docBezpieczeństwo energetyczne (Rurociągi nr 1
download 
Reklamacja Transkrypt
Bezpieczeństwo energetyczne (Rurociągi nr 1
BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE TADEUSZ ZBIGNIEW LESZCZYŃSKI Energia jest towarem o priorytetowym znaczeniu dla gospodarki państwa, a także dla pojedynczych obywateli. Kopalne surowce energetyczne oraz energia jądrowa i od nawialna przetwarzane są w energię cieplną i elektryczną oraz paliwa transportowe (tabela 1). Paliwa transportowe Energia elektryczna Wyszczególnienie Energia cieplna Tabela 1 Przeznaczenie paliw i energii Istota bezpieczeństwa energetycznego * * Ropa naftowa * * * Gaz ziemny * * * Energia jądrowa * * Energia odnawialna * * Węgiel (kamienny i brunatny) Zaznaczyć należy, że problematyka zarządzania bezpieczeństwem energetycznym obejmuje swoim zakre sem rynki: węgla (brunatnego i kamiennego), ropy nafto wej i paliw płynnych, gazu ziemnego (w tym LNG), energii elektrycznej i ciepła.2 Część z ww. nośników energii (ener gia elektryczna, gaz ziemny, ciepło oraz paliwa płynne3) jest nośnikami sieciowymi, gdyż do ich przesyłu wykorzy stuje się infrastrukturę sieciową. Powyższą infrastrukturą zarządzają operatorzy systemów sieciowych, w tym ope ratorzy systemów przesyłowych i dystrybucyjnych, w za kresie odpowiadającym realizowanym przez nich funkcjom i obszarowi działania. * Źródło: Opracowanie własne Do podstawowych zadań polityki energetycznej pań stwa należy zapewnienie odpowiedniego poziomu bez pieczeństwa energetycznego. Dlatego narodowa polityka energetyczna powinna określać działania zmierzające do zabezpieczenia potrzeb państwa na przyszłość defi niowaną prognozami wynikającymi z przyjętych założeń rozwoju społeczno-gospodarczego. Powszechnie obo wiązująca definicja bezpieczeństwa energetycznego nie została dotychczas sformułowana. Jest ono postrzegane, w zależności od punktu (regionu) obserwacji oraz miejsca danego kraju w łańcuchu dostaw.1 Niezbędna jest zatem odpowiedź na pytanie: co oznacza termin „bezpieczeń stwo energetyczne”? Zasoby paliw kopalnych wyczerpują się, stąd wzra sta zależność państw od zewnętrznych dostaw paliw i energii. W przyszłości należy liczyć się ze wzrostem ry walizacji o paliwa i energię między państwami importujący mi surowce energetyczne z często niestabilnych polityczie regionów ich wydobycia. Bezpieczeństwo energetyczne jest składową bezpieczeństwa państwa, która w pierw szej dekadzie XXI wieku bardzo zyskała na znaczeniu, nie tylko ze względu na ww. długoterminowe przewidywania. Dużego znaczenia nabiera także coraz powszechniejsze, również poza Europą, dostrzeganie negatywnego wpływu emisji gazów cieplarnianych na zmiany klimatyczne na Ziemi. Bogate kraje Północy coraz intensywniej przekonu ją rozwijające się kraje Południa, że również w ich interesie jest przeciwdziałanie zmianom klimatycznych, nawet za cenę spowolnienia tempa rozwoju gospodarczego. Bezpieczeństwo energetyczne traktowane jest jako jeden z aspektów bezpieczeństwa ekonomicznego, gdyż4: • energia musi być dostępna w sposób ciągły, a prze rwy w jej dostawach wiążą się z wysokimi kosztami finansowymi i społecznymi, albowiem sektor energe tyczny odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu efek- 1 Por. T.Z. Leszczyński, Teoretyczny w ym iar bezpieczeństwa energetycznego, W SIZiA, W arszawa 2012. 2 Stosowana jest różna systematyka rynków paliw i energii, por. raport sporządzony na potrzeby Banku Światowego, w którym doko nano przeglądu form interwencji rządowych stosowanych w leżących na Bałkanach państwach nienależących do Unii Europejskiej: A. Kovancevic, Fossil Fuel Subsidies in the Western Balkans. A report fo r UNDP, Regional Bureau for Europe and the Commonwelth of Independent States (RBEC), Nowy Jork 2011. 3 Problematyka dotycząca wydobywania, przetwarzania i magazynowania ropy naftowej i gazu ziemnego oraz logistyki paliw trans portowych przedstawiona zostanie w odrębnym artykule. 4 A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częścik, K. Sochacka, Co to je s t bezpieczeństwo energetyczne państwa?, „Biuletyn” (PISM) 2002, nr 103, s. 705. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 29 tywności i konkurencyjności gospodarki oraz bezpo średnio i pośrednio wpływa na jakość życia, • istnieje ścisły związek między bezpieczeństwem energetycznym, a bezpieczeństwem militarnym państwa - sektor energetyczny ma pośredni wpływ na ilość środków finansowych, jakie państwo może przeznaczyć na wydatki militarne, a także bezpo średni na potencjał obronny, gdyż większość wypo sażenia sił zbrojnych potrzebuje energii do właści wego funkcjonowania, • eksporterami najważniejszych surowców energe tycznych są państwa położone w regionach politycz nie i militarnie niestabilnych, przez co bezpieczeń stwo energetyczne poszczególnych państw ściśle wiąże się ze stanem bezpieczeństwa międzynarodo wego. A. Yorkan5 bezpieczeństwo energetyczne utożsamia z bezpieczeństwem dostaw energii i definiuje jako gwa rancję fizycznej dostępności nośników energii w obiek tywnych, rozsądnych i/lub przystępnych cenach w per spektywie krótko- i długoterminowej. Definicja uwzględnia perspektywę polityczną, ekonomiczną i środowiskową. Jednocześnie autor przypomina, że już Europejska Karta Energetyczna z 1991 r. ukierunkowana była na poprawę bezpieczeństwa dostaw energii, wzrost wydajności ener getycznej w produkcji i transporcie oraz zmniejszenie pro blemów stwarzanych przez energetykę dla środowiska. J. Gratz6 definiuje bezpieczeństwo energetyczne, jako dostępność energii w dowolnym czasie, w różnych formach, w dostatecznych ilościach i w przystępnych ce nach. Powyższa definicja uwzględnia zarówno fizyczną dostępność, ja k i ekonomiczną przystępność energii. Po dobnie bezpieczeństwo energetyczne (i bezpieczeństwo dostaw energii) definiuje P. Czerpak7: dostępność energii w każdym czasie, w różnych formach, w wystarczającej ilości i po rozsądnej cenie i/lub cenie możliwej do zapła cenia. Jego zdaniem bezpieczeństwo energetyczne ma charakter wewnętrzny - równoważenia popytu i podaży z uwzględnieniem środowiska, konsumentów oraz wym o gów politycznych i ekonomicznych, a także zewnętrzny zapełnienie luki pomiędzy krajową produkcją, a krajowymi potrzebami. D. Yergin wskazuje, że kluczem do bezpieczeństwa energetycznego od dawna była dywersyfikacja. Jest to podejście aktualne także obecnie, ale już niewystarcza jące, gdyż należy uwzględnić szybki rozwój globalnego handlu energią, podatność łańcucha dostaw na ataki ter rorystyczne i integrację głównych gospodarek na rynku światowym .8 E. Cziomer i M. Lasoń9 analizując podstawowe poję cia bezpieczeństwa energetycznego dostrzegają, że nad rzędnym celem polityki energetycznej większości państw uprzemysłowionych jest dążenie do trwałego i pewnego zaopatrzenia w energię, rozpatrywanego w kontekście trzech kluczowych aspektów funkcjonowania gospodarki narodowej: gospodarności, wymogów ochrony środowiska naturalnego i bezpieczeństwa zaopatrzenia energetyczne go. Według R. Ney’a zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego polega na zapewnieniu energii w odpo wiedniej ilości i jakości po uzasadnionych ekonomicznie cenach.10 Zdaniem autora prowadzi do tego11: dywersyfi kacja do minimum dwóch-trzech kierunków importu gazu ziemnego i ropy naftowej, zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego przez wyeliminowanie wszelkiego rodza ju strajków i zaburzeń w wydobyciu rodzimych surowców energetycznych, głównie węgla kamiennego i brunatnego, ale także gazu ziemnego, prowadzenie poszukiwań złóż węglowodorów, a zwłaszcza gazu ziemnego, racjonalna gospodarka zasobami węgla, modernizacja infrastruktury energetycznej, rozwój energetyki rozproszonej i produkcji energii ze źródeł odnawialnych oraz intensyfikacja prac w kierunku powiązań sieciowych z energetyką Unii Euro pejskiej, a także z innymi sąsiadami. J. Soliński, opierając się na raporcie Organizacji Na rodów Zjednoczonych (ONZ) i Światowej Rady Energe tycznej (ang. World Energy Council - WEC) pt. Światowa ocena energetyczna - energia i wyzwanie szans rozwojo wych, stwierdza: Bezpieczeństwo energetyczne oznacza ciągłą dostępność energii w różnych je j formach, w wy starczających ilościach i po rozsądnych cenach12 oraz za znacza, że jeśli energia ma przyczyniać się do trwałego i zrównoważonego rozwoju, to powyższe warunki muszą być spełnione przez długi okres czasu. 5 Por. A. Yorkan, Energy security o f the European Union, [w:] L. Jesień (red.), The future o f European Energy Security: interdyscyplinary conference, Tischner European University, Kraków 2006, s. 65. 6 Por. J. Gratz, The EU approach towards energy security and Russia, [w:], L. Jesień (red.), op. cit., s. 193. 7 Por. P. Czerpak, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:] K. Żukrowska, M. Grącik, Bezpieczeństwo międzynarodowe, teoria i praktyka, SGH, W arszawa 2006, s. 122. 8 D. Yergin, Ensuring Energy Security, „Foreign Affairs” 2006, vol. 85, nr 2, s. 70-71. 9 E. Cziomer, M. Lasoń, op. cit., s. 25. 10 R. Ney, P erspektywy energetyczne Polski w świetle tendencji światowych, „Polityka Energetyczna” 2000, t. 3, z. 1, s. 21. 11 Ibidem, s. 22. 12 J. Soliński, Główne tezy raportu Organizacji Narodów Zjednoczonych i Światowej R ady Energetycznej pt. „ Światowa ocena ener getyczna - energia i wyzwanie szans rozwojowych", „Polityka Energetyczna” 2001, t. 4, z. 1, s. 15. 30 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 Źródło: opracowanie własne, na podstawie L.C. Triola, E nergy & National Security: An Exploration o f Threats, Solutions, and Alter native Futures, http://www.ensec.org Powyższy raport wskazuje opcje, które mogą pomóc zwiększyć poziom bezpieczeństwa energetycznego: • unikanie nadmiernej zależności od importu poprzez wzrost efektywności użytkowania energii i zachęca nie do większego korzystania z zasobów lokalnych, • dywersyfikacja źródeł (zarówno w sensie dostaw ców, jak i form energii), • poprawa stabilności politycznej poprzez współpracę międzynarodową i długoletnie umowy pomiędzy krajami-importerami oraz pomiędzy importerami, a eks porterami energii, • promowanie transferu technologii, • zwiększenie strategicznych rezerw ropy i produktów naftowych poprzez wzrost inwestycji i ulepszenie technik poszukiwań.13 W związku z powyższym G. Bartodziej i M. Toma szewski wyróżniają trzy główne składniki bezpieczeństwa energetycznego14: • bezpieczeństwo techniczne - infrastruktura tech niczna gospodarki energetycznej państwa jest wy starczająca, niezawodna, dobrze eksploatowana • bezpieczeństwo polityczne - dostęp do źródeł ener gii, dróg transportowych, urządzeń przetwarzających energię nie jest zagrożony, • bezpieczeństwo technologiczne zachowane są standardy jakości energii, gospodarka wykorzy stuje nowe technologie i nowe źródła energii, bada nia naukowe i wdrożenia zapewniają dostęp do no wych technologii, kształcone są kadry odpowiednie do potrzeb sektora energetycznego. Według T Motowidlaka15 zachowanie bezpieczeń stwa energetycznego kraju wymaga podjęcia działań zmie rzających do stworzenia systemu prawno-ekonomicznego sprzyjającego niezawodności dostaw (rys. 1), konkurencyj ności rynkowej oraz spełnieniu rygorów ochrony środowi ska. Zauważa jednak sprzeczność pomiędzy zapewnieniem odpowiedniego poziomu dostaw, a zwłaszcza spełnianiem wzrastających wymogów środowiska z zachowaniem ni skich kosztów energii. Jego zdaniem akceptowalne ceny oznaczają konieczność dyscyplinowania kosztów i poprawy efektywności przedsiębiorstw, co w warunkach gospodarki rynkowej oznacza zastąpienie mechanizmów regulacji ad ministracyjnej przez mechanizm regulacji rynkowej. A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częścik, K. Sochac ka16 bezpieczeństwo energetyczne państwa definiują jako zapewnienie ciągłości dostaw energii po optymalnych kosztach, przy zachowaniu niezależności politycznej oraz zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. 13 Ibidem, s. 16. 14 Por. G. Bartodziej, M. Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Nowa Energia, Racibórz 2009, s. 74. 15 T Motowidlak, Istota ciągłości dostaw energii elektrycznej w Unii Europejskiej, „Polityka energetyczna” 2007, t. 10, z. 1, s. 7. 16 A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częścik, K. Sochacka, Co to je s t bezpieczeństwo energetyczne państwa, [w:] S. Dębski, B. Górka-W inter (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, PISM, W arszawa 2003, s. 80. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 31 Ponadto zdaniem A. Gradziuka17 bezpieczeństwo energetyczne ma inne znaczenie dla producentów, a inne dla konsumentów energii, a ich priorytety są naturalnie rozbieżne. Uprzemysłowieni importerzy energii skupiają się na unikaniu zakłóceń w dostawach energii, dywersy fikacji źródeł dostaw energii, bezpieczeństwie infrastruk tury energetycznej i nowych rozwiązaniach technicznych zmniejszających ich zależność od importu paliw i energii. Zdaniem autora kraje zaliczane do tzw. rynków wscho dzących oraz średnich i małych importerów energii bez pieczeństwo energetyczne postrzegają jako zdolność do zaspokajania rosnącego popytu na energię z importu, za spokojenie potrzeb finansowych na inwestycje w rozwój infrastruktury energetycznej oraz zaspokojenie podstawo wych potrzeb energetycznych ludności i poprawę efektyw ności zużycia energii. Natomiast dla producentów energii istotna jest zdolność do zapewnienia długotrwałego dostę pu do rynków zewnętrznych oraz ich dywersyfikacja. W. Dołęga18 stwierdza, że w procesie zapewnie nia bezpieczeństwa energetycznego kraju uczestniczą zarówno przedsiębiorstwa energetyczne, wśród których wymienia: operatorów systemów elektroenergetycznych, podmioty handlowo-rozliczeniowe i wytwórców energii, jak i organy administracji publicznej oraz administrację samo rządową. Zdaniem S. Rychlickiego i J. Siemka19: Bezpieczeń stwo energetyczne to określenie, które nie powinno się odnosić wyłącznie do pojedynczych krajów, ale do całych regionów, a nawet świata. Autorzy podkreślają, że rynki energetyczne poszczególnych nośników energii są bu dowane przez coraz bardziej związane ze sobą systemy energetyczne, co zwiększa stopień bezpieczeństwa ener getycznego państw współpracujących. Dywersyfikacja dostaw energii lub nośników energii jest nieodłącznie związana z problemem bezpieczeństwa energetycznego państwa.20 Dlatego poszczególne kra je dążą do zróżnicowania źródeł dostaw, starając się nie kupować od jednego eksportera więcej niż 30% nośnika energii. Jako przykład wzorcowej dywersyfikacji w zakre sie gazu ziemnego można wskazać Niemcy, które pobie rają gaz z czterech źródeł: własnego terytorium, Morza Północnego, Rosji oraz w postaci skroplonej z państw arabskich (20-30% z każdego ww. kierunku). W definicjach bezpieczeństwa energetycznego wy stępujących w literaturze rosyjskiej główny nacisk kładzio ny jest na21: • ochronę monopolu państwa w dysponowaniu surow cami energetycznymi, • zachowanie kontroli Kremla nad kompleksem ener getycznym, inwestycjami zagranicznymi, rozwojem infrastruktury wydobywczej i przetwórczej, • zapewnienie atrakcyjnych rynków zbytu nośników energii, • zabezpieczenie tranzytu i dywersyfikacji dostaw na nowe rynki energetyczne, • aktywną obecność w europejskim rynku energii, • traktowanie surowców energetycznych jako instru mentu polityki zagranicznej. Natomiast autorzy zachodni akcentują m.in. kwestie22: • stałej dostępności do nośników energii, • regularności ich dostaw, • przystępności cen za surowce energetyczne, • ograniczenia zależności energetycznej poprzez dy wersyfikację dostaw tych surowców, • ochrony obiektów energetycznych przed atakami terrorystycznymi, • ekologiczne i rozwoju odnawialnych źródeł energii, • racjonalnej gospodarki energią, • wdrożenia mechanizmów rynkowych i nowych tech nologii. Zdaniem A. Dembińskiego23: Kraje-producenci ropy dążą do wspólnego celu, którym je s t osiągnięcie możliwie ja k największych zysków zarówno doraźnych, ja k i przewi dywanych na dłuższy czas z eksploatacji i potencjalnych zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego. Odnośnie krajów konsumentów z dawnej Europejskiej W spólnoty Gospo darczej (EWG, poprzedniczki obecnej Unii Europejskiej) zauważa: przejawiają tendencję do ujednolicenia polityki w zakresie gospodarki paliwowo-energetycznej. Polityka ta opiera się na trzech podstawach: na stosunkach między krajam i EWG, na stosunkach z innym i krajami-producentam i oraz innym i krajam i konsumentami, to znaczy z USA i Japonią. 17 A. Gradziuk, E nergy Security and Climate Change: Seeking a Balance in the New Reality, [w:] A. Gradziuk, E. Wyciszkiewicz, E nergy Security and Climate Change: Double Challenge for Policymakers, PISM, W arszawa 2009, s. 10-11. 18 W. Dołęga, Rola uregulowań prawnych w procesie zapewnienia bezpieczeństwa elektroenergetycznego kraju, „Polityka energety czna” 2010, t. 13, z. 2, s. 105 i kolejne. 19 S. Rychlicki, J. Siemek, Analiza trendów energetycznych w świecie i w Europie z uwzględnieniem rynków węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego, „Polityka Energetyczna” 1998, t. 1, z. 1-2, s. 29. 20 S. Nagy, S. Rychlicki, J. Siemek, Im port gazu a bezpieczeństwo energetyczne Polski, „Polityka energetyczna” 2005, t. 8, z.specj., s. 105. 21 Ibidem. 22 M. Bodio, Polityka energetyczna w stosunkach m iędzy Unią Europejską a Federacją Rosyjską w latach 2000-2008, Oficyna W y dawnicza ASPRA-JR, W arszawa 2009, s. 23. 23 A. Dembiński, Polityka energetyczna krajów uprzemysłowionych wobec kryzysu naftowego, Ośrodek Informacji Centralnej CINTE, Warszawa 1974, s. 5. 32 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 Dla państw eksportujących surowce energetyczne, bezpieczeństwo energetyczne wiąże się z wysokim po pytem na ich eksport oraz ustabilizowanymi na wysokim poziomie cenami, co umożliwia osiąganie stałych i wyso kich dochodów, przyczyniających się do utrzymania sta bilizacji społeczno-gospodarczej kraju oraz zachowania władzy (stanowisk) przez często autorytarnych przywód ców różnego szczebla. W celu zapewnienia swego bezpie czeństwa energetycznego, państwa eksporterzy dążą do wspomnianej maksymalizacji dochodów, czemu służy wy korzystanie posiadanej przewagi surowcowej i logistycz nej oraz dywersyfikacja rynków zbytu, a także utrzymy wanie systemu podwójnych cen (innych w kraju, a innych w eksporcie). Bezpieczeństwo energetyczne wymaga utrzymania i stałego inwestowania we wszystkie elementy łańcucha dostawy energii, w tym m.in. w: poszukiwania i produkcję węglowodorów, rozwój odnawialnych źródeł energii, budo wę terminali do importu LNG i rurociągów oraz utrzymania i rozbudowy sieci transmisji i dystrybucji gazu ziemnego i energii elektrycznej.24 Stąd większość rządów, które za jeden ze swoich celów strategicznych czynią zapewnienie bezpieczeń stwa energetycznego we własnym kraju, w zależności od posiadanych zasobów surowców energetycznych oraz stopnia rozbudowy i stanu infrastruktury energetycznej, działa w kierunku zwiększenia wydobycia, poprawy efek tywności przetwarzania, modernizacji sieci przesyłowych i zmniejszenia strat w transporcie, usprawnienia dystrybu cji oraz sterowania zapotrzebowaniem zgłaszanym przez konsumentów. Nie zawsze jest to jednak w pełni możliwe, szczególnie gdy kraj leży daleko od lokalizacji miejsc wy dobycia. Wówczas można jednak dążyć do dywersyfikacji dostawców i dróg transportu, rozbudowy pojemności ma gazynowych, a także zmiany energy mix. W ystępują kraje zdawałoby się zasobne w surowce (np. Polska, Grecja, Estonia i Czechy), ale w praktyce zdane na mało innowa cyjną monokulturę energetyczną, rezygnacja z której wią załaby się przejściowo z dużymi problemami społecznymi, np. w zakresie utraty miejsc pracy i konieczności prze kwalifikowania dużych grup pracowników. Rozwiązaniem mogłaby w ich przypadku być zmiana technologii, rozwój współpracy międzynarodowej, budowa interkonektorów oraz uruchomienie programu poszukiwań alternatywnych surowców energetycznych. Realizacja powyższych działań, niezależnie od za kresu potrzeb w poszczególnych obszarach, wymaga efektywnej współpracy wielu uczestników procesu produk cji energii pierwotnej i wtórnej, ich transportu, magazyno wania, dystrybucji i akwizycji oraz konsumentów, w tym praktycznie wszystkich działów gospodarki i gospodarstw domowych. Odbiorcy zwykle jako jeden z warunków bez pieczeństwa energetycznego stawiają niską cenę surow ców energetycznych, mając jednak na względzie minima lizację ceny energii końcowej, w tym energii elektrycznej, energii cieplnej i paliw transportowych. Kraje, rozwinięte gospodarczo, które stać na pokrycie kosztów ochrony śro dowiska naturalnego, niszczonego od wieków w proce sach wydobywczych, a w przypadku awarii technicznych lub klęsk żywiołowych także w związku z procesami ener getycznymi, przy pomocy różnych narzędzi naciskają na kraje rozwijające się, wymuszając uwzględnianie przez nie wydatków na ochronę środowiska naturalnego, w tym dla potrzeb przyszłych pokoleń. Jednak ciągłe upatrywanie przez niektóre kraje, bez pieczeństwa energetycznego w dużych pokładach węgla zlokalizowanych na ich terytorium jest iluzoryczne w per spektywie wprowadzenia w życie programu redukcji emisji gazów cieplarnianych, w szczególności dwutlenku węgla. Stąd niezbędne jest wypracowanie efektywnych mechani zmów racjonalnego gospodarowania posiadanymi, często niezbyt wielkimi zasobami dostępnych surowców energe tycznych oraz sterowania krótko- i długoterminowym zapo trzebowaniem odbiorców końcowych na paliwa transpor towe, ciepło i energię elektryczną, z uwzględnieniem ich kosztów, od pozyskania do konsumpcji. W świetle wyników powyższych analiz, stworzenie jednej uniwersalnej definicji bezpieczeństwa energetyczne go państwa, która odpowiadałaby krajom biednym i boga tym, eksporterom i importerom surowców energetycznych, zasobnym w ropę naftową i gaz ziemny lub tylko w węgiel, leżącym na szlaku przesyłu surowców lub z dala od nich, posiadających dostęp do morza i nieposiadających go jest po prostu na obecnym etapie niemożliwe. Można wszakże założyć, że innowacyjne technologie energetyczne, gdy tylko zostaną wdrożone na masową skalę, mogą w krótkim czasie wpłynąć na zmianę priorytetów. Niemniej, w oparciu o wyniki przeprowadzonych badań, można przyjąć, że bezpieczeństwo energetyczne państwa to zdolność do zaspokojenia krajowego zapotrze bowania na paliwa i energię pochodzące z produkcji krajo wej lub importu, po cenie wynikającej z równowagi popytu i podaży, przy dopełnieniu wymagań ochrony środowiska. Wymiary bezpieczeństwa energetycznego Polityka energetyczna rozumiana jako ingerencja państwa w rozwiązywanie problemów energetycznych, zwykle utożsamiana jest z jej głównym celem, którym jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego państwa.25 24 St. Petersburg Plan o f Action: Global Energy Security, OECD/IEA 2009, s. 15. 25 D. Foremny, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:] K.A. W ojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska (red.), Bezpieczeństwo państwa, Ofi cyna W ydawnicza ASPRA-JR, W arszawa 2009, s. 213. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 33 W wąskim ujęciu polityka energetyczna postrzegana jest w kontekście26: konfliktu (sfera gry o realizację inte resów energetycznych), konsensualnym (sfera współdzia łania i kooperacji podmiotów eksportujących i importują cych nośniki energii), bezpieczeństwa (eliminacji realnych i potencjalnych zagrożeń w sferze energetycznej), geopo litycznym (budowy globalnego rynku energii), kontynen talnym (budowy partnerstwa strategicznego w dziedzinie energetycznej), integracyjnym (np. tworzenia wspólnego rynku gazu ziemnego i energii elektrycznej). W ujęciu szerokim politykę energetyczną można traktować jako rodzaj polityki sektorowej obejmujący po lityki szczegółowe27: wydobycia i wykorzystania surow ców energetycznych, racjonalnego wykorzystania źródeł energii, handlu surowcami i produktami energetycznymi, tranzytu i dywersyfikacji nośników energii, cen nośników energii, bezpieczeństwa energetycznego, rozwoju alterna tywnych źródeł energii, w tym odnawialnych źródeł energii (OZE, ang. Renewable Energy Sources - RES). J. Michna cele polityki energetycznej dzieli na: cele powszechnie uznawane, cele realizowane przez kilka państw i cele specyficzne dla określonego kraju. Do celów powszechnie uznawanych zalicza: wzrost efektywności użytkowania energii poprzez racjonalizację jej użytkowa nia oraz zastąpienie technologii energetycznych wym a gających drogich paliw technologiami wykorzystującymi paliwa tańsze, a w szczególności zmniejszenie zależności gospodarek od dostaw ropy. Wśród celów realizowanych przez kilka państw wymienia m.in.28: • utrzymanie odpowiedniej jakości dostaw przy stoso waniu kryterium potrzeb energetycznych, • zróżnicowanie źródeł dostaw energii ze względu na państwa eksportujące, • kształtowanie właściwej struktury zużywanych no śników energii, • zgodność prowadzonej polityki energetycznej z poli tyką środowiskową i społeczną, • rozwój sieci przesyłowych, w tym elektrycznych, ga zowych i ciepłowniczych, • wzrost użytkowania odnawialnych źródeł energii, • zmniejszenie importu energii. Według Z. Łuckiego29 polityka energetyczna dane go kraju i stosowane w niej instrumenty są kształtowane przez obywateli na trzech poziomach: • makro - jako elektorat dokonuje wyboru określonej opcji politycznej w parlamencie krajowym i euro pejskim, zaś jako respondenci wypowiadają się na temat polityki energetycznej w referendach i bada niach opinii publicznej, • mezo - jako członkowie lokalnej społeczności wybie rają władze lokalne i wpływają różnymi drogami na decyzje tych władz, a równocześnie jako członkowie załóg firm lub instytucji mają duży wpływ na zużycie energii przez te jednostki, • mikro - jako konsumenci kupują i eksploatują urzą dzenia zużywające energię oraz sami zużywają energię w różnej postaci, a także jako kupujący pro dukty i usługi, w których wytworzenie włożono pew ną ilość energii mają wpływ na skuteczność stoso wanych narzędzi polityki energetycznej. Z. Łucki30 instrumenty polityki energetycznej dzieli na: regulacyjne/prawne (zalecenia, koncesje, nakazy, za kazy, normy techniczne, limity, kwoty, umowy dobrowolne itp.), ekonomiczne (dotacje, ulgi podatkowe lub akcyzy, stawki amortyzacyjne, preferencyjne kredyty, a także po datki od energii lub zanieczyszczeń, handel emisjami itp.), komunikacyjne (informacje pisemne i internetowe, certyfi katy i etykiety ekologiczne lub energetyczne dla produktów, a także demonstracje, kampanie reklamowe, szkolenia, poradnictwo, doradztwo itp.) oraz strukturalne (elementy nowoczesnej infrastruktury energetycznej)31. M. Bodio32 w polityce energetycznej Unii Europejskiej wyróżnia wymiar wewnętrzny, budowy wspólnej polityki ener getycznej, oraz zewnętrzny, stosunków z podmiotami spoza Wspólnoty, w którym uwypukla znaczenie relacji z Rosją. M. Kumanowski systematyzuje metody analizy ener gochłonności gospodarki narodowej z punktu widzenia33: • zakresu podmiotowego analizy (cały kraj, wybra ne lub wszystkie sekcje gospodarki, wybrane lub wszystkie działy, grupy lub klasy wchodzące w skład poszczególnych sekcji), • zakresu czasowego analizy (jeden wybrany rok, bądź okres kilku lub kilkunastu lat, który jest charak teryzowany za pomocą jednego wskaźnika), • charakteru analizy (statyczna - celem jest porówna nie wskaźników dla wybranego roku lub okresu, dy namiczna - celem jest określenie charakteru zmian wskaźników w wybranym okresie), 26 Por. M. Bodio, Z badań nad polityką energetyczną w stosunkach m iędzy Unią Europejską a Rosją, „Przegląd Europejski” 2009, nr 2, s. 46. 27 Ibidem , s. 46-47. 28 Por. J. Michna, op. cit., s. 11-12. 29 Z. Łucki, Instrum enty polityki energetycznej, [w:] „Polityka energetyczna” 2010, nr 1, tom. 13, s. 6. 30 Ibidem , s. 7. 31 Por. C. Egmond, R. Jonkers, G. Kok, One size fits all? Policy instrum ents should fit the segments o f targets groups, [w:] Energy Policy nr 34/2006, s. 3464-3474. 32 M. Bodio, Polityka energetyczna ..., op. cit., s. 163-193. 33 M. Kumanowski, Problem y metodyczne związane z m iędzynarodowym i analizami porównawczym i energochłonności gospodarki narodowej, „Polityka energetyczna” 1998, t. 1, z. 1-2, s. 114. 34 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 • rodzaju zastosowanych wskaźników (podstawowe, dodatkowe). Polityka energetyczna każdego kraju zakłada racjo nalne i efektywne gospodarowanie posiadanymi zasobami surowców energetycznych, jakie występują na jego tery torium (rys. 2), a dopiero w dalszej kolejności przewiduje import energii pierwotnej lub wtórnej. Zapewnienie dostaw krajowych wiąże się z zagwarantowaniem: identyfikacji dostępnych zasobów surowców energetycznych, poziomu i asortymentu dostaw dostosowanego do istniejących po trzeb, stabilności i terminowości dostaw, konkurencyjności wydobycia, utrzymania na odpowiednim poziomie mocy wydobywczych oraz infrastruktury przesyłowej, przeła dunkowej i magazynowej, bezpieczeństwa pracy, ochro ny środowiska, wsparcia prac badawczych i rozwojowych nad nowymi technologiami wydobycia i wykorzystania su rowców energetycznych oraz zmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko procesów pozyskiwania energii, a także zapewnienia bezpieczeństwa infrastruktury górni czej oraz wydobytego surowca. Rys. 2 Elektrownia słoneczna w Andaluzji (Hiszpania) Źródło: wikimedia.pl Dostrzegając aspekty polityczne, ekonomiczne, eko logiczne i techniczne bezpieczeństwa energetycznego u innych autorów, A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częścik, K. Sochacka34 uznają, że aspekt techniczny nie mieści się w security, lecz w safety i winien być wyłączony z rozwa żań, zaś istotny jest wymiar: • polityczny - eliminowanie lub ograniczanie możli wości wykorzystania przez podmioty zewnętrzne ich statusu dostawcy energii w celu wywierania presji politycznej (dywersyfikacja źródeł dostaw energii, w tym dostawców, nośników energii i technologii uzyskiwania energii, prowadzenie prac nad nowymi technologiami, w tym oszczędniej zużywającymi su rowce i umożliwiającymi szybsze przystosowywanie się gospodarki w przypadku chwilowego wstrzymania dostaw, ograniczenie dostępu podmiotów zagranicz nych do rodzimego rynku energetycznego, tworze nie rezerw surowców, zawieranie długookresowych umów uwzględniających interesy eksporterów i im porterów surowców energetycznych, utrzymywanie z państwami-eksporterami specjalnych/uprzywilejo wanych stosunków, tworzenie zintegrowanych sys temów przesyłu energii, interwencja, w tym militarna, jeśli bezpieczeństwo dostaw zagrożone jest przez kryzys/konflikt w regionie pochodzenia surowców), • gospodarczy - ograniczanie kosztów uzyskania energii (modernizacja i rozbudowa infrastruktury, w tym rurociągów przesyłowych ropy naftowej i gazu ziemnego oraz portów przeładunkowych, obniżanie energochłonności gospodarki, rozwój tanich źródeł energii, a także liberalizacja rynku energetycznego, która prowadząc do wzrostu liczby dostawców ener gii oraz uelastycznienia systemu funkcjonowania rynku energetycznego, przenosi główną odpowie dzialność za zapewnienie bezpieczeństwa energe tycznego z rządu na przedsiębiorców prywatnych oraz umożliwia przejęcie kontroli nad nim przez pod mioty zagraniczne), • ekologiczny - uwzględnianie kosztów odtworzenia środowiska naturalnego (powiązanie wzrostu gospo darczego z postępem technologicznym i ochroną środowiska, w tym jak najszersze wykorzystanie od nawialnych źródeł energii, tworzenie odpowiednich regulacji prawnych, wspieranie badań przemysło wych i prac rozwojowych zwiększających innowacyj ność gospodarki, rozwój współpracy międzynarodo wej, regionalna integracja rynków). Zdaniem W. Bojarskiego wadliwie skonstruowa na definicja bezpieczeństwa energetycznego: podważy ła istotny sens tego pojęcia, a jego dowolne stosowanie przez polityków rozmyło do końca je g o znaczenie.35 Za kwestionował mianowicie, że: • w sposób ekonomicznie uzasadniony - jest sformu łowaniem jednostronnie interpretowanym jako spo sób opłacalny dla dostawcy, lub nawet jako zapew nienie dostawcy cen ekonomicznie uzasadnionych, co neguje reguły rynku konkurencyjnego oraz pomija dostępność cenową paliw i energii dla odbiorcy, • przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska - w sytuacji kryzysowej (warunkach awaryjnych, krytycznych, żywiołowych itp.), gdy pokrywanie za potrzebowania energetycznego jest szczególnie 34 A. Gradziuk, W. Lach, E. Posel-Częścik, K. Sochacka, Co to je s t bezpieczeństwo energetyczne państwa?, op. cit., s. 706. 35 W. Bojarski, Ogólne problem y bezpieczeństwa energetycznego Polski, [w:] Bezpieczeństwo system ów energetycznych, Polski Komitet Naukowo-Techniczny FSNT-NOT, W arszawa 2004, s. 7. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 35 istotne i do której to sytuacji w szczególności odnosi się pojęcie bezpieczeństwa energetycznego zacho wanie wymagań ochrony środowiska ma znaczenie drugorzędne w stosunku do możliwych nieszczęść i strat odbiorców i życia publicznego.36 Autor dostrzegł nasilanie się tendencji do zamazy wania pojęcia bezpieczeństwa energetycznego i przesu wania na dalszy plan interesów odbiorcy (grupy odbiorców, branży, ogółu odbiorców w regionie lub w kraju), który jest pierwotnym i podstawowym podmiotem, którego to poję cie dotyczy. Wtórnym podmiotem jest dostawca (zbiór do stawców, określony system zaopatrzenia, krajowy system paliwowo-energetyczny). W. Bojarski przytacza również trzy definicje bezpieczeństwa energetycznego37: • bezpieczeństwo energetyczne odbiorcy (użytkownika energii) - stopień pewności dostępu przez niego do potrzebnych mu form energii, w potrzebnym czasie i w potrzebnej ilości, przy dostępnej dla niego cenie, • bezpieczeństwo zaopatrzenia energetycznego - sto pień pewności, że dany system energetyczny (system zaopatrzenia): pokryje pełne, przewidywane zapo trzebowanie energetyczne wszystkich odbiorców, po społecznie akceptowanych cenach - w normalnych warunkach eksploatacji, przy zachowaniu ciągłości dostawy i wymaganych parametrów jakościowych oraz spełnieniu warunków ochrony środowiska, po kryje zadowalająco określone, niepełne zapotrzebo wanie energetyczne, przy pogorszonych parametrach jakościowych - w różnych możliwych sytuacjach kry zysowych, katastrofalnych, żywiołowych itp. , • bezpieczeństwo energetyczne państwa (regionu) - obej muje zarówno bezpieczeństwo energetyczne odbior ców, ja k też zagadnienia bezpieczeństwa zaopatrzenia energetycznego tych odbiorców na danym terenie. A. Kłos, J. Paska38 wskazują natomiast, że do zacho wania bezpieczeństwa energetycznego niezbędny jest ze spół działań zmierzających do stworzenia takiego systemu prawno-ekonomicznego, który wymuszałby: • pewność dostaw - zapewnienie stabilnych warunków umożliwiających pokrycie bieżącego i perspekty wicznego zapotrzebowania gospodarki i społeczeń stwa na energię, odpowiedniego rodzaju nośników energii pozwalających na ich wzajemną substytucję, • konkurencyjność - tworzenie dla wszystkich uczest ników rynku energii jednakowych warunków działa nia, a w szczególności zapewniających wiarygod ność i przejrzystość ocen i kosztów oraz eliminację wykorzystywania systemu kreowania cen dla reali zacji polityki socjalnej lub jako instrumentu ekono micznego wspierania określonego nośnika energii, • spełnienie wymogów ochrony środowiska - minima lizację negatywnego oddziaływania energii na środo wisko i warunki życia społeczeństwa. Autorzy uważają ponadto, że w powyższym ujęciu bezpieczeństwo należy rozumieć jako kategorię społecz no-ekonomiczną, w której można wyróżnić bezpieczeń stwo cząstkowe, określone w odniesieniu do poszcze gólnych form lub nośników energii, np. bezpieczeństwo elektroenergetyczne, bezpieczeństwo zaopatrzenia w cie pło itp. oraz zauważają, że w przypadku sieciowych nośni ków energii (np. energia elektryczna, gaz, ciepło sieciowe) 0 stanie bezpieczeństwa energetycznego w dużym stop niu decyduje niezawodność systemu energetycznego. Podobnie według J. Grzesik39 definicja bezpieczeń stwa energetycznego obejmuje trzy aspekty: • niezawodność dostaw, • konkurencyjność („w sposób ekonomicznie uzasad niony”), • wymagania ochrony środowiska. Zdaniem autorki oceniając stopień bezpieczeństwa energetycznego należy brać pod uwagę40: • zrównoważenie popytu i podaży na paliwa i energię, • strukturę nośników energii, • stan techniczny obiektów energetycznych, • system transportu, przesyłu i dystrybucji paliw i ener gii, • stan zapasów paliw pozwalający na zapewnienie ciągłości dostaw do odbiorców, • uwarunkowania ekonomiczne, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa sektora energetycznego, • lokalne bezpieczeństwo energetyczne właściwe dla gmin, powiatów i województw. Ww. autorka podkreśla także aspekt ochrony środo wiska i długofalowego wpływu obecnie podejmowanych działań i inwestycji w sektorze elektroenergetycznym dla kondycji przyszłych pokoleń.41 Zdanie M. Dudy42 bezpieczeństwo [energetycz ne - przypis własny] nie może być tylko: zdolnością do zaspokajania w warunkach rynkowych popytu na paliwa 1 energię pod względem ilościowym i jakościow ym , lecz 36 Ibidem, s. 8. 37 Ibidem, s. 9. 38 A. Kłos, J. Paska, Niezawodność system ów elektroenergetycznych a wielkie awarie systemowe, [w:] Bezpieczeństwo systemów energetycznych, PKNT FSNT-NOT, W arszawa 2004. 39 J. Grzesik, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:] Miejsce Polski w Europie, WSIiZ, Rzeszów 2005, s. 7. 40 Ibidem, s. 7-9. 41 Ibidem, s. 9. 42 M. Duda, Referat kom plem entarny do referatu prof. Jana Popczyka „ Zarządzanie bezpieczeństwem energetycznym kraju w warun kach rynkowych", [w:] Rynek energii elektrycznej: Bezpieczeństwo energetyczne Polski w strukturze Unii Europejskiej, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2005, s. 14. 36 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 rzeczywistym stanem gospodarki. Autor kwestionuje także zamieszczenie w definicji odniesienia do warunków ryn kowych, gdyż bezpieczeństwo energetyczne odnosi się do każdych warunków, zaś w sytuacji zagrożenia mecha nizmy rynkowe powinny ulec zawieszeniu. Jego zdaniem elementy bezpieczeństwa energetycznego: • bezpieczeństwo dostaw nośników energii, • cena nośników energii, • swoista ja ko ść ekologiczna, są wewnętrznie sprzeczne, a niedostrzeganie tego może prowadzić nie do poprawy, lecz zagrożenia bezpie czeństwa energetycznego. Jako przykład autor wskazuje sytuację, gdy kraj podejmuje zobowiązania ekologiczne, które zagrażają bezpieczeństwu dostaw energii. M. Duda wskazuje, że dla odbiorców energii zna czenie działań dla zapewnienia bezpieczeństwa energe tycznego jest odwrotnie proporcjonalne do ich horyzontu czasowego. Im dłuższy horyzont czasowy, tym mniejsze zainteresowanie odbiorców, stąd niewielkie zainteresowa nie np. energetyką wodorową.43 Specjaliści energetyczni ONZ wskazują, że co naj mniej pięć kluczowych komponentów - środowisko, tech nologia, system zarządzania, czynniki społeczno-kultu ralne oraz relacje międzynarodowe - należy dodać do tradycyjnego produktowego rozumienia bezpieczeństwa energetycznego. Polityka energetyczna winna zaś obej mować narodowe i międzynarodowe implikacje wszystkich powyższych wymiarów.44 Nowe wymiary bezpieczeństwa energetycznego do strzega także J. Deutch, który zalicza do nich m.in.45: • bezpośredni wpływ uzależnienia od importu ropy naf towej na kierunki działania i politykę państw importe rów, podając jako przykład Japonię, Niemcy i Fran cję, które preferują nieprzyjazne USA dysponujące złożami ropy naftowej kraje Środkowego Wschodu, • możliwość finansowania petrodolarami działalności terrorystycznej, • potrzebę unikania wydatków na wydobycie ropy naf towej w krajach, które mogą arbitralnie wstrzymywać dostawy, Autor wskazuje na46: • podatność infrastruktury energetycznej na ataki ter rorystyczne, • pilną potrzebę zmniejszenia ryzyka rozprzestrzenia nia technologii komercyjnego wykorzystania energe tyki jądrowej, • rosnącą zależność USA od importu gazu ziemnego, 43 44 45 46 47 48 • rosnąca zależność krajów rozwijających się, w szcze gólności Chin i Indii, od importu ropy naftowej, • wzrost globalnego ocieplenia i towarzyszącą mu po trzebę kontrolowania emisji dwutlenku węgla, w kon tekście napięć Północ-Południe. Infrastruktura energetyczna zawsze była podatna na ataki terrorystyczne, co dotyczy m.in.: rurociągów, tankow ców, rafinerii i elektrowni, ataki takie mogą w różnej formie mieć miejsce także w przyszłości. Wraz z rozprzestrzenia niem się terroryzmu coraz większego znaczenia nabiera przeciwdziałanie szybkiemu wzrostowi liczby broni ma sowej zagłady. Jednym z aspektów tych działań musi być zapewnienie, by komercyjna energetyka jądrowa nie sta nowiła, celowo lub nieumyślnie, źródła handlu materiałami rozszczepialnymi, do których miałyby dostęp organizacje terrorystyczne. Rosnący popyt na import ropy naftowej i gazu ziemnego ze strony krajów rozwijających się pro wadzi do ogólnoświatowej konkurencji o dostęp do źródeł surowców naturalnych. Może to w przyszłości prowadzić do konfliktów nie tylko politycznych, ale także gospodar czych, a nawet militarnych między krajami zainteresowa nymi importem, bądź między importerami, a producentami surowców energetycznych. Uznać należy także za za sadne przewidywanie konfliktów między bogatą Północą, a biednym Południem w zakresie ograniczeń dotyczących wykorzystania węgla, ze względu na chęć ograniczenia emisji gazów cieplarnianych przez kraje, które dotych czas najbardziej zanieczyszczały środowisko naturalne. Próba narzucenia ograniczeń emisji krajom rozwijającym się musi niechybnie prowadzić do zakłóceń w ich rozwoju gospodarczym i niepokojów społecznych. Zwrócić nato miast należy uwagę, że przewidywania odnośnie uzależ nienia Stanów Zjednoczonych od importu gazu ziemnego nie sprawdziły się, ze względu na opanowanie technologii wydobywania gazu łupkowego umożliwiającej produkcję ilości surowca w pełni pokrywającej zapotrzebowanie wewnętrzne.47 Jednym z aspektów bezpieczeństwa energetyczne go jest jego wym iar czasowy. W. Bojarski rozróżnia48: • bezpieczeństwo krótkookresowe (operacyjne) - ak tualne w czasie bieżącym, • bezpieczeństwo sezonowe (taktyczne) - na określo ny sezon, • bezpieczeństwo średniookresowe - na najbliższe kilka lat, • bezpieczeństwo długookresowe (strategiczne) - na dalsze lata. Ibidem. Multi Dimensional Issues in International Electric Power Grid Interconnections, op. cit., s. 151. J. Deutch, op. cit., s. 5. Ibidem, s. 6. Ibidem, s. 7-11. W. Bojarski, Ogólne problem y bezpieczeństwa energetycznego Polski, op. cit., s. 9. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 37 Według E. Cziomera i M. Lasonia w celu osiągnięcia bezpieczeństwa zaopatrzenia energetycznego państwa stosują strategie krótko- i długofalowe.49 Strategie krótko falowe obejmują: • gromadzenie zapasów energii, a zwłaszcza paliw, na możliwie długi okres, co wymaga kosztownych ma gazynów i składów, • ograniczenie popytu na energię, • przestawienie się na inne surowce. Strategie długofalowe ich zdaniem zmierzają nato miast w kierunku niedopuszczenia do trudności lub kryzy su na tle zaopatrzenia energetycznego, poprzez działania wewnętrzne i zewnętrzne o charakterze ekonomicznym i politycznym, takie jak: • wprowadzenie oszczędności energii, • dywersyfikację wewnętrznej mieszanki energetycz nej, • zwiększenie krajowej produkcji nośników energii, • dywersyfikację importu energii oraz rozwój jej no wych nośników, np. odnawialnych, • zabieganie o dobre stosunki polityczne zarówno z krajami producentami, jak i krajami tranzytowymi. D. Foremny w strategii długookresowej wyróżnia trzy części: • pierwszą - okres kilkunastu pierwszych miesięcy - dostosowanie zasobów do potrzeb, wyłącznie na zasadzie doraźnych zakupów interwencyjnych no śników energii oraz wykorzystaniu do ich przesyłu doraźnych dodatkowych środków transportu, w tym czasie winny być wypracowane decyzje strategicz ne, które będą realizowane w następnych latach, • drugą - 5-1 0 lat w zależności od nośnika energii - realizacja inwestycji transportowych związanych z przesyłem nośników energii, takich jak rurociągi czy terminale i inwestycje pozwalające na groma dzenie zapasów, • trzecią - okres do 30 lat - całkowite przestawienie gospodarki na zmianę struktury stosowanych nośni ków energii, pod warunkiem, że w okresie pierwszym zostały podjęte decyzje strategiczne. H. ęah a50 politykę bezpieczeństwa energetycznego dzieli na krótko- i długoterminową, przy czym wskazuje, że polityka krótkoterminowa winna być ukierunkowana na dywersyfikację i magazynowanie. O ile potrzeba uwzględniania dywersyfikacji w po lityce energetycznej nie budzi wątpliwości u większości importerów, to różnie wskazywany jest niezbędny zakres dywersyfikacji: • źródeł zaopatrywania, krajów zaopatrujących, dróg zaopatrywania51, • źródeł dostaw importowanych paliw52, • źródeł i kierunków dostaw oraz technologii53, • typów paliw wykorzystywanych w gospodarce, źró deł dostaw energii (różne firmy, różne kraje) oraz sto sowanych technologii54, Politykę utrzymywania zapasów magazynowych surowców energetycznych wprowadziła Międzynarodowa Agencja Energetyczna po pierwszym kryzysie naftowym (1973). Miało to zapewnić redukcję wpływu nieoczekiwa nego wzrostu cen oraz niespodziewanego wstrzymania dostaw. Minimalne zapasy ropy naftowej zostały określone na poziomie ilości pokrywających 90-dniowe zapotrzebo wanie danego kraju, czyli na prawie 25% średniego rocz nego zużycia poszczególnych surowców energetycznych. Nie zdefiniowano natomiast minimalnych wymaganych po jemności magazynowych na przechowywanie gazu ziem nego. Magazynowanie surowców energetycznych służy55: • zapewnieniu rezerwy strategicznej na wypadek przerwania dostaw, • równoważeniu sezonowego obciążenia w celu za spokojenia szczytowego popytu, • umożliwieniu prowadzenia racjonalnego i ekono micznego wydobycia, • optymalizacji wahań cen magazynowanego surow ca, • optymalizacji funkcjonowania systemu przesyłowego poprzez niwelowanie lokalnych ograniczeń przepu stowości systemu lub krytycznych dopuszczalnych wielkości ciśnień. Oprócz dywersyfikacji i magazynowania, na stopień bezpieczeństwa energetycznego państwa zasadniczy wpływ ma posiadany stan ilościowy i jakościowy infrastruk tury służącej do produkcji, transportu i przetwarzania paliw pierwotnych oraz transportu, dystrybucji i akwizycji energii elektrycznej, paliw transportowych i ciepła. W zrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii nie wyczerpuje jednak celów polityki energetycznej zmierza- 49 E. Cziomer, M. Lasoń, op. cit., s. 25. 50 H. Çaha, Energy Security o f Turkey, [w:] International Conference on Human and Economic Resources, Izmir 2006, s. 84, http://www.globalcitizen.net, 29.08.2011. 51 Ibidem, s. 84. 52 E. Kochanek, op. cit., s. 302. 53 Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, op. cit., s. 8-9. 54 D. Foremny, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:] K.A. W ojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska (red.), Bezpieczeństwo państwa, Ofi cyna W ydawnicza ASPRA-JR, W arszawa 2009, s. 214 oraz P. Czerpak, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:]K. Żukrowska, M.Grącik (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, SGH, W arszawa 2006, s. 132. 55 Por. http://www.pgnig.pl, 30.08.2011. 38 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 jącej do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego pań stwa. Można wskazać kolejne niezbędne kierunki działań56: • poprawa efektywności energetycznej, • dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycz nej (np. poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej), • rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii (np. energii słonecznej, wiatrowej i biopaliw), • rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii, • ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Poprawa efektywności energetycznej przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego poprzez zmniejszenie zapotrzebowania na paliwa i energię, wpły wając bezpośrednio na zmniejszenie potrzeb importowych oraz pośrednio na ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko, poprzez zmniejszenie ilości gazów cieplarnia nych i popiołów emitowanych do atmosfery. Podobne efekty niesie odchodzenie od klasycznych technologii węglowych w wytwarzaniu energii elektrycznej i ciepła, poprzez wprowa dzanie energetyki jądrowej, czystych technologii węglowych, elektrowni gazowych oraz wykorzystanie odnawialnych źró deł energii, w tym biopaliw. Poprawę efektywności energetycznej można uzyskać m.in. poprzez tzw. zeroenergetyczny wzrost gospodarczy, tj. rozwój gospodarki (wzrost PKB) bez wzrostu zapotrze bowania na energię pierwotną, zwiększanie sprawności wy twarzania energii elektrycznej, zmniejszenie wskaźnika strat sieciowych w przesyle i dystrybucji, wzrost efektywności koń cowego wykorzystania energii, a także przeprofilowanie go spodarki na technologie wymagające małego wsadu energii i energooszczędne budownictwo. Dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elek trycznej winna uwzględniać potrzebę jak najmniejszej emisji gazów cieplarnianych przy produkcji energii. Istnieje szereg technologii spełniających powyższe wymaganie, a jednocze śnie umożliwiających poprawę bezpieczeństwa energetycz nego. Należą do nich: energetyka jądrowa, hydroenergetyka, energetyka słoneczna (solarna), energetyka wiatrowa, ener getyka oparta o pływy morskie, energetyka geotermalna, energetyka oparta o czyste technologie węglowe, energety ka oparta o biometanowe źródła kogeneracyjne itd. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, oprócz pozytywnego wpływu na ochronę środowiska po przez zmniejszenie zapotrzebowania na wydobycie i zużycie paliw kopalnych, umożliwia zmniejszenie uzależnienia od do staw paliw i energii z importu, jednocześnie przyczyniając się do wzrostu stopnia dywersyfikacji źródeł dostaw. Odnawial ne źródła energii, od wieków stosowane do produkcji ener gii cieplnej, pozwalają na wykorzystywanie ich do produkcji energii elektrycznej oraz biopaliw ciekłych i gazowych, w tym II generacji, a także biomasy przez generację rozproszoną. Wzrost konkurencji na rynkach paliw i energii przyczy nia się do zmniejszenia kosztów ich wytwarzania, co zwykle przekłada się na obniżenie cen paliw i energii, jak również ciepła, choć w znacznie mniejszym stopniu ze względu na specyfikę tego rynku. Do poprawy konkurencyjności przyczy nia się deregulacja przepisów ją ograniczających, prywaty zacja, rozwój infrastruktury transportowej, w tym możliwości przesyłowych linii energetycznych, gazociągów, ropociągów i portów morskich, budowa, rozbudowa i modernizacja rafi nerii, terminali gazowych, kopalń i elektrowni. Niezbędny jest także rozdział producentów, operatorów systemów przesyło wych, operatorów systemów magazynowych i dystrybutorów oraz sprawne funkcjonowanie giełd paliw i energii. Ze względu na potrzebę ograniczenia negatywnego oddziaływania energetyki na środowisko naturalne, w szcze gólności w zakresie wynikającym z przyjętych zobowiązań międzynarodowych, konieczne jest stworzenie w poszcze gólnych państwach własnego systemu zarządzania pułapa mi emisji gazów cieplarnianych i innych substancji. Popra wie bezpieczeństwa energetycznego będzie służył wzrost wykorzystania przyjaznych dla środowiska technologii pro dukcji paliw i energii ze źródeł odnawialnych, zastępowania energetyki węglowej przez inne rodzaje energetyki, rozwój gospodarczego wykorzystania odpadów, a także np. odzy skiwanie ciepła dotychczas bezpowrotnie traconego w za kładach przemysłowych, instytucjach publicznych oraz w bu downictwie wielo- i jednorodzinnym. Poprawie bezpieczeństwa energetycznego państwa służy również wzrost możliwości jego wymiany energetycz nej z państwami sąsiednimi, a poprzez nie także z dalszymi. W tym celu winna być rozwijana możliwość wymiany mię dzynarodowej poprzez rozbudowę transgranicznych zdolno ści przesyłowych sieci energetycznych oraz interkonektorów do dwukierunkowego przesyłu ropy naftowej, paliw płynnych i gazu ziemnego, a także morskich terminali naftowych i ga zowych. Ponadto niezbędne jest zawieranie i wywiązywanie się ze stosownych umów długookresowych na dostawy su rowców energetycznych, aktywność na rynkach transakcji krótkoterminowych oraz ciągła proefektywnościowa, proin nowacyjna i proekologiczna edukacja społeczeństwa. Dodatkowo poprawie bezpieczeństwa energetycznego państwa może służyć udział w budowie międzynarodowej in frastruktury przesyłowej energii elektrycznej, ropy naftowej, paliw płynnych i gazu ziemnego, udział w międzynarodo wych badaniach nad nowymi technologiami energetycznymi, kierowanie swoich przedstawicieli do prac organizacji mię dzynarodowych zajmujących się problematyką energetycz ną, aktywny udział w przygotowywaniu, wdrażaniu i realizacji traktatów energetycznych, systematyczne monitorowanie rynków paliw i energii, a także utrzymywanie przyjaznych stosunków dyplomatycznych i gospodarczych z państwami eksporterami surowców energetycznych. Nie można jednak zapominać, że zapotrzebowanie na paliwa i energię nie jest generowane na szczeblu państwa, 56 Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, W arszawa 2009, s. 4-5. RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 39 lecz lokalnie w miastach i gminach, tysiącach pojedynczych przedsiębiorstw przemysłowych i zakładów usługowych, in stytucji publicznych i gospodarstw domowych. Oddziaływa nie na użytkowników za pomocą instrumentów finansowych i prawnych oraz poprzez edukowanie ich i informowanie może przyczynić się do oszczędności paliw i energii, mak symalizacji wykorzystania istniejącego lokalnie potencjału energetyki odnawialnej, zmniejszenia emisji ciepła do atmos fery oraz inicjatyw, które choć będą miały wymiar lokalny, to w efekcie przyczynią się do poprawy bezpieczeństwa ener getycznego państwa. Do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego pań stwa niezbędna jest współpraca administracji rządowej i sa morządowej, przedsiębiorców i ich pracowników oraz wszyst kich obywateli. Nie wystarczy bowiem dostępność surowców energetycznych oraz posiadanie nowoczesnej infrastruktury do ich przerobu, transportu i dystrybucji. Nieodzowne jest także ograniczanie użytkowania energii elektrycznej, ciepła i paliw, a także aktywne oddziaływanie na zmniejszanie za potrzebowania na ich wykorzystywanie. Spośród wymiarów bezpieczeństwa energetycznego najistotniejsze są jego wy miary: normatywny, podmiotowy i przedmiotowy. W pojęciu bezpieczeństwa energetycznego występują więc pięć głównych wymiarów: • normatywny - polegający na uchwalaniu przez parla ment ustaw oraz wydawaniu na ich podstawie rozpo rządzeń przez władzę wykonawczą, które normują wy dobycie, przetwarzanie, przesył, dystrybucję i handel paliwami i energią, • energetyczny - dotyczący bilansowania popytu i poda ży na paliwa pierwotne i wtórne nośniki energii, a także technicznych zagadnień dotyczących ich wydobycia, przetworzenia, przesyłu, dystrybucji i użytkowania, • ekonomiczny - obejmujący zapewnienie równowagi cen akceptowanej przez dostawców i odbiorców na wszystkich etapach przepływu paliw i energii, od źródła ich pozyskania do ujścia podczas wykorzystania przez użytkowników końcowych, • ekologiczny - wiążący się ze spełnieniem standardów i norm przyjętych w celu zachowania środowiska na turalnego w należytym stanie dla przyszłych pokoleń, • współpracy międzynarodowej - polegający na koordy nacji działań państw producentów (eksporterów), tran zytowych i konsumentów (importerów) paliw i energii, m.in. w zakresie ich rodzaju, ilości, jakości, terminów dostaw, sposobów pomiaru, cen, opłat tranzytowych, sposobów i terminów rozliczania dostaw. Istnieją dwa kolejne wymiary bezpieczeństwa energe tycznego, bezpośrednio wiążące się z poprzednimi, które by wają włączane do definicji bezpieczeństwa energetycznego: • regulacyjny - związany z polityką energetyczną pań stwa, tj. warunkami ekonomicznymi funkcjonowania przedsiębiorstw energetycznych, koncepcją funkcjo nowania rynków paliw i energii oraz wymaganiami wy nikającymi z potrzeby dostosowania prawa krajowego do prawa Unii Europejskiej, • socjalny - polegający na równoważeniu przez regula tora interesów odbiorców paliw i energii oraz przedsię biorstw energetycznych, a także udzielaniu przez pań stwo wsparcia wymagającym tego odbiorcom w celu walki z ubóstwem (wykluczeniem) energetycznym. Zasadniczą rolę odgrywa zbilansowanie popytu i poda ży, tj. zrównoważenie podaży z prognozowanym zapotrzebo wania na paliwa i energię. Energia termiczna i elektryczna Energia cieplna (inaczej energia termiczna), stosowa na do ogrzewania pomieszczeń i podgrzewania wody oraz w różnych (często skomplikowanych) procesach techno logicznych, może być pozyskiwana z każdej innej postaci energii, podczas wszelkiego rodzaju zjawisk zachodzących w przyrodzie. Nie oznacza to wszakże, iż każdy proces pozy skiwania energii cieplnej byłby opłacalny ekonomicznie. Ciepło (do ogrzewania i podgrzewania strawy, a z cza sem do jej gotowania) ludzie wykorzystują od początków swojego istnienia. Pierwszym znanym wykorzystaniem ener gii cieplnej do wytwarzania pary napędzającej silnik parowy była turbina Herona (ok. 140 r. p.n.e.), jednak bez praktycz nego zastosowania. Maszyny parowe wykorzystywane były od końca XVIII w., m.in. w przemyśle włókienniczym, górnic twie i transporcie. Turbiny parowe współcześnie stosowane są do napędu generatorów w elektrowniach węglowych i ją drowych oraz (rzadziej) geotermalnych i solarnych, a także w elektrociepłowniach i ciepłowniach. Niewyczerpywalnym źródłem energii cieplnej są Słoń ce i wnętrze Ziemii, które dostarczają energii odnawialnej odpowiednio słonecznej i geotermalnej. Energia promienio wania słonecznego dociera do obszarów oświetlonych (na których zgodnie z cyklem dobowym panuje dzień) z mocą 89 PW/rok.57 od ok. 1000 W/m2 w okolicach równika do ok. 50 W/m2w okolicach biegunów. Obszary, na których panuje noc są jej pozbawione. Sumaryczna energia słoneczna jaka rocz nie dociera do powierzchni naszej planety sięga 2,5 kW/m2 w okolicach równika, a w Europie waha się od ok. 2 kW/m2 nad Morzem Śródziemnym do ok. 0,5 kW/m2 na północnych krańcach Skandynawii. Do produkcji energii cieplnej wyko rzystywane są instalacje solarne, których wykorzystanie po zwala lokalnie ogrzać budynki lub wodę. Natomiast energia geotermalna (energia termiczna skał) w sposób naturalny wydobywa się z głębi Ziemii na powierzchnię planety z mocą 46 TW/rok. Ciepło wytwarzane jest jednak dotychczas przede wszystkim metodą spalania paliw pochodzących ze źródeł na 57 1 PW = 103 TW = 106 G W = 109 MW = 1012 kW = 1015 W. 40 RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 turalnych. Zwykle ciepło wytwarzane jest w skojarzeniu z pro dukcją energi elektrycznej (kogeneracja). Przodują w tym elek trociepłownie spalające węgiel kamienny i brunatny, pochodne ropy naftowej lub gaz ziemny. Efektywnie można odzyskiwać ciepło np. w elektrowniach gazowych (ok. 15%). Trwają ba dania nad produkcją ciepła w Kogeneracji przez elektrownie jądrowe, w których będą stosowane reaktory bardzo wysoko temperaturowe - VHTR (rys. 3), należące do tzw. IV generacji (wraz z reaktorami prędkimi chłodzonymi gazem - GFR, so dem - SFR lub ołowiem - LFR oraz reaktorem chłodzonym stopionymi solami - MSR i nadkrytycznym reaktorem wodnym - SCWR), które budowane będą od ok. 2020 r. Energia elektryczna wytwarzana jest w elektrowniach cieplnych (konwencjonalnych i jądrowych) oraz elektrow niach wykorzystujących odnawialne źródła energii (woda, wiatr, biomasa, biogaz, energia słoneczna, energia geoter malna). Elektrownie konwencjonalne wykorzystują ciepło po chodzące ze spalania paliwa w kotle parowym (w elektrow ni gazowej w komorze spalania lub w wymienniku ciepła) do podgrzania i odparowania wody oraz przegrzania pary wodnej, której energia cieplna w turbinie zamieniana jest na energię mechaniczną, odprowadzaną wałem do generatora, w którym jest ona z kolei zamieniana na energię elektryczną. Istnieją elektrownie parowe (z turbinami parowymi), gazowe (z turbinami gazowymi), gazowo-parowe (z turbinami gazo wymi i parowymi) oraz spalinowe (z silnikami tłokowymi). Elektrownie jądrowe wytwarzają energię elektryczną poprzez wykorzystanie energii pochodzącej z rozszczepienia jąder atomów uranu lub plutonu, przy czym ciepło niezbędne do uzyskania pary wodnej pochodzi z pierotnego obiegu cie czy w reaktorze jądrowym, zaś produkcja energii odbywa się w obiegu wtórnym. Współcześnie do produkcji energii elek trycznej służą elektrownie jądrowe II generacji. Stosowane są w nich reaktory: lekko wodne - LWR (wodne ciśnieniowe - PWR, wodne wrzące - BWR), ciężkowodne ciśnieniowe - PHWR (reaktory CANDU), wodno-grafitowe - LWGR, gazowo-grafitowe - GCR, zaawansowane gazowo-grafitowe - AGR i prędkie powielające - FBR. Obecnie funkcjonuje 435 reaktorów jądrowych w 30 krajach o łącznej mocy 372 TW (stan na dzień 01.01.2014 r.), które wytrwarzają ok. 12% energii elektrycznej produkowanej na świecie (2012). Po awarii elektrowni jądrowej w Czarnobylu podjęto prace nad nową ulepszoną III generacją reaktorów jądrowych, ukierun kowane głównie na zwiększenie bezpieczeństwa eksploata cji (obniżenie prawdopodobieństwa poważnego uszkodzenia rdzenia reaktora) i poprawę efektywności ekonomicznej (ob niżenie kosztów budowy i eksploatacji elektrowni). Do przed stawicieli tej generacji, która wchodzi właśnie do eksploatacji, należą m.in. reaktory: europejski reaktor ciśnieniowy - EPR, ekonomiczny uproszczony reaktor z rzącą wodą - ESBWR i unowocześniony reaktor wodno-wrzący - ABWR. W elektrowniach wodnych energia potencjalna wody zamieniana jest w energię elektryczną. Potencjał wody wy- RUROCIĄGI Nr 1-2/69/2014 Rys. 3 Reaktor jądrowy typu VHTR Źródło: nuclear.pl korzystywany jest do wytwarzania energii elektrycznej za pomocą dostosowanych do określonych przepływów turbin i generatorów. Warunkiem koniecznym do budowy elektrowni wodnej jest istnienie na określonym odcinku cieku wodnego niezbędnego (wystarczającego) spadku i odpowiedniej ilości wody (przepływu). Wykorzystuje się w tym celu naturalne ukształtowanie terenu lub buduje odpowiednie zapory i tamy. Turbiny wodne charakteryzują się bardzo wysoką sprawno ścią i niskim kosztem eksploatacyjnym, zaś elektrownie wod ne na własne potrzeby technologiczne zużywają niewielką ilość wyprodukowanej energii elektrycznej. Elektrownie wod ne produkują obecnie 16% energii elektrycznej wytwarzanej na świecie (2012: 3566 TWh)., tj. więcej niż elektrownie ją drowe (2011: 2584 TWh). Elektrownie wiatrowe wytwarzają energię elektryczną za pomocą turbin wiatrowych (generatorów) napędzanych energią wiatru. Farmy wiatrowe tworzone są przez zespoły elektrowni wiatrowych, które wspólnie przyłączane są do sie ci energetycznej. Największą moc zainstalowaną w elektrow niach wiatrowych posiadają (2012): Chiny (75,6 TW), USA (60,0 TW), Niemcy (31,3 TW), Hiszpania (22,8 TW) i Indie (18,4 TW). Do przetwarzania energii słonecznej na energię elektryczną służą ogniwa słoneczne (fotowoltaika), przy wy korzystaniu specjalnych baterii słonecznych. Łączna moc za instalowanych na świecie ogniw słonecznych przekracza 100 GW (2012). Przodują w tej dziedzinie Niemcy, Włochy, Chiny i USA, w których łącznie zainstalowanych jest 2/3 wszystkich ogniw fotowoltaicznych. Natomiast łączna moc elektrowni geotermalnych zagospodarowujących ciepło wydobywające się samoczynnie z Ziemii i pobierane z niej systemami od wiertów wynosi zaledwie 11,4 GW (2012). Funkcjonuje jeszcze wiele innych typów elektrowni wy twarzających energię elektryczną. Niezmiernie interesujące są także perspektywiczne technologie pozyskiwania ciepła i energii elektrycznej, ale o tym już przy innej okazji. 41
