Pobierz - mikroekonomia.net

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO
NR 382
PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 9
2004
MAREK CZAJKOWSKI
EKONOMICZNA EFEKTYWNOŚĆ RYNKU
W TEORII I PRAKTYCE
1. KRYTERIA EKONOMICZNE I UWARUNKOWANIA INSTYTUCJONALNE EFEKTYWNOŚCI RYNKU
Konkurencja doskonała jako forma rynku jest idealnym mechanizmem
wzajemnie powiązanych rynków i zjawisk na nich występujących. Schemat
funkcjonowania tego rynku można przedstawić w następujących sekwencjach
problemowych1: po pierwsze – ceny dóbr finalnych i czynników wytwórczych
są efektem interakcji popytu i podaży na poszczególnych rynkach, po drugie
– krzywe popytu dóbr i usług wyznaczane są przez użyteczności krańcowe jednostek, po trzecie – krzywe podaży tych dóbr kreowane są przez koszty krańcowe produkcji, po czwarte – funkcje produkcji opisują technologiczną zależność między wielkością produkcji i nakładami czynników produkcji, po piąte
– warunki techniczne produkcji i warunki nabywania czynników wytwórczych
znajdują odbicie w kosztach przeciętnych i krańcowych, a maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa dokonują wtedy gdy, koszty krańcowe zrównują się z przychodami krańcowymi, po szóste – przedsiębiorstwa zgłaszają popyt na czynniki
wytwórcze, kiedy zrównują się relacje cen tych czynników z relacjami ich przychodów krańcowych, oraz po siódme – sumowane przychody z produktów
1
Zob. P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus: Ekonomia 2. PWN, Warszawa 1999, s. 179–180.
54
Marek Czajkowski
krańcowych określają popyt rynkowy na nie, a sumowane koszty przeciętne
– podaż rynkową.
Efektywne podziały produktów między konsumentów występują, gdy
zrównują się krańcowe stopy substytucji konsumowanych dóbr, a efektywne
alokacje czynników produkcji realizują się wówczas, gdy wyrównują się krańcowe stopy technicznej substytucji czynników wytwórczych, natomiast efektywna asortymentowa struktura produkcji w gospodarce wystąpi, gdy krańcowe
korzyści konsumentów ze spożycia jednego produktu lub usługi wyrażone
w innym będą równe krańcowemu kosztowi produkcji tego dobra wyrażonego
w innym. Alokacja w całej gospodarce rynkowej jest efektywna tylko wtedy,
gdy spełnione są jednocześnie te trzy warunki2.
Z punktu widzenia teorii ekonomii dobrobytu alokacja zasobów gospodarki będzie efektywna, gdy nie jest możliwa ich realokacja zwiększająca dobrobyt
co najmniej jednej jednostki społeczeństwa bez pogorszenia dobrobytu co najmniej jednej innej jednostki. Jest to najlepszy rozdział dóbr i usług, który
umożliwia poszczególnym podmiotom gospodarki realizowanie najwyższych
poziomów preferencji w określonych warunkach. Ten poziom efektywności jest
określany optymalnością Pareto3. Podział ten jest jednak oparty na historycznej
strukturze bogactwa jednostek i nie wiadomo, czy jest on sprawiedliwy.
Mechanizm doskonałej konkurencji sprawia, że firmy wyrównują poziom
kosztu krańcowego z ceną rynkową, a tym samym także z poziomem krańcowej
użyteczności konsumenta. Każda gałąź gospodarki rozszerza swój rodzaj produkcji aż do momentu, kiedy cena zrównuje się ze społecznym kosztem krańcowym. Rynek może osiągać takie stany, jeżeli będzie charakteryzował się dużą
liczbą podmiotów w gałęzi, pełną efektywnością alokacyjną w rozumieniu
A. Pareto, racjonalnym postępowaniem podmiotów rynkowych, doskonałą mobilnością czynników wytwórczych, doskonałą elastycznością popytu i podaży,
pełną informacją i jedną, doskonale giętką ceną4.
2
Zob. Z. Wiszniewski: Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie. Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1997, s. 275–276.
3
Zob. D. Laidler, S. Estrin: Wstęp do mikroekonomii. Gebethner i S-ka, Warszawa 1991,
s. 369; H.R. Varian: Mikroekonomia. Kurs średni – ujęcie nowoczesne. PWN, Warszawa 2002,
s. 45–46.
