niepełnosprawność jako problem interdyscyplinarny disability

ГІРСЬКА ШКОЛА УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ
№ 12-13 (2015)
Jarosław Czepczarz,
PhD, Assistant Professor of the Faculty of Education,
College of Management and Administration in Opole
(Opole, Poland)
Ярослав Чепчаж,
доктор, професор кафедри педагогіки
Школи управління та адміністрації в Ополе
(м. Ополе, Польща)
УДК 364.65
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO PROBLEM INTERDYSCYPLINARNY
DISABILITY INTERDISCIPLINARY PROBLEM
НЕПОВНОСПРАВНІСТЬ ЯК МІЖДИСЦИПЛІНАРНА ПРОБЛЕМА
В статті здійснюється теоретичний аналіз проблеми неповносправності як міждисциплінарної проблеми.
Розглядається дефініція категорії неповносправності, класифікації неповносправності, медичні та соціальні моделі
неповносправності.
Ключові слова:неповносправність, класифікації неповносправності, медична та соціальна моделі неповносправності.
In the article the theoretical analysis of disability as an interdisciplinary problem. We consider the definition of the category
of disability, classification of disability, medical and social models of disability.
Key words: disability, classification of disability, medical and social models of disability.
В статье осуществляется теоретический анализ проблемы инвалидности как междисциплинарной проблемы.
Рассматривается дефиниция категории инвалидности, классификации инвалидности, медицинские и социальные
модели инвалидности.
Ключевые слова: инвалидность, классификации инвалидности, медицинская и социальная модели инвалидности.
W obecnych czasach niepełnosprawność jest pojęciem złożonym, a sam problem niepełnosprawności stał się przyczyną
pogłębionych badań empirycznych, ukazujących wieloaspektowość omawianej problematyki. Podejmując się próby zdefiniowania
niepełnosprawności, należy zauważyć, że w języku potocznym jeszcze dziś znajdujemy pejoratywne określenia osób
wykazujących pewne dysfunkcje, takie jak: kaleka, inwalida, ułomny itp., mimo że zostały już dawno usunięte z języka oficjalnego.
W dalszym ciągu niepełnosprawność uważa się za wadę ciała lub umysłu. Obserwowana ewolucja terminologiczna to rezultat co
raz prężniejszej działalności na rzecz osób niepełnosprawnych oraz przewartościowania kultury. Pojęcia powszechnie stosowane
ulegają rozmaitym modyfikacjom, jedne z nich ustępują miejsca innym. Na ten proces ma wpływ szereg czynników i zjawisk
społecznych. A.Bujanowska podaje, że stosowany w pedagogice i psychologii termin niepełnosprawność rozpatrywany bywa
w dwóch kategoriach. Pierwszy to kategoria biologiczno – medyczna, w której zwraca się uwagę na dysfunkcje biologiczne,
anatomiczne i psychiczne. Druga – środowiskowo – społeczna, w której priorytetem są konsekwencje uszkodzeń i obniżenia
sprawności w takich sferach życia, jak: rodzina, ekonomia, kultura, a także w zakresie relacji ze środowiskiem [2; s.12,14].
W.Dykcik podaje, iż w literaturze pedagogicznej i psychologicznej niepełnosprawność jest pojęciem wielozakresowym,
biologicznym, pedagogicznym, psychologicznym, społecznym i wielopłaszczyznowym, przejawiającym się w wielu wymiarach
życia. Jest relatywna w stosunku do aktualnie obowiązujących norm i standardów społeczno – kulturowych [3, s.16].
