Przeczytaj fragment

Wstęp
„Życie jest niepewne”, „żyć znaczy zmieniać się” – tymi stwierdzeniami R. Pryor
i J. Bright (2011) rozpoczęli rozważania odnośnie do nowego podejścia do kariery,
czyli teorii chaosu w karierach. Problematyka zmiany, niepewności, nieprzewidywalności jest często podejmowana przez badaczy zajmujących się przemianami na
rynku pracy.
We współczesnym świecie doświadczanie zmiany jest czymś, czego nie można
uniknąć. Jak zauważa Z. Bauman (2012), w naszym kręgu kulturowym tempo zmian
jest obecnie zawrotne. „Liczne i masowe zmiany dokonujące się na naszych oczach
uznaje się coraz częściej za trwałą cechę kondycji ludzkiej, za zjawisko raczej typowe
niż nietypowe, raczej za normę niż odstępstwo od normy, raczej za regułę niż wyjątek od reguły; a poczucie braku ciągłości doświadczenia jest dziś doznaniem niemal
powszechnym i dotyczy w tym samym stopniu przedstawicieli wszystkich kategorii
wiekowych” (Bauman, 2012, s. 112).
Zmiany dokonujące się w świecie są nieplanowane, zaskakujące, przypadkowe
i bardzo trudne do przewidzenia. Można wręcz powiedzieć, że świat jest naznaczony piętnem przypadkowości i trudno w nim tworzyć długoterminowe plany
czy prognozy (Pryor, Bright, 2011). Bieżące doświadczenia człowieka często niewiele mają wspólnego z wcześniejszymi planami. Młodzi ludzie u progu dorosłości
nie mogą trzymać się kurczowo szlaku wytyczonego „przed rozpoczęciem życiowej wędrówki, ponieważ przypadkowe i nieprzewidziane zdarzenia i koleje losu
mogą odmienić jej bieg” (Bauman, 2012, s. 102). Muszą stale modyfikować swoje
dotychczasowe plany, podobnie zresztą, jak osoby mające większe doświadczenie
zawodowe.
Dla wielu badaczy i praktyków doradztwa karierowego planowanie życia stanowi
ważny element przyszłego sukcesu zawodowego (Savickas, 1999; Super, 1990). I nie
sposób nie zgodzić się z tym podejściem, ale warto dodać za S. Krzychałą (2007),
że „ażeby nie »przegrać życia«, trzeba planować przyszłość oraz optymalnie wykorzystać aktualne, ulotne możliwości, trzeba określić swoje powiązania społeczne,
pracę zawodową, trzeba rozpoznać bariery, improwizować, podejmować próby od
nowa i trzeba stale pozostawać dość odpornym na frustracje” (Krzychała, 2007,
s. 9). B. Wojtasik (2005) zachęca do elastyczności w podchodzeniu do planowania
życia i kariery zawodowej. Ta otwartość na zmianę jest potrzebna w współczesnym
10
Wstęp
świecie pracy, gdyż jak wynika z badań (m.in. Betsworth, Hansen, 1996; Bright i in.,
2009; Bright, Pryor, Harpham, 2005; Hirsch, 2010, Miller, 1983), ludzie doświadczają licznych przypadkowych zmian w karierach zawodowych.
Wielu badaczy jest świadomych tego, że niespodziewane, nieplanowane zdarzenia mogą odegrać często znaczącą rolę w rozwoju człowieka (Rojewski,1999;
Pryor, Bright, 2011). Jak zauważa M. Piorunek, „jest w toku ludzkiego życia miejsce
na zróżnicowania indywidualne, różny stopień autonomii jednostki oraz szeroki
zakres przypadkowości” (Piorunek, 2009, s. 14). Jednak świadomość przypadkowości nie powinna zwalniać ludzi, zwłaszcza młodych, z celowego planowania własnych karier, gdyż jest to nadal ważne zadanie rozwojowe, mające duże znaczenie
w przejściu z nauki do pracy (Hirsch, 2010).
Świat pracy to obszar, który chyba w największym stopniu podlega przeobrażeniom, zmianom koniecznym, ale i nieprzewidywalnym. Trudno odnaleźć stabilność w wykonywaniu czynności zawodowych czy zatrudnieniu. Rynki pracy ulegają
przekształceniu pod wpływem globalizacji, rozwoju nowych technologii, zmianie
ulega też nastawienie człowieka wobec pracy zawodowej. Kariera zawodowa nie
jest już odrębną sferą aktywności człowieka, w zasadzie można powiedzieć, że całe
życie człowieka jest z nią powiązane. Złożoność współczesnego świata i wewnętrzne
powiązania pomiędzy różnymi sferami życia człowieka sprawiają, że pracę trudno
traktować jako coś wyizolowanego. Normą na współczesnym rynku jest to, że nie
wszyscy ludzie, którzy chcą pracować, mają zatrudnienie. Wiele osób doświadcza
ograniczeń w dostępie do pracy, pozostaje bezrobotnymi, i to często na bardzo
długi czas. Przeobrażenia na rynku pracy sprawiają, że pojawia się potrzeba nowych
podejść do teorii rozwoju kariery, które uwzględniałyby kwestie złożoności i nieprzewidywalności zmian.