4
Zob. M. Levinson: Nie tylko wolny rynek. Odrodzenie aktywnej polityki gospodarczej.
PWE, Warszawa 1992, s. 52–63.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
55
Realizacja celów podmiotów odbywa się przez konkurowanie na rynku.
Konsumenci konkurują między sobą na rynku dóbr finalnych o zdobycie najtańszego dostawcy dóbr i usług, natomiast producenci tych dóbr i usług konkurują między sobą o zdobycie dochodów konsumentów. Na rynku czynników
wytwórczych ich posiadacze starają się wynająć je po najkorzystniejszej dla
siebie cenie, natomiast wynajmujący chcą zapłacić najmniej i starają się maksymalizować realizację swoich preferencji. Maksymalizacja korzyści odbywa
się wtedy, gdy przychody krańcowe z każdego czynnika zrównują się z kosztami krańcowymi jego angażowania.
Istotą konkurencji rynkowej jest walka o możliwość realizacji własnych
celów za pomocą środków nabywanych na rynku. Walka ta jest oparta na informacjach zdobywanych na rynku, na przykład cenie, jakości, właściwościach
użytkowych. Efektywność realizacji celów podmiotów zależy od ich aktywności na rynku oraz jakości i dostępności informacji. Zakłócenia w dostępie informacji oddziałują na jakość konkurencji i stopień realizacji celów podmiotów.
Rywalizacja na rynku staje się w takich warunkach nierówna, a przewagę zdobywają ci, którzy mają lepszą i pełniejszą informację o warunkach transakcji.
Konkurencja zawęża się do mniejszej liczby podmiotów i uzyskują one wtedy
coraz większą siłę ekonomiczną. Procesy te mają charakter ciągły i przekształcają rynek konkurencji doskonałej w rynek konkurencji niedoskonałej.
Konkurencja doskonała jest mechanizmem, w którym cena sprzedaży dobra lub usługi kształtowana jest dla wszystkich podmiotów i nie mają one
wpływu na ich poziom. Ceny kształtują się pod wpływem działania popytu
i podaży. Są one w tym mechanizmie podstawowym, choć nie jedynym, źródłem informacji i decyzji konsumentów i producentów. Zakłada się, że są one
giętkie i szybko reagują na zmiany popytu i podaży. Podobnie popyt i podaż, są
elastyczne i natychmiast reagują na każdą zmianę warunków rynkowych i preferencji. Mechanizm kształtowania się cen, popytu i podaży jest perfekcyjny
i nie ma w nim opóźnienia czasowego5.
W warunkach konkurencji doskonałej powstająca równowaga jest efektywna w sensie Pareto, gdyż podmioty rynkowe postępują według ściśle określonych zasad. Przedsiębiorstwa maksymalizują swoje zyski, a konsumenci maksymalizują użyteczność. Osiągną to, jeżeli producenci ustalą koszty krańcowe
na poziomie cen rynkowych, które dostosowują się do użyteczności krańco5
Zob. ibidem, s. 60–61.
56
Marek Czajkowski
wych konsumentów, a zatem krańcowy koszt produkcji dóbr lub usług zrównuje się z ich krańcową użytecznością6. Te zasady działania rynku występują
jednak w gospodarce składającej się ze sfery gospodarczej i sfery konsumpcyjnej7. Jest to zatem gospodarka, w której występują tylko procesy ekonomiczne.
Rzeczywista gospodarka jest bardziej złożona i występują w niej inne sfery
aktywności ludzi i działalność instytucji państwa. Tworzą one sferę społeczną
i polityczną. Zadaniem tych podmiotów jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania sfery gospodarczej, państwa i bezpieczeństwa jego obywateli.
2. EFEKTYWNOŚĆ DZIAŁANIA RZECZYWISTYCH RYNKÓW W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Realne rynki dóbr finalnych i czynników wytwórczych oraz rynek gospodarki narodowej nie cechują się efektywną alokacją zasobów8. Przyczyną tego
jest po pierwsze – występowanie warunków rynkowych charakterystycznych
dla konkurencji niedoskonałej, po drugie – zanikanie konkurencji na niektórych
rynkach, po trzecie – występowanie braku rynków dla niektórych dóbr i usług.