W literaturze spotykamy szereg definicji osoby niepełnosprawnej. T.Majewski uważa, że «osoba niepełnosprawna to
taka, u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie
wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełnianie ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, stan, czynniki
środowiskowe, społeczne i kulturowe» [10, s.23]. Zaś zdaniem J.Zabłockiego osoba niepełnosprawna to taka, u której «istnieje
długotrwałe bądź trwałe naruszenie sprawności i funkcji (stanu zdrowia) wyraźnie utrudniające, ograniczające lub/i utrudniające
(w porównaniu z osobami pełnosprawnymi w danym kręgu kulturowym) uczestnictwo w pobieraniu nauki w normalnej szkole,
pracę zarobkową, udział w życiu społecznym, kulturalnym i innych stosunkach społecznych» [17, s.23]. Psychologiczną również
definicję niepełnosprawności podaje S.Kowalik. Według niego niepełnosprawność człowieka wywołana uszkodzeniem ciała lub
przewlekłą chorobą może powodować dysfunkcjonalność organizmu, niepełnosprawność psychiczną i mniejszą sprawność
społeczną. Może ona stanowić predyspozycję do stwarzania sytuacji problemowych, które z kolei oznaczają brak zgodności
między możliwościami człowieka a stawianymi mu przez otoczenie wymaganiami [8, s.30]. Odmienną definicję, ukazującą
podejście socjologiczne do omawianego zjawiska, podaje Z.Woźniak, wskazując, iż niepełnosprawność to skutek choroby lub
urazu, prowadząca do ograniczenia funkcjonalnego lub zakłócenia aktywności życiowej, a także łączny rezultat barier jakie
napotyka jednostka niepełnosprawna w swojej przestrzeni życiowej [16].
250
ГІРСЬКА ШКОЛА УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ
№ 12-13 (2015)
T.Gałkowski podaje, iż socjolodzy brytyjscy przedstawiają trzy główne komponenty niepełnosprawności, jakie należy
wyróżnić, aby uniknąć wieloznaczności przy rozpatrywaniu rozmaitych uwarunkowań wpływających na sytuację osób
określonych, jako niepełnosprawne: komponent organiczny o charakterze statycznym odnosi się do pojęcia uszkodzenia
(impairment) – analogicznym do niego pojęciem w medycynie jest schorzenie (disease); komponent funkcjonalny odnosi się
do ograniczenia danej funkcji (dysfunkcja) i bywa określany, jako upośledzenie (disability), a pojęciem analogicznym do niego w
medycynie może mieć choroba (illnes). Pewnym odpowiednikiem dla upośledzenia w języku używanym przez klinicystów może
być zaburzenie (disorder); oraz – komponent społeczny, który może ograniczać, – choć nie musi – pełnienie ról społecznych.
Analogicznym do niego pojęciem może być osłabienie (sickness) [6, s.29]. Inaczej mówiąc niepełnosprawność dzieli się
na pierwotną i wtórną lub na skutek choroby i jej rezultat [16]. Często, mówiąc o niepełnosprawności, zapomina się o tych
ważnych elementach, skupiając się raczej na skutku, który jest tylko elementem niepełnosprawności, a nie na rezultatach ,
czyli barierach, z którymi zaczyna spotykać się osoba niepełnosprawna. Zależności te zaczęły wysuwać się na plan pierwszy
w najnowszych definicjach zarówno w Polsce, jak i na świecie. Definicję taką przedstawia Wojciech Sroczyński, który podaje,
iż «niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia
wypełnianie ról życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi» [13, s.73]. Podobne ujęcie
prezentuje definicja osoby niepełnosprawnej zawarta w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalonej przez Sejm RP 1
sierpnia 1997 roku, w której czytamy że osoby niepełnosprawne to takie: «których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa
trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza czy uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych zgodnie
z normami prawnymi i zwyczajowymi» [5]. Te wersję definicji zaopiniowali sami niepełnosprawni, zrzeszeni w organizacjach
pozarządowych zgrupowanych w Ogólnopolskim Sejmiku Osób Niepełnosprawnych. Najnowsza definicja, zapisana w
Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, brzmi:
«niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź
uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały
orzeczenie o zakwalifikowaniu do jednego z trzech stopni niepełnosprawności (…); orzeczenie o całkowitej lub częściowej
niezdolności do pracy (…); orzeczenie o rodzaju i stopniu niepełnosprawności osoby, która nie ukończyła szesnastego
roku życia» [4]. Wprowadzony system orzekania o niepełnosprawności wyodrębnił jej trzy stopnie: lekki, umiarkowany i
znaczny. Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną jednak do
wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych. Do umiarkowanego stopnia
niepełnosprawności zaliczamy osoby o naruszonej sprawności organizmu, zdolne do wykonywania zatrudnienia na stanowisku
pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagających w celu
pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej
egzystencji. Ostatni stopień niepełnosprawności określany znacznym, nie wyklucza jednak możliwości podejmowania przez tę
osobę zatrudnienia, także poza zakładem pracy chronionej lub zakładem aktywizacji zawodowej. W systemie tym przyjęto trzy
rodzaje kryteriów określających możliwości osoby uznanej za niepełnosprawną. Są to: kryterium biologiczne, przedstawiające
naruszenie sprawności organizmu; kryterium społeczne, w którym przedstawiana jest zdolność do samodzielnej egzystencji i
pełnienia ról społecznych oraz kryterium zawodowe mówiące o zdolności do podjęcia zatrudnienia i wykonywanej pracy [4].
W porządkowaniu i ujednoliceniu terminologii związanej z niepełnosprawnością najważniejszą rolę odgrywa Światowa
Organizacja Zdrowia (WHO). Od dłuższego czasu trwają starania, by stworzyć jedną otwartą definicję niepełnosprawności, która
ujmowałaby to pojęcie wystarczająco szeroko i mogłaby być stosowana globalnie, a jednocześnie zawierałaby opis kontekstu
społecznego tego zjawiska. W 1980 roku powstała Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń
(International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps, ICIDH), w której WHO zdefiniowała niepełnosprawność
jako «wszelkie ograniczenia lub ich brak wynikający z uszkodzenia, oraz możliwości wykonywania czynności w sposób i w
zakresie uważanym za normalny dla człowieka» [7, s.24-26]. Definicji WHO zarzucano, że medykalizowała problemy osób
niepełnosprawnych i nie zawierała aspektów społecznych i kulturowych. W 2000 roku Światowa Organizacja Zdrowia
przedstawiła nową Międzynarodową Klasyfikację Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia, w której uwzględniono zmianę
nastawienia społecznego w stosunku do niepełnosprawności. W nowym podejściu używa się terminu «niepełnosprawność»
(disability) w celu oznaczenia «wielowymiarowego zjawiska wynikającego ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi, a ich
fizycznym i społecznym otoczeniem» [15, s.22-23]. Niepełnosprawność jest w tym rozumiana nie tyle jako rezultat uszkodzenia
czy stanu zdrowia, ale jako wynik barier, na jakie osoba napotyka w środowisku. Wyrazem przemian w postrzeganiu zjawiska
niepełnosprawności jest m.in. podkreślenie jej trójwymiarowości w przyjętej terminologii: uszkodzenie, niepełnosprawność i
upośledzenie. Terminy te, zdefiniowane wg kryteriów interdyscyplinarnych, artykułują wyraźnie, że nie wystarczy postrzegać
niepełnosprawności jedynie w kategoriach biologicznych i fizycznych. Wielopoziomowość i wieloaspektowość pozwala na
ujmowanie różnorodnych płaszczyzn funkcjonowania osoby niepełnosprawnej. Takie ujęcie można odczytać jako swoisty
międzynarodowy wzorzec porządkujący podstawową terminologię pedagogiki specjalnej [11].
Zdaniem badaczy sam termin niepełnosprawność wymaga określenia rodzaju niepełnosprawności. Używanie pojęć
składających się z dwóch członów, takich jak: człowiek lub osoba i wskazanie płaszczyzny manifestowania się uszkodzenia np.
z niepełnosprawnością fizyczną, na pierwszym miejscu stawia osobę ze wszystkimi prawami osoby ludzkiej i jej potrzebami i
dopiero wtedy zwraca się uwagę na określony rodzaj jej niepełnosprawności. Istotą określenia jest osoba, a dany defekt – jedynie
przypadłością. Ponadto wydłużanie terminów odbiera im, przynajmniej na początku jego funkcjonowania w języku, ekspresywną
moc pejoratywną. Na jakiś czas chroni pojęcia przed wejściem do słownika wyrazów deprecjonujących [18]. Dla potrzeb niniejszej
publikacji przyjęto obydwa terminy; osoby niepełnosprawne i osoby z niepełnosprawnością narządu ruchu, jako równorzędne.