Problematyka przypadkowych zdarzeń w literaturze z zakresu rozwoju kariery
obecna jest niemal od lat 50. XX wieku. Jednak względnie mało jest badań podejmowanych w tym obszarze. Znacznie częściej z rozważaniami o przypadkach
można się spotkać na gruncie nauk filozoficznych, matematycznych, biologicznych,
ekonomicznych oraz z zakresu fizyki.
Przypadek, nieplanowane zdarzenie jest aspektem ludzkiego doświadczenia,
odrzucanym w tradycyjnym paradygmacie doradztwa zawodowego, bazującym
na kojarzeniu (Chen, 2005). Pomimo obecności systemowych, otwartych podejść
do doradztwa nadal wielu doradców wciąż opiera się na tradycyjnym założeniu, że
postawienie odpowiedniej diagnozy, określenie celu życiowego i planu działania
jest najskuteczniejszą drogą do osiągnięcia tego, co można by było nazwać dziełem
życia.
Wspomniana na wstępie niepewność życia człowieka, z jednej strony, stawia go
w niekomfortowej sytuacji, gdyż uświadamia mu ograniczenia w zakresie wiedzy
i umiejętności przewidywania przyszłości. Z drugiej strony, stanowi dla niego
wyzwanie, szansę na zmianę, jeśli wykaże się on aktywnością i odwagą w realizacji
Wstęp
11
przedsięwzięć, które stawia przed nim życie. Każda zmiana wnosi nową jakość
w życie człowieka, zmusza go do ustosunkowania się do niej, podejmowania aktywności. Przejawianie bierności w obliczu zmian nie wydaje się działaniem sprzyjającym rozwojowi, można powiedzieć, że nie jest ono dobrą strategią radzenia sobie
z nieplanowanymi zmianami. Istotne jest bowiem, aby człowiek nie obawiał się
zmian, aby umiał upatrywać w nich szansę rozwoju.
W tym kontekście przed doradcami zawodowymi pojawia się ważne zadanie
– przygotowanie człowieka na nieplanowane zmiany, pomoc w ich „oswojeniu”
i skutecznym poradzeniu sobie z nimi oraz wykorzystaniu tych zmian dla własnego
dobra. Niemniej jednak wydaje się, że aby kształtować w ludziach postawę gotowości do radzenia sobie z nieplanowanymi zmianami, ważne jest własne nastawienie
wobec przypadkowych zdarzeń. Stąd zasadna wydaje się potrzeba zdiagnozowania nastawienia do przypadkowych zdarzeń doradców, czyli tych, którzy z racji
pełnionej roli zawodowej mają pomagać innym w radzeniu sobie z trudnymi do
przewidzenia przeobrażeniami na rynku pracy. Celem prowadzonych analiz uczyniono ustalenie zależności pomiędzy nastawieniem doradców do przypadkowych
zdarzeń a ich zasobami kariery. Tytułowa perspektywa przypadkowych zdarzeń
to spojrzenie na karierę doradców zawodowych poprzez pryzmat, z jednej strony,
doświadczanych w ich pracy przypadkowych zdarzeń, zaś z drugiej, nastawienia
wobec niepalnowanych sytuacji mających miejsce w życiu.
W prezentowanej pracy dotyczącej problematyki nastawienia doradców do
przypadkowych zdarzeń i ich obecności w karierach zawodowych doradców pierwszy rozdział przeznaczono na rozważania nad współczesnymi karierami zawodowymi. Punktem wyjścia uczyniono koncepcję współczesnej kariery zawodowej na
tle przeobrażeń w zakresie rozwoju zawodowego. Zaprezentowano w nim czynniki, które warunkują kształtowanie karier zawodowych. Przeobrażenia w obszarze
karier zawodowych analizowano w kontekście wyzwań stojących przed współczesnym doradztwem kariery. Specyfikę pracy doradcy zawodowego omówiono
w ostatnim podrozdziale.
Rozdział drugi obejmuje problematykę przypadkowości zdarzeń. Przedstawiono w nim różne koncepcje pojmowania pojęcia „przypadek”. Ukazano rolę, jaką
pełnią przypadkowe zdarzenia w życiu, oraz zaprezentowano współczesne teorie
doradztwa zawodowego uwzględniające problematykę przypadkowości zdarzeń.
Odwołano się do teorii uczenia się przypadkowych zdarzeń J. Krumboltza (2009)
i teorii chaosu w karierach R. Pryora i J. Brighta (2011), prezentując przy okazji
strukturę doradztwa zawodowego bazującego na tych koncepcjach teoretycznych.
W rozdziale trzecim omówiono koncepcję badań własnych, przedstawiono problemy badawcze oraz postawione hipotezy. Zaprezentowano w nim również techniki badawcze, które posłużyły do zebrania danych empirycznych, pozwalających
na weryfikację przyjętych założeń. Dwa ostatnie podrozdziały poświęcono omówieniu założeń organizacji badań oraz charakterystyce badanych doradców. W bada-
12
Wstęp
niach uczestniczyły dwie grupy doradców. Pierwszą grupę, uznaną za podstawową,
stanowili doradcy zawodowi, drugą zaś – osoby, które w ramach pełnionych zadań
zawodowych wykonywały również zadania doradcze; osoby te stanowiły grupę
porównawczą.
Kolejne rozdziały, czyli czwarty, piąty i szósty, stanowią empiryczną część pracy.
Zawierają analizę danych dotyczących wewnętrznych i zewnętrznych zasobów
kariery oraz postrzegania przypadkowych zdarzeń w kontekście własnych karier
zawodowych. Nadmienić należy, iż prowadzone analizy obejmowały dwie odrębne
grupy badanych. W rozdziale piątym zaprezentowano typy nastawienia badanych
doradców wobec przypadkowych zdarzeń. Ustalenia tych typów dokonano na podstawie analizy skupień, która uwzględniała wyniki badanych doradców w zakresie
poszczególnych wymiarów ustosunkowania wobec przypadkowych zdarzeń, oszacowane na podstawie zastosowanej Skali Ustosunkowania się wobec Przypadkowych
Zdarzeń autorstwa E. Sarzyńskiej-Mazurek (2012). Wyróżnione typy posłużyły do
ustalenia charakteru zależności między typem nastawienia do przypadkowych
zdarzeń a wewnętrznymi i zewnętrznymi zasobami kariery zawodowej badanych
reprezentujących dwie grupy doradców. Zależnosci te zaprezentowano w rozdziale
szóstym.
W ostatniej części pracy ustosunkowano się do sformułowanych hipotez i podjęto próbę porównania otrzymanych rezultatów z dotychczasowymi wynikami eksploracji badawczych. Wskazano na pewne ograniczenia przeprowadzonych analiz
oraz ukazano zasadność podejmowania kolejnych projektów badawczych poświęconych problematyce przypadkowości zdarzeń w obszarze doradztwa kariery.
W dołączonym do pracy aneksie zamieszczono autorskie narzędzie wykorzystywane w pracy, czyli Skalę Ustosunkowania się wobec Przypadkowych Zdarzeń.
Książka jest adresowana do osób zainteresowanych problematyką doradztwa
w zakresie kariery, przypadkowości zdarzeń oraz zmiennością współczesnych
karier zawodowych. Sygnalizuje potrzebę uwrażliwienia doradców na obecność
przypadkowych zdarzeń, które rzutują na przebieg karier zawodowych ich samych
i ich klientów.
***
Słowa serdecznych podziękowań kieruję do:
– Profesora Ryszarda Bery – Dziekana Wydziału Pedagogiki i Psychologii
UMCS w Lublinie – za pomoc okazywaną na wszystkich etapach powstawania tej
monografii;
– Profesora Janusza Kirenki – za podzielenie się cennymi i inspirującymi uwagami, które niewątpliwie wzbogaciły podjęte tu analizy;
– Profesora Andrzeja Bogaja – Recenzenta tej książki – za okazaną życzliwość
i wskazówki pomocne przy dopracowywaniu ostatecznej wersji publikacji;
– Macieja Wijatkowskiego – za pomoc w potyczkach językowych.
Wstęp
13
Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do Wszystkich Tych, którzy z dużym
zainteresowaniem odnieśli się do podjętej w pracy problematyki, utwierdzając mnie
w przekonaniu o właściwym kierunku poszukiwań badawczych. Bardzo dziękuję
Dyrektorom urzędów pracy za pomoc w przeprowadzeniu badań w podległych im
instytucjach oraz doradcom zawodowym za tak liczny w nich udział. Podziękowania kieruję również do Przyjaciół i Znajomych, którzy pomogli mi dotrzeć do osób
zajmujących się w swej pracy udzielaniem porad.
Składam gorące podziękowania Rodzinie i Bliskim, którzy wspierali mnie
podczas realizacji tego przedsięwzięcia – bez Waszego wsparcia trudno mi sobie
wyobrazić powstanie tej książki.