Konkurencja niedoskonała powstaje z powodu: 1) koncentracji działalności gospodarczej, 2) występowania ryzyka i niepewności, 3) opóźnionych reakcji
na przyczyny i skutki zjawisk rynkowych, a także zróżnicowanej elastyczności
popytu i podaży oraz małej giętkości cen, 4) braku informacji lub asymetrii
informacji9. Przyczyną zanikania konkurencji na rynkach może być fuzja przedsiębiorstw i powstawanie karteli i monopoli.
Brak rynków jest wynikiem negatywnej konfrontacji użyteczności dóbr
lub usług dla odbiorców z kosztami ich wytwarzania, w wyniku której producent nie jest zainteresowany ich tworzeniem, gdyż uzyskanie korzyści nie pokrywają jego kosztów. Koszty wytwarzania, charakteryzowane kosztami krańcowymi, są wyższe od użyteczności krańcowej wyrażanej w cenach zakupu.
W sferze gospodarczej i sferze społecznej niezbędne są dobra i usługi, które
6
Zob. W.F. Samuelsom, S.G. Marks: Ekonomia menedżerska. PWE, Warszawa 1968,
s. 444.
7
Zob. D. Laidler, S. Estrin: op.cit., s. 343–344.
8
Zob. W.F. Samuelsom, S.G. Marks: op.cit., s. 444–445.
9
Zob. ibidem, s. 599.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
57
przyczyniają się do osiągania wyższego poziomu efektywności społecznej. Tym
celom służą dobra publiczne. Rynek nie może efektywnie koordynować produkcji efektów zewnętrznych, na które nie ma praw własności. Rynki nie występują także na usługi pomocy społecznej.
W warunkach konkurencji doskonałej ceny sprzedaży są określane przez
rynek. Wielkość utargu zależy od ilości sprzedaży, a ta z kolei zależy od popytu
rynkowego. Ponadto koszty działalności gospodarczej są zdeterminowane cenami czynników wytwórczych, metodami wytwarzania, organizacją działalności itp. Zyski przedsiębiorstw zależą więc przede wszystkim od kosztów działalności10. Głównym sposobem maksymalizacji zysków przedsiębiorstw jest
zatem obniżka kosztów działalności gospodarczej. Nie wszystkie firmy realizują tę strategię konsekwentnie i skutecznie, co jest przyczyną ich zróżnicowania majątkowego. Lepszą pozycję na rynku uzyskują te firmy, które lepiej
i szybciej racjonalizują proces gospodarowania, natomiast mniej efektywne
z punktu widzenia kosztów odpadają z rynku.
Proces koncentracji produkcji i kapitału doprowadza do powstania konkurencji niedoskonałej. Mniej przedsiębiorstw to wzrost ich siły ekonomicznej
i większe możliwości wpływania na ceny i ilość sprzedaży. Cena sprzedaży na
tym rynku nie kształtuje się na tym samym poziomie w krótkim i długim okresie, lecz zmienia się wraz z zachodzącymi zmianami popytu i podaży. Utarg
krańcowy przyjmuje wartości niższe niż cena. Każde przedsiębiorstwo zmierzające do maksymalizacji zysku dąży do zrównywania kosztów krańcowych
z utargiem krańcowym i wytwarzania odpowiadającej tej równości ilość produkcji. Cena odpowiadająca temu punktowi równowagi jest wyższa od utargu
krańcowego. Cena sprzedaży jest zarazem ceną zakupu konsumentów i odpowiada ich użyteczności krańcowej. W tych warunkach cena równa użyteczności
krańcowej jest wyższa od krańcowych kosztów producenta, co oznacza że producenci przechwytują część nadwyżki konsumenta. Odchylenie ceny sprzedaży
od kosztu krańcowego jest tym większe, im bardziej niekonkurencyjny jest
rynek.
Ryzyko i niepewność są częścią każdej rzeczywistości gospodarczej
i społecznej. Jednostki stykają się z ryzykiem w każdym momencie: kiedy dokonują zakupów, wypoczywają na wczasach, prowadzą działalność gospodar-
10
Taka logika jest właściwa tylko przedsiębiorstwom w warunkach konkurencji doskonałej. Zwraca na nią uwagę H.V. Varian: op.cit., s. 370.
58
Marek Czajkowski
czą, oszczędzają itp. Z powodu przypadków losowych mogą one doznawać strat
lub osiągać korzyści. Ryzyko powoduje ujemne lub dodatnie odchylenie osiąganych korzyści w stosunku do oczekiwanych korzyści. W przypadku ujemnych efektów korzyści są mniejsze od kosztów i często wymagają większych
nakładów środków. W warunkach zagrożenia występuje więc pogorszenie
efektywności alokacji zasobów11.