251
ГІРСЬКА ШКОЛА УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ
№ 12-13 (2015)
Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, iż analiza opracowań poświęconych problematyce osób
niepełnosprawnych dowodzi niejednolitości sposobu definiowania tego pojęcia. Poszczególne definicje kształtowały się pod wpływem
specyficznych potrzeb i zainteresowań poszczególnych dyscyplin. Współczesne definicje skonstruowane w obszarze pedagogiki i
psychologii odchodzą już od ustalenia przyczyn niepełnosprawności, uwzględniając wpływ zaistniałych u danej jednostki ograniczeń na
całokształt jej życia osobistego, społecznego oraz zawodowego. Dzięki temu zbliżają interpretację tego pojęcia do definicji światowych.
Należy zauważyć, iż współczesne legislacyjne określenie osoby niepełnosprawnej zbieżne jest z pojęciem proponowanym przez WHO.
Natomiast ujęcia socjologiczne silnie akcentują przede wszystkim aspekt społecznego funkcjonowania człowieka.
W związku z tym, iż niepełnosprawność jest problemem interdyscyplinarnym, wymagającym wielowymiarowej i
wielopłaszczyznowej interpretacji, w niniejszej publikacji przyjęto definicję proponowaną przez Światową Organizację Zdrowia,
która to najpełniej ujmuje analizowane zjawisko. Rozważania dotyczące pojęcia niepełnosprawności można prowadzić
na płaszczyznach wielu dyscyplin. Świadczą o tym przedstawione definicje, interpretujące to zjawisko z perspektyw nauk
społecznych oraz prawodawstwa polskiego czy aktów międzynarodowych. Należy zauważyć, iż definicje konstruowane w
ostatnich latach w Polsce zdają się uwzględniać światowe tendencje rozpatrywania niepełnosprawności. Powstają więc definicje
obejmujące problematykę niepełnosprawności nie tylko jako rezultat uszkodzenia czy stanu zdrowia, ale również jako wynik
barier, na jakie osoba niepełnosprawna napotyka się w środowisku.
W dalszej części artykułu przedstawiono modele niepełnosprawności, które stanowią punkt wyjścia dla tworzenia dalszych
klasyfikacji oraz dokonano szczegółowej charakterystyki koncepcji niepełnosprawności.
Analizując ewolucję rozumienia pojęcia «niepełnosprawność», można stwierdzić, iż w literaturze przedmiotu mamy do czynienia
z dwoma przeciwstawnymi modelami: modelem medycznym (indywidualnym), ujmującym niepełnosprawność jako skutek choroby
czy urazu oraz modelem społecznym, według którego niepełnosprawność jest rezultatem barier tkwiących w organizacji państwa i
społeczeństwa. Obecnie funkcjonuje trzeci tzw. scalony model niepełnosprawności, który łączy obie perspektywy: medyczną i społeczną.
W modelu medycznym obszar niepełnosprawności postrzegany bywa w kontekście opieki zdrowotnej, a osoba z
niepełnosprawnością to przede wszystkim pacjent. Problemy, na jakie napotykają osoby niepełnosprawne, traktowane są jako
bezpośrednie konsekwencje choroby czy uszkodzenia. Niepełnosprawność to problem wynikający z nieodłącznych ograniczeń
fizycznych bądź psychicznych. W modelu tym postrzega się niepełnosprawność jako okrutne doświadczenie lub osobistą
tragedię każdego, kto został nią dotknięty. Często też czyni taką osobę odpowiedzialną za swoje życiowe problemy [15, s.2223]. Rozwiązaniem, zgodnie z omawianym modelem, może być medykalizacja usług i służb dla osób niepełnosprawnych
oraz minimalizowanie lub likwidowanie medycznych komplikacji czy funkcjonalnych ograniczeń jednostki poprzez
oddziaływania profesjonalistów. Tak więc, niepełnosprawność wymaga fachowej interwencji lekarzy, magistrów rehabilitacji,
techników rehabilitacji, psychologów, pedagogów i personelu pielęgniarskiego. Oczekiwanym rezultatem rehabilitacji osoby
niepełnosprawnej jest jej przystosowanie społeczne. Dlatego też istotne są te czynniki, które sprzyjają jak najlepszemu
przystosowaniu zarówno fizycznemu, jak i psychicznemu do warunków, w jakich żyją inni. Główne zadania ukierunkowane są
zatem na motywowanie osoby do podejmowania wysiłku na rzecz działań usprawniających, dzięki którym osoba niepełnosprawna
mogłaby funkcjonować społecznie w sposób zgodny z panującymi normami. Jednak u podstaw modelu medycznego leży wiele
przekonań i poglądów wskazujących na to, co jest właściwe, a co niewłaściwe dla osoby z niepełnosprawnością. Natomiast
odstępstwa od tych ustaleń traktowane są jako niepowodzenia procesu adaptacji jednostki [15, s. 25].
Społeczny model niepełnosprawności powstał z inicjatywy środowisk osób niepełnosprawnych. Zgodnie z jego założeniem,
niepełnosprawność określa się jako problem całego społeczeństwa, a osoba niepełnosprawna traktowana jest jako konsument i
pełnoprawny uczestnik życia społecznego (patrz tabela 1).
Tabela 1.
Porównanie medycznego i społecznego modelu niepełnosprawności
Kryterium porównania
Podejście do
niepełnosprawności
Istota problemu
Miejsce, zjawiska
Rola osoby niepełnosprawnej
Rozwiązanie problemu
Umiejscowienie kontroli
Oczekiwane rezultaty
Medyczny model niepełnosprawności
Społeczny model niepełnosprawności
tragedia osobista.
kwestia społeczna.
choroba, uszkodzenie fizyczne, utrata
możliwości wykonywania zawodu, psychologiczne niedostosowanie, brak
motywacji i współpracy.
uzależnienie od pomocy profesjonalnej, brak
odpowiednich służb wspomagających, bariery architektoniczne, bariery ekonomiczne.
wymiar osobisty.
w organizacji społeczeństwa.
pacjent/ klient.
konsument, uczestnik życia społecznego.
pomoc profesjonalistów (interwencja,
rehabilitantów, lekarzy, terapeutów itp.)
indywidualna adaptacja, medykalizacja.
egzekwowanie praw, doradztwo rówieśnicze,
samopomoc, usunięcie barier.
dokonywana przez ekspertów.
samokontrola, możliwość wyboru.
adaptacja jednostki.
akceptacja jednostki w społeczeństwie, zmiana społeczna, kierowanie własnym życiem,
środowisko bez barier.
Źródło: [2, s.22].
252
ГІРСЬКА ШКОЛА УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ
№ 12-13 (2015)
Model ten nie zaprzecza istnieniu problemu niepełnosprawności, lecz zdecydowanie umiejscawia go w ramach społeczeństwa.
To nie indywidualne ograniczenia są przyczyną niepełnosprawności, ale brak ze strony społeczeństwa odpowiednich usług,
wyrównujących życiowe szanse takich osób. Niepełnosprawność jest zatem konsekwencją kształtowania środowiska w sposób
uwzględniający jedynie potrzeby osób pełnosprawnych [14]. Osoba niepełnosprawna doświadcza szerokiego wachlarza
ograniczeń: od indywidualnych uprzedzeń do instytucjonalnej dyskryminacji, od niedostępnego publicznego budownictwa do
niedostosowanego systemu transportu, od segregacyjnej edukacji do wyłączających osoby niepełnosprawne rozwiązań na
rynku pracy. Wskazuje to na istnienie w otoczeniu osoby niepełnosprawnej szeregu uniesprawniających ją barier: społecznych,
ekonomicznych, prawnych, architektonicznych i urbanistycznych.
Zatem to społeczeństwo «uniesprawnia» fizycznie lub w inny sposób osoby z niepełnosprawnością. Dyskryminacja również
nie jest problemem wynikającym z ograniczeń ludzi niepełnosprawnych, lecz z negatywnych, stereotypowych postaw i nastawień
otoczenia Integracja nie zależy od ludzi niepełnosprawnych, ale od zmian społecznych. Do zadań społeczeństwa należy
więc dostosowanie posiadanych wzorów zachowań i oczekiwań do możliwości osób niepełnosprawnych oraz eliminowanie,
zmniejszanie lub kompensowanie barier, tak aby każdej osobie umożliwić korzystanie z dóbr publicznych, jednocześnie
respektując jej prawa i przywileje [15, s.22-23]. H.Borzyszkowska zauważa, że «trudno jest zdecydować i jednoznacznie ustalić
czy to środowisko społeczne izoluje się od osób niepełnosprawnych, czy też oni izolują się od niego» [1, s.92]. Cytat ten wskazuje
na złożoność tego problemu, a zarazem ukierunkowuje na sieci współzależności raczej o charakterze probabilistycznym, niż
deterministycznym, prostoliniowym. Wydaje się zarazem, że wskutek kumulacji niekorzystnych czynników biopsychicznych,
środowiskowych, sytuacyjnych oraz ich intensywności, niepełnosprawność «wchodzi» w fazę kryzysu i stać się może
szczególnie krytycznym wydarzeniem w życiu jednostki. Tezy te pogłębiają filozoficzną refleksję nad istotą życia człowieka,
akceptując zarazem potrzebę określenia ontologicznych założeń dotyczących jego natury. Wyrażają to w sposób szczególny
słowa filozofa Richarda Rortyego, który stwierdza, że należy «dawać każdemu szansę samorealizacji zgodnej z indywidualnymi
zdolnościami» [9, s.46]. Wyrazić również należy pogląd, że jak długo w społeczeństwie funkcjonować będzie wizja osób
niepełnosprawnych podkreślająca ich bezradność, tak długo będzie ono postrzegać te jednostki jako z trudem wchodzące w
otwarty system edukacji i zatrudnienia. Przemawiają za tym argumenty nie tylko natury administracyjno – prawnej, ale przede
wszystkim wynikające z demokracji i zasad humanizmu.
Przedstawione dwa modele niepełnosprawności pozostają w praktyce we wzajemnej sprzeczności, dlatego dąży się do
scalenia ich, aby nie dzielić ludzi na poszczególne, odrębne kategorie: sprawni lub niepełnosprawni. Model scalony poprzez
zintegrowanie dwóch biegunów podejść – medycznego i społecznego – ujmuje problematykę niepełnosprawności całościowo.
Łączy zatem postrzeganie niepełnosprawności jako problemu jednostkowego, osobistego, wymagającego opieki medycznej z
podejściem traktującym niepełnosprawność jako problem społeczny (patrz tabela 2), który uwzględnia psychospołeczne aspekty
oraz wymagania działań wchodzących w zakres zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej odpowiedzialności [12].
Tabela 2.
Założenia scalonego modelu niepełnosprawności
problem JEDNOSTKOWY
oraz
problem SPOŁECZNY
opieka medyczna
oraz
integracja biopsychospołeczna
leczenie indywidualne
oraz
działania społeczne
pomoc profesjonalna
oraz
indywidualna i zbiorowa odpowiedzialność
przystosowanie jednostki
oraz
zmiany w środowisku
zachowanie
oraz
postawy społeczne
opieka
oraz
prawa człowieka
polityka zdrowotna
oraz
polityka społeczna
indywidualne przystosowanie
oraz
zmiany społeczne
Źródło: [3, s.16].
W równym stopniu wspomniany model kładzie akcenty: z jednej strony na indywidualne przystosowanie jednostki oraz
jej zachowanie, z drugiej zaś na zmiany zachodzące w środowisku społecznym (z uwzględnieniem postaw społecznych) i
fizycznym. Tak skonstruowany model oraz jego założenia są podstawą klasyfikowania niepełnosprawności i wzorcem ujmowania
tej problematyki i pojęć z nią związanych.
Przedstawione modele niepełnosprawności pozwalają spojrzeć na problematykę niepełnosprawności w szerszym kontekście.
Przyjęte założenia wyznaczają nie tylko sposób interpretacji zjawiska niepełnosprawności, ale też wyznaczają miejsce i rolę
osoby niepełnosprawnej czy sposoby postępowania wobec tej grupy osób. Modele te są koncepcją przedstawiającą zjawisko
niepełnosprawności wielowymiarowo i wielopłaszczyznowo, posiłkując się przy tym licznymi wymienionymi pojęciami m.in.
uszkodzenie, niepełnosprawność, upośledzenie oraz czynniki kontekstowe (środowiskowe i indywidualne) i pomoc (osobista i
techniczna). Są uwzględnieniem ograniczeń i utrudnień jednostki niepełnosprawnej, z jakimi się spotyka w życiu codziennym.
Dla pedagogiki ograniczenia i utrudnienia osób niepełnosprawnych wymagać będą oparcia działań rehabilitacyjnych, które będą
polegały na znajomości doniosłych motywacyjnie warstw i stanów duchowych człowieka. Stanowić będą ontyczny fundament
jego osobowego rozwoju. Nie chodzi tylko o przygotowanie do szeroko pojętego życia – ale o znacznie więcej, tj, o przełamanie
253
ГІРСЬКА ШКОЛА УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ
№ 12-13 (2015)
stosunku osób niepełnosprawnych do samych siebie, nie pomijając zarazem stosunku do nich społecznego otoczenia.
Pamiętając o tym, oddziaływania rehabilitacyjne powinniśmy traktować zarówno jako proces prewencyjny, jak i ewolucyjny.
Przyczyny niepełnosprawności narządu ruchu w swoich ograniczeniach czy upośledzeniach nie są początkowo widoczne
i rozwijają się stopniowo. A ich skutki mogą mieć różną dynamikę. Nasze społeczeństwo nie zwraca uwagi zarówno na
ograniczenia okresowe czy nawet na stałe dysfunkcje narządu ruchu. Jesteśmy tak bardzo zapracowani i wpatrzeni w swe
cele zawodowe czy życiowe, że całkowicie zapominamy o naszych cielesnych potrzebach. Myślimy, że choroby narządu ruchu
występują tylko po wypadkach czy urazach. Nie dopuszczamy do naszych myśli, że niepełnosprawność narządu ruchu może
dotyczyć nas samych, a podstawową i najczęstszą jej przyczyną jest po prostu przesilenie narządu ruchu. Z czasem, gdy
zaczyna boleć kręgosłup czy stawy kolanowe zaczynamy się zastanawiać, jaka jest przyczyna bólu i ograniczeń. Zauważamy, iż
stopniowo zaczyna pogarszać się nasza jakość życia. Nie jesteśmy już w stanie wytrzymać długotrwałego stania czy siedzenia.
Czas czytania książek czy pisania na komputerze też zaczyna być czynnością uciążliwą, której towarzyszy ból. Czy dochodzi
wtedy do nas, że stopniowo zaczyna się rozwijać niepełnosprawność narządu ruchu? W większości przypadków , niestety nie.
1. Borzyszkowska H., Izolacja społeczna rodzin mających dziecko upośledzone w stopniu lekkim, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1997.
2. Bujanowska A., Uwarunkowania postaw studentów pedagogiki wobec osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie –
Skłodowskiej, Lublin 2009.
3. Dykcik W., Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2002.
4. Dziennik Ustaw 1997, nr 123, poz. 776.
5. Dziennik Ustaw 1997, nr 50, poz. 475.
6. Gałkowski T., Wokół definicji pojęcia «osoba niepełnosprawna» – doświadczenia europejskie, Problemy Rehabilitacji Społecznej i
Zawodowej, nr 3 (153), Warszawa 1997.
7. Kosakowski C., Wielopłaszczyznowość zjawiska odchylenia od normy, «Wychowanie na co dzień» 2003, nr 10 – 11.
8. Kowalik S., Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Interart, Warszawa 1996.
9. Lange H., Maska dobroczynności: deprecjacja społeczności głuchych, WSiP, Warszawa 1996.
10. Majewski T., Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Centrum Badaczo – Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
Warszawa 1995.
11. Podgórska – Jachnik D., Oczekiwania wobec sytemu terminologicznego w pedagogice specjalnej jako semantycznej wykładni
wieloaspektowości problematyki niepełnosprawności [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku, J. Pańczyk (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002.
12. Sowa J., Wojciechowski F., Rehabilitacja edukacyjna w zarysie. Ujęcie systemowe. WSZi A, Zamość 2003.
13. Sroczyński W., O pracach nad projektem definicji osoby niepełnosprawnej, Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, 1995, nr 1
(143).
14. Szczepankowska B., Projekt ogólnej definicji pojęcia «osoba niepełnosprawna». «Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej», nr 4
(142).
15. Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy, Biblioteka Europejska nr 24, Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2002.
16. Woźniak Z., Zdrowie – choroba – niepełnosprawność a rodzina. Relacje wzajemne w perspektywie teoretyczno – metodologicznej,
«Roczniki Socjologii Rodziny», t.3, 1991.
17. Zabłocki J., Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1998.
18. Żuraw H., Konstrukty pojęciowe w pedagogice specjalnej [w:] Forum pedagogów specjalnych XXI wieku, J. Pańczyk (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002.
254