojęcia:
zasób wzorców czuciowo-ruchowych (sensory-motor competencies; sensomotorische Kompetenzen) – «aktualny zakres wrodzonych odruchów oraz
wyuczonych przez danego osobnika nawyków i umiejętności czuciowo-ruchowych».
możliwości czuciowo-ruchowe (sensory-motor
capabilities; sensomotorische Möglichkeiten) – «aktualny zakres wrodzonych odruchów oraz wyuczonych
przez danego osobnika nawyków i umiejętności czucio-
Odruch M2 / Reflex M2
SzybkoϾ / Speed
Giêtkoœæ / Flexibility
Odruch M1 / Reflex M1
OdpowiedŸ wyzwalana
Triggered response
OdpowiedŸ zamierzona
Voluntary response
Ryc. 3. Związki „giętkość – szybkość – zakres stosowalności” z typem odpowiedzi czuciowo-ruchowej; określenie „odruch M1” oznacza
odruch monosynaptyczny, określenie „odruch M2” – odruch polisynaptyczny [16]
Fig. 3. Hypothetical relations “flexibility – speed – scope of applicability” with the type of sensory-motor response; description “Reflex
M!” denotes monosynaptic reflex, while description „Reflex M2” – the polysynaptic one [16]
-
-
-
-
Zakres stosowalnoœci
Scope of applicability
-
– 105 –
Wacław Petryński
Pojęcie „zasób wzorców czuciowo-ruchowych”
stanowi więc opis jedynie aktualnej liczby i jakości
ogólnych umiejętności czuciowo-ruchowych, natomiast termin „możliwości czuciowo-ruchowe”
obejmuje również skłonność do zmian liczby i jakości tych umiejętności w przyszłości. Zauważmy, że
znaczenie pojęcia „możliwości” jest bardzo zbliżone do znaczenia terminu „talent”. Różnica między
nimi polega zaś między innymi na tym, że pierwsze
z nich jest pojęciem ogólnym, natomiast drugie jest
ukierunkowane na określone czynności czuciowo-ruchowe. Para terminów „możliwości-talent” przypomina zatem dwie inne pary pojęć: „lęk-strach”
i „pobudzenie-motywacja” (pojęcie ogólne – pojęcie ukierunkowane). W parze „możliwości-talent”
jest jednak jeszcze jeden ważny składnik decydujący o różnicy między tymi pojęciami. Otóż możliwości zawierają składnik zmian (na lepsze lub gorsze)
w przyszłości, natomiast talent wiąże się jedynie
z doskonaleniem danej czynności.
W analizie ruchów człowieka ważne jest również,
czy mówimy jedynie o możliwych do urzeczywistnienia wzorcach jakiejś czynności, czy też o samych
tych czynnościach. Ani język polski, ani angielski, ani
niemiecki nie umożliwia dostatecznie precyzyjnego rozróżnienia tych sytuacji. Określenie „odruch”
(reflex; Reflex) i „nawyk” (habit; Gewohnheit) może
oznaczać zarówno utajony wzorzec, jak i faktyczne wykonanie. We wszystkich tych językach jedynie termin „umiejętność” (skill; Fertigkeit) oznacza
w zasadzie jedynie potencjalną możliwość, w zastosowaniach naukowych należałoby zatem stworzyć
określenia praktycznego jej wykonania. Wymóg ten
jest spełniony w proponowanych w niniejszym artykule definicjach pojęć „odruch”, „nawyk” i „umiejętność”. Natomiast wykonanie wszystkich trzech
wymienionych wzorców czuciowo-ruchowych
nosi nazwę „czynność” (performance; Handlung),
która nie umożliwia rozróżnienia odruchu, nawyku
i umiejętności. Ponieważ w nauce o ruchach człowieka niezbędne jest odpowiednie rozróżnienie,
utworzono pojęcie „stron motoryczności”. Raczek
i Mynarski [1] określają je następująco:
– strona efektywna – zewnętrze przejawy, faktyczne właściwości ruchu,
– strona potencjalna – wewnętrzne uwarunkowania, utajone możliwości ruchowe.
Takie sformułowania wydają się dość niekonsekwentne. W pierwszym chodzi zapewne nie
o właściwości ruchu (należą do nich np. płynność,
szybkość, rytmiczność itp.), lecz o właściwości czynu
czuciowo-ruchowego (jakość sterowania, sprawność wykonania, skuteczność). Oba przytoczone
pojęcia proponowałbym ograniczyć do stanu aktualnie istniejącego. W tym celu w definicji „strony potencjalnej” słowo „możliwości” należałoby zastąpić
słowem „zasób wzorców”. Aby zachować logiczny
układ całego nazewnictwa należałoby zatem odpowiednie definicje sformułować następująco:
strona efektywna motoryczności – «zewnętrzne
przejawy i właściwości faktycznie wykonywanego
czynu czuciowo-ruchowego»,
strona potencjalna motoryczności – «wewnętrzne
uwarunkowania i utajony zasób wzorców czuciowo-ruchowych».
Przy przyjętych założeniach zadatki, kompetencje, możliwości i talent mają tylko stronę potencjalną, natomiast zdolności, odruchy, nawyki i umiejętności – zarówno stronę potencjalną, jak i efektywną.
Podkreślmy, że gdyby w języku istniały osobne określenia zarówno utajonego wzorca, jak i praktycznego wykonania odruchu, nawyku i umiejętności,
wówczas podział na stronę efektywną i potencjalną
byłby niepotrzebny.
Podsumujmy. Zadatki i zdolności stanowią podstawę wszelkich czynności ruchowych, odruchy,
nawyki i umiejętności – to konkretne wzorce lub
czyny czuciowo-ruchowe, natomiast zasób wzorców, możliwości i talent – to określenia odnoszące
się do zakresu czynów ruchowych, jakie dana osoba może wykonać w danym momencie i jakie może
rozwinąć w przyszłości, przy czym rozwój ów może
dotyczyć albo sprawności ogólnej (możliwości),
albo ukierunkowanej na ściśle określone zadania
czuciowo-ruchowe (talent).
Biorąc za podstawę proponowany układ składników sprawności czuciowo-ruchowej człowieka
można pokusić się o zbudowanie prostego modelu
czynności czuciowo-ruchowej. Punktem wyjścia
musi być postrzeżenie (zewnątrzpochodne lub wewnątrzpochodne) potrzeby wykonania danego ruchu. Świadomość potrzeby pobudza motywację.
Jeśli jest ona dostatecznie silna, wówczas człowiek
uruchamia swój potencjał czuciowo-ruchowy, wynikający z jego uwarunkowań wewnętrznych. Ze
swojego zasobu wzorców czuciowo-ruchowych
(nawyków i umiejętności, gdyż odruchy od samego początku przebiegają w stanie nieświadomości)
wybiera te, które są niezbędne do wykonania zamierzonego zadania. Możliwość wykorzystania umiejętności zależy jednak od uwarunkowań zewnętrznych
(środowiskowych) – więzów i sposobności [28,
29, 30]. Dla kierowcy rajdowego sposobnością jest
np. gotowy do jazdy samochód, więzami – prze-
-
-
-
-
wo-ruchowych ogólnych oraz naturalna skłonność do
ich zmian w przyszłości».
-
– 106 –
Składniki sprawności czuciowo-ruchowej człowieka – próba uporządkowania klasyfikacji
tego tworzone przez nich modele naukowe mogą
być pozbawione zarówno niespójności wyraźnie
widocznych w opisie angielskim, jak i niespójności,
które ujawnia ich język ojczysty. Polscy uczeni nie
powinni zatem bezkrytycznie przyjmować dokonań
obcych, ale z pełnym poczuciem własnej wartości
(ale i odpowiedzialności) czynnie włączać się w proces kształtowania współczesnej nauki o ruchach
człowieka, gdyż w tej materii niezbędna wielojęzyczność daje nam na etapie tworzenia modeli
pewną przewagę nad uczonymi porozumiewającymi się jedynie językiem angielskim.
Różnorodność czy nawet chaos są bez wątpienia
przydatne lub wręcz niezbędne na etapie zdobywania wiedzy i tworzenia modeli, czyli budowania
nauki. Jednakże nauka – to «ogół wiedzy ludzkiej
ułożonej w system zagadnień, wyrażonej w sądach
prawdziwych i przypuszczeniach; dyscyplina badawcza odnosząca się do pewnej dziedziny rzeczywistości» [13]. Jak wynika z tej definicji, jest to system,
czyli twór wysoce uporządkowany. Dlatego w obszarze nauki obejmującym zbiór już uznanych
modeli nazewnictwo powinno być ujednolicone,
aby możliwe było jednoznaczne porozumiewanie
się uczonych z różnych zakątków naszego globu
i tworzenie z jednakowo rozumianych słów takich
samych modeli naukowych w różnych krajach;
skrajnym przykładem skutków niespełnienia tego
warunku jest wszak biblijna wieża Babel. Jednym
ze sposobów usunięcia wieloznaczności jest opis danego modelu w innym sposobie kodowania, np. za
pomocą matematyki czy grafiki. Niemniej niezbędne jest, również w kulturze fizycznej, opracowanie
międzynarodowego słownika encyklopedycznego,
porządkującego cały dotychczas istniejący układ pojęć i stanowiącego podstawę do dalszego rozwoju
i postępu w naszej dziedzinie nauki, gdyż – niczego
nie ujmując matematyce – właśnie słowo jest najbardziej uniwersalnym nośnikiem informacji, jakim
dysponuje człowiek.
Pragnę wyrazić moje podziękowanie prof. Zbigniewowi Czajkowskiemu, który mimo nawału zajęć znalazł czas na staranne przeczytanie wydruku.
Dyskusje z Profesorem, niekiedy bardzo zacięte,
pozwoliły na usunięcie wielu (choć zapewne nie
wszystkich) niedociągnięć i niespójności z pierwotnej wersji niniejszej pracy.
-
-
-
-
strzenny obszar szosy, charakterystyka techniczna
samochodu czy ograniczenia czasowe, których
musi przestrzegać. Zauważmy, że ten sam składnik
może być postrzegany zarówno jako sposobność,
jak i jako więzy (wynika to ze swoistego myślenia
„różniczkowego” – dążenia do jakiejś granicy w sensie matematycznym z jednej lub drugiej strony).
W przytoczonym przykładzie jezdnia szosy stanowi
sposobność, zaś jej krawędzie – więzy. Ta sama krawędź szosy stanowi więc od wewnątrz granicę sposobności, od zewnątrz zaś – granicę więzów; innymi
słowy – wewnątrz krawędzi mamy sposobności, na
zewnątrz zaś – więzy. Takie ujęcie mechanizmu czynności czuciowo-ruchowej łączy w sobie cechy opisu
funkcjonalnego (action approach, emergent theories)
i opisu strukturalnego (motor approach, prescriptive
theories) [31].
Przez proponowaną klasyfikację składników
czuciowo-ruchowych ogólnej sprawności fizycznej
człowieka przewijają się dwa główne podziały: na
składniki potencjalne i rzeczywiste oraz na składniki
bieżące i przyszłościowe.
Pewne różnice w znaczeniach, odcieniach znaczeniowych czy rozłożeniu akcentów na poszczególne składniki danego pojęcia są w języku potocznym
zjawiskiem zwyczajnym i bez wątpienia korzystnym:
postęp wynika wszak z różnorodności czy wręcz chaosu [32, 33]. Istnieje nawet hipoteza determinizmu
językowego Sapiro i Whorfa głosząca, że sposób
postrzegania świata zależy od tego, jakim językiem
dany człowiek go opisuje [34]. Tu nasuwa się pewna uwaga. Według Chomsky’ego, wybitnego amerykańskiego językoznawcy, każdy język ma swoiste
ułomności – wynikające z podobieństwa brzmień
określonych słów, ich zakresów znaczeniowych,
skojarzeń itp. – ale też każdy język ma swoiste „zabezpieczenia” chroniące go przed tworzeniem zdań
bezsensownych [35]. Dlatego niespójności modelu
opisanego jakimś językiem nierzadko lepiej widać
z perspektywy innego języka, który również ma swoje ułomności, ale inne [36]. W tym właśnie powinni upatrywać swojej szansy na zajęcie poczesnego
miejsca w nauce światowej uczeni polscy. Nie ulega bowiem wątpliwości, że we współczesnej nauce
angielski jest językiem najpotężniejszym. Naukowcy
angielskojęzyczni nie muszą więc znać żadnych języków obcych, natomiast każdy inny uczony musi
znać co najmniej dwa – swój ojczysty i angielski. Dla-
-
– 107 –
Wacław Petryński
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[20] Konczak J: Neurophysiologische Grundlagen der
Motorik. w Mechling H, Munzert J (red.): Handbuch
Bewegungswissenschaft-Bewegungslehre. Schorndorf, Verlag Karl Hofmann, 2003.
[21] Schmidt RA: Motor Learning & Performance. From
Principles to Practice. Illinois, Human Kinetics Books,
Champaign, 1991.
[22] Schmidt RA, Wrisberg CA, Motor Learning and
Performance: A Problem based Learning Approach.
Illinois, Human Kinetics Books, Champaign, 2000.
[23] Ungerer D: Zur Theorie des sensomotorischen Lernens. Schorndorf, Verlag Karl Hofmann, 1973,
[24] Bogen MM: Obuczenije dwigatielnym diejstwijam.
Moskwa, 1985.
[25] Petryński W: Przygody Uczonego w Krainie Antropomotoryki. Sport Wyczynowy, 2004; 7-8.
[26] Hossner E-J, Künzell S: Motorisches Lernen. w Mechling H & Munzert J (red.): Handbuch Bewegungswissenschaft-Bewegungslehre. Schorndorf, Verlag Karl
Hoffmann GmbH, 2003.
[27] Blischke K: Automatyzacja w sterowaniu ruchami
człowieka. Antropomotoryka, 2002; 23.
[28] Gibson JJ: The Ecological Approach to Visual Perception. Boston, Houghton Mifflin, 1979.
[29] Petryński W: O uczonym gęganiu. „Sport Wyczynowy”, 2003; 9-10.
[30] Davids K, Araújo D, Shuttleworth R, Button C: Uczenie
się nawyków ruchowych według teorii więzów. Sport
Wyczynowy, 2003; 11-12: 5-15,
[31] Petryński W: Dwa wzorce opisu czynności ruchowych
– strukturalny i funkcjonalny. Sport Wyczynowy, 2001;
1-2.
[32] Jaroszyk F (red): Biofizyka. Podręcznik dla studentów.
Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001.
[33] Petryński W: Odwrócenie odruchu – zjawisko
pouczające. Antropomotoryka, 2004; 14, 27.
[34] Kurcz I: Pamięć, uczenie się, język. Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995.
[35] Lyons J: Chomsky. Warszawa, Prószyński i S-ka,
1998,
[36] Petryński W: Refleksje znad klawiatury. VI Konferencja
Translatoryczna „Rodzaje tłumaczenia”. Częstochowa,
Wyższa Szkoła Języków Obcych i Ekonomii, Instytut
Tłumaczy Tekstów i Konferencji, 2001.
-
-
-
-
[1] Raczek J, Mynarski W: Koordynacyjne zdolności motoryczne dzieci i młodzieży. Katowice, AWF, Katowice
1992.
[2] Wohl A: Słowo a ruch. Warszawa, AWF; 1965: V.
[3] Czabański B: Optymalizacja uczenia się i nauczania
czynności sportowych. Wrocław, AWF, 1986: 14.
[4] Czabański B: Kształcenie psychomotoryczne. Wrocław,
AWF, 2000.
[5] Zatoń K: Przekaz słowny na lekcjach wychowania fizycznego. Wrocław, Studia i Monografie, AWF, 1995.
[6] Góralski A: Twórcze rozwiązywanie zadań, Warszawa,
PWN, 1989,
[7] Petryński W: Podstawowe pojęcia w nauce o ruchach
człowieka. Człowiek i Ruch, Wrocław, AWF, 2003; 1
(7).
[8] Petryński W: Leksykografia polska a potrzeby
tłumaczy. VII Międzynarodowa Konferencja Translatoryczna „Leksykografia polska a potrzeby tłumaczy”,
Częstochowa, Akademia Polonijna, maj 2002.
[9] Petryński W: O nazewnictwie w nauce o ruchach
ludzkich. Człowiek i Ruch, Wrocław, AWF, 2002; 2 (6):
17-22.
[10] Knapp B: Skill in Sport. The Attainment of Proficiency.
London, Routledge & Kegan Paul, 1970.
[11] Wahrig Deutsches Wörterbuch. Gütersloh, Bertelsmann Lexikon Verlag, 1997.
[12] Duden Deutsches Universalwörterbuch. MannheimLeipzig-Wien-Zürich, Dudenverlag, 2003,
[13] Słownik języka polskiego, Warszawa, PWN, 1990,
[14] Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the
English Language. Portland House, New York 1989.
[15] Kent M: The Oxford Dictionary of Sports Science and
Medicine. New York, Oxford University Press, 1994,
[16] Petryński W: Różne rodzaje odpowiedzi czucioworuchowych w schemacie Schmidta. Antropomotoryka
2003; 26: 97-110,
[17] Gracz J, Sankowski T: Psychologia sportu. Poznań,
AWF, 2000.
[18] Czajkowski Z: Nawyki czuciowo-ruchowe w działalności
sportowej. Katowice Związek Stowarzyszeń Kultury
Fizycznej, Makroregion Śląsk, 1995.
[19] Pilawska A, Pilawski A, Petryński W: Zarys teorii
i metodyki rekreacji ruchowej. Katowice, Górnośląska
Wyższa Szkoła Handlowa, 2003.
-
– 108 –