Na rzeczywistych rynkach konkurencyjnych kształtowanie się równowagi
rynkowej odbywa się z zakłóceniami i odroczeniem czasowym. Reakcja popytu
i podaży na każdym z rynków na różnorodne czynniki jest opóźniona w czasie
i ma różne natężenie. Inaczej reaguje popyt na zmianę ceny na rynkach dóbr
spożywczych, inaczej na rynku pracy, a jeszcze inaczej na rynku akcji. Proces
dostosowywania się cen do popytu i podaży jest w każdym przypadku zróżnicowany. Na jednych rynkach popyt jest elastyczny, a na innych jest nieelastyczny. Także giętkość cen jest różna dla poszczególnych rynków, co oznacza,
że ceny dostosowują się z opóźnieniem i w różnym stopniu. Brak płynności
w dostosowywaniu się tych zjawisk powoduje zakłócenia w alokacji zasobów.
W rzeczywistości gospodarczej i społecznej informacja, którą dysponują
podmioty rynkowe, jest zawsze niepełna, głównie z powodu kosztu jej zdobycia. W związku z tym może być ona przyczyną społecznej nieefektywności
alokacji zasobów12. Przykładem jest praca pracownika w zakładzie chemicznym, w którym warunki pracy są szkodliwe dla zdrowia. Pracownik niemający
pełnej informacji o wpływie takich warunków na jego zdrowie może godzić się
na płacę odpowiadającą normalnym warunkom. Gdyby miał pełną informację
o warunkach pracy i ich wpływie na jego zdrowie, na pewno oczekiwałby od
pracodawcy wyższej stawki płacy, aby wynagrodzić sobie przyszłe wydatki na
leczenie. Z kolei zatajenie informacji przez sprzedawcę o właściwościach czynnika wytwórczego powoduje zwiększone koszty jego nabycia i niższe przychody. Adekwatność informacji oddziałuje również na decyzje konsumentów na
rynku dóbr finalnych. Uzyskując optymistyczne informacje, konsumenci zgłaszają większy popyt na dobra lub usługi, natomiast niedostatecznie poinformowani ujawniają mniejsze zapotrzebowanie. Zasoby informacji lub jej nierówny
rozkład, będące w posiadaniu podmiotów zawierających transakcje rynkowe,
mają wpływ na poziom cen i realizację preferencji ich uczestników.
11
Zob. W.F. Samuelson, S.G. Marks: op.cit., s. 341–342.
12
Zob. ibidem, s. 418–420.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
59
Działania ludzkie mają różną perspektywę, są obliczone na dłuższy lub
krótszy okres. Jednostki oszczędzają i tym samym powstrzymują się od konsumpcji, aby w przyszłości więcej konsumować. Przedsiębiorstwa poświęcają
więcej środków na szkolenie pracowników lub inwestycje, aby w przyszłości
więcej wytworzyć i sprzedać. Realizacja celów krótkookresowych i długookresowych wymaga odpowiedniej informacji. Informacje do podejmowania decyzji
krótkookresowych łatwiej zdobyć i są one bardziej adekwatne do rzeczywistości. Trudniej zebrać kompletne i pełne informacje potrzebne do podjęcia decyzji
produkcyjnych i konsumpcyjnych w przyszłych okresach. Niemożliwe jest dokładne określenie przyszłych stanów zjawisk rynkowych13. Z punktu widzenia
efektywności alokacji skoordynowanie bieżących planów wszystkich podmiotów rynkowych powinno doprowadzać do zrównywania się w przyszłości społecznych kosztów krańcowych dóbr i usług z ich społeczną użytecznością krańcową. Nabywcy porównują przyszłą krańcową użyteczność dobra
z przewidywaną ceną, a producenci porównują przyszłą cenę z przyszłym krańcowym kosztem produkcji. Na tej podstawie podejmowane są decyzje o produkcji i konsumpcji w okresach przyszłych. W rzeczywistości istnieje jednak
bardzo ograniczony zbiór dóbr i usług, na które można zawierać transakcje terminowe. Brakuje na ogół pełnej informacji o takich transakcjach, a jeżeli nie ma
pełnej informacji, to nie ma skutecznego i efektywnego rynku, a skoro nie ma
rynku dóbr przyszłych, to system cen nie może zapewnić, że społeczne koszty
krańcowe odnoszące się do planowanych w przyszłości dóbr zrównają się z
przyszłą społeczną użytecznością krańcową14.
Naturalną konsekwencją procesu konkurencji rynkowej jest eliminacja
z rynku najsłabszych firm. Pozostające na rynku firmy toczą bez przerwy między sobą walkę o przechwycenie największych korzyści. Poszukują odpowiednich form organizacyjnych i ekonomicznych dla swojej aktywności. Drogą
do polepszenia pozycji na rynku są fuzje, które pogłębiają proces koncentracji
produkcji i kapitału oraz ograniczają konkurencję. Połączone firmy uzyskują
dużą siłę rynkową wynikającą z powiększenia swojego udziału w rynku
i w szerszym zakresie mogą stosować praktyki monopolistyczne15. Straty spo-
13
Problem ten występuje szczególnie silnie na rynku transakcji terminowych, czyli na rynku dóbr przyszłych.
14
Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: Mikroekonomia. PWE, Warszawa 2003, s. 419–421.
15
Zob. ibidem, s. 507–513; W.F. Samuelson, S.G. Marks: op.cit., s. 500–512.
60
Marek Czajkowski
łeczne powodowane odchylaniem się cen sprzedaży od użyteczności krańcowej
są tym większe, im bardziej łączenie firm prowadzi do ograniczania konkurencji. Powstałe w wyniku fuzji przedsiębiorstwo może także wykorzystywać,
niezależnie od praktyk monopolowych, swą siłę finansową i realizować cele
niezgodne z preferencjami społecznymi.
Konkurencja po stronie podaży zanika, gdy na rynku powstają porozumienia przedsiębiorstw o charakterze monopolowym, a także gdy wyłoni się monopol16. Konkurencja zostaje ograniczona do minimum lub całkowicie wyeliminowana, gdy gałąź produkcji lub usług zostanie opanowana przez monopol
naturalny. Po stronie podaży rynkowej zanika walka konkurencyjna, gdyż zlikwidowane są instytucjonalne i funkcjonalne warunki do jej prowadzenia.
Przedsiębiorstwo monopolowe nie ma partnerów, z którymi mogłoby konkurować. Ceny i ilość sprzedaży mogą być wtedy kształtowane przez monopol stosownie do warunków rynkowych, a koszty działalności gospodarczej nie muszą
być minimalizowane17.
Negatywny wpływ monopolu może się także ujawniać na płaszczyźnie
kształtowania jego kosztów działalności. Przedsiębiorstwa monopolowe mogą
ponosić wysokie koszty w celu utrzymania swojej wiodącej pozycji na rynku.
Przykładem są kampanie reklamowe, które mają nie tylko dostarczać konsumentom informacji o produkcie i przedsiębiorstwie, ale jednocześnie utrudniać
dostęp innym przedsiębiorstwom do danej gałęzi. Wysokie koszty produkcji
i marketingu są barierą dla przedsiębiorstw planujących wejście do gałęzi.
Społeczne koszty istnienia monopolu pojawiają się także przy utrzymywaniu przez firmy monopolowe znacznych wolnych zdolności wytwórczych
w celu odstraszania z rynku potencjalnych konkurentów. Mają się oni obawiać
odwetu ze strony monopolu. Wejście do gałęzi może spowodować uruchomienie dodatkowej zdolności produkcyjnej, co zwiększy ilość podaży po niskiej
cenie. W tej sytuacji konkurent nie może pokonać barier kosztowej i cenowej.
Do strat społecznych z powodu istnienia monopolu należy również zaliczyć wydatki takiego przedsiębiorstwa na uzyskanie wpływu na podejmowane
16
Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 262–269; A. Stobbe: Volkswirtschaftslehre. II, Mikrookonomik. Springer–Verlag, Berlin–Heidelberg–New York–Tokyo 1983,
s. 450–456.
17
Ocenia się, że społeczne koszty monopolu w skali całej gospodarki mogą wynosić od
1 do 7%. Wskazują na to m.in. A. Harberger: Monopoly and Resource Allocation. „American
Economic Review” 1954; K. Cowling, D. Mueller: The Social Costs of Monopoly Power. „Economic Journal” 1978.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
61
decyzje przez instytucje państwowe. Przykładem są kampanie prasowe, lobbing
w instytucjach państwowych w celu uzyskania przychylności dla działalności
monopolu i jego praktyk oraz wpływu na tworzenie regulacji prawnych lub
podejmowanie decyzji sprzyjających rozwojowi monopolu. Kosztem monopolu
są także związki polityczne kadry kierowniczej z politykami władz terenowych
i państwowych, którzy mogą kształtować procesy decyzyjne sprzyjające strategii gospodarczej monopolu kosztem kupujących.
Niedoskonałość alokacji rynkowej ujawnia się także na rynku wynalazków. Wymagają one długotrwałych badań i nieraz bardzo wysokich nakładów
rzeczowych i finansowych. Wprowadzenie przez twórcę wynalazku na rynek
bez zapewnienia sobie praw do niego na pewien okres może prowadzić do jego
kopiowania. Nie może on wykluczyć naśladowców, którzy nie ponosząc kosztów, będą czerpać korzyści. Wynalazca nie jest w stanie osiągnąć należnych mu
korzyści. Rynek wynalazków nie może istnieć, gdyż nie jest możliwe zrównanie
prywatnych korzyści krańcowych z prywatnymi krańcowymi kosztami18.
Mechanizm rynkowy nie radzi sobie także z efektywną alokacją środków
na badania naukowe i prace rozwojowe. Zakłóca ją duże ryzyko finansowe
i niepewność efektów. Projekty badawcze z dziedzin ogólnych i podstawowych
nie znajdują zainteresowania w przedsiębiorstwach, gdyż na ogół nie można ich
wykorzystać do celów produkcyjnych. Dużych praktycznych projektów badawczych nie są w stanie sfinansować małe i średnie przedsiębiorstwa. Prywatne
firmy podejmują badania i prace rozwojowe na mniejszą skalę i tylko wtedy,
gdy mogą przynieść im szybkie korzyści finansowe. Prywatne korzyści krańcowe z badań naukowych nie zrównują się w krótkich okresach z prywatnymi
kosztami krańcowymi i dlatego brak zainteresowania nie tylko badaniami podstawowymi, ale i nowymi technikami i technologiami produkcji dóbr i usług19.
Rynek konkurencyjny nie może uregulować niektórych pojawiających się
negatywnych i pozytywnych efektów towarzyszących działalności gospodarczej
i konsumpcji, zwanych efektami zewnętrznymi. Obciążają one inne podmioty,
a nie emitujące je podmioty, na przykład zanieczyszczenia powietrza i wody,
hałas. Efekty te nie są włączane w proces transakcji i wyceny i nie znajdują
18
Zob. W.F. Samuelson, S.G. Marks: op.cit., s. 618; D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch:
op.cit., s. 489.
19
Zob. ibidem, s. 490.
62
Marek Czajkowski
odbicia w kosztach emitenta20. Pojawia się wtedy różnica między bilansem
kosztów krańcowych i użyteczności krańcowej jednostki i społeczeństwa.
W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych krańcowe koszty społeczne
są większe od krańcowych kosztów prywatnych, krańcowe korzyści społeczne
są mniejsze od krańcowych korzyści prywatnych, a w przypadku pozytywnych
efektów zewnętrznych krańcowe koszty prywatne są większe od krańcowych
kosztów społecznych oraz krańcowe korzyści społeczne są większe od krańcowych korzyści prywatnych21. Produkcja firm jest zatem zbyt wysoka, a część
kosztów związanych z wytwarzaniem produktów ponoszą inne podmioty.
W przypadku korzyści zewnętrznych ich wytwórcy ponoszą zbyt wysokie
koszty w stosunku do jednostek z nich korzystających i dlatego ich produkcja
jest zbyt mała.
W gospodarce rynkowej mechanizm rynkowy funkcjonuje dobrze, gdy
pozwala uczestniczącym podmiotom osiągnąć korzyści. Konsumenci poszukują
na rynku możliwości realizacji swych preferencji, a producenci oferują produkty i usługi mogące zaspokoić te potrzeby przy jednoczesnej możliwości
osiągania przez nich korzyści. W społeczeństwach niezbędne są dobra i usługi,
których wytwarzania nie może koordynować rynek. Korzyści prywatne konsumentów nie pokrywają się z korzyściami producentów. Nie mogą wtedy powstać rynki takich dóbr. Dotyczy to dóbr publicznych i usług pomocy społecznej.
Rynek funkcjonuje dobrze, gdy przedmiotem wymiany są dobra prywatne.
Na rynku dóbr prywatnych działa zasada wykluczenia22, co oznacza, że konsumenci nie mogą wspólnie posiadać jednego dobra, lecz muszą współzawodniczyć o możliwość nabycia go do swego wyłącznego użytkowania. Inaczej jest,
gdy potrzeby jednostek zaspokajają dobra publiczne. Niemożliwe jest wykluczenie kogokolwiek ze społeczeństwa z konsumpcji tych dóbr23. Korzysta
z nich każdy w równej wysokości, chociaż opłaty na ich wytworzenie wnoszone
przez poszczególnych członków społeczeństwa mogą być nierówne.
20
Problemem tym zajmował się R. Coase: The Problem of Social Cost. „Journal of Law
and Economica” 1960.
21
Zob. W.F. Samuelson, S.G. Marks: op.cit., s. 605–609.
22
O tej zasadzie piszą R.A. Musgrave, P.B. Musgrave, L. Kullmer: Die offentlichen Finanzen in Theorie und Praxis. Tubingen 1990; S. Golinowska: Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej. Studium ekonomiczne. PWN, Warszawa 1994, s. 40.
23
Zob. W.F. Samuelson, S.G. Marks: op.cit., s. 622.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
63
Dostarczanie dóbr publicznych za pośrednictwem rynku powoduje powstawanie tak zwanego problemu gapowicza24. Przykładem jest obrona narodowa dostarczana przez sektor publiczny, która zapewnia odpowiednią ilość
usług obrony narodowej dla każdego obywatela, niezależnie od tego, czy płaci
za nie, czy nie. Wprowadzenie swobody nabywania tych dóbr na rynku przez
obywateli powodowałoby wybór w zależności od indywidualnych preferencji
i w związku z tym część obywateli nie nabywałaby tych usług. Takie postawy
obywateli eliminowałyby obronę narodową jako usługę i tym samym tworzyły
zagrożenie dla wszystkich obywateli i kraju. Podobnie mogą zachowywać się
obywatele przy nabywaniu innych usług, na przykład oświaty, bezpieczeństwa
wewnętrznego i opieki zdrowotnej, mimo że tworzenie dóbr publicznych daje
społeczeństwu duży, pozytywny efekt zewnętrzny. Rynki prywatne nie mogą
zapewnić dóbr publicznych na takim poziomie, który byłby społecznie efektywny. Powodem są różnice między społeczną i prywatną użytecznością krańcową oraz między społecznymi i prywatnymi krańcowymi kosztami.
Rynek całkowicie zawodzi w dziedzinie redystrybucji dochodu narodowego zapewniającej niektórym członkom społeczeństwa społecznie akceptowane
warunki życia. Powstają one z powodu historycznych różnic w rozkładzie majątku, możliwości materialnych, fizycznych i intelektualnych szans i warunków
rozwoju osób. Usługi pomocy społecznej nie mogą stać się dobrem prywatnym
(w niektórych przypadkach, w zależności od celów), gdyż gdy jedna strona
uzyskuje korzyści, druga musi ponieść koszty. Pomoc społeczna może być
prowadzona przez prywatne osoby, ale na ogół na zbyt małą skalę. Można ją
rozwiązać efektywnie i przez obciążanie bogatszych grup społeczeństwa.
Redystrybucja wiąże się z dążeniem społeczeństw do równości społecznej.
Stawiają one rządom zadanie realizacji takich celów społecznych, jak pomoc
materialna i zdrowotna osobom biednym, bezdomnym, starym, bezrobotnym
itp. W ten sposób łagodzone są dysproporcje w podziale dochodu narodowego
wynikające nie tylko z działania mechanizmu rynkowego, ale i z nawarstwionych historycznie różnic w stanie majątkowym, uzdolnieniach poszczególnych
osób, wykształceniu i kwalifikacjach.
Społeczeństwo może się godzić na eliminowanie nadmiernych różnic
w rozkładzie bogactwa i przyjąć politykę pomocy grupom najbiedniejszym.
24
W literaturze problem ten jest określany jako free riders (gapowicze lub pieczeniarze).
Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 468; H.R. Varian: op.cit., s. 647.
64
Marek Czajkowski
Istota i poziom tej pomocy zależą od sądów wartościujących i przyjętych kryteriów. Społeczeństwo może określić skalę redystrybucji i wysokość niezbędnego
minimalnego poziomu dochodu jednostki oraz pomagać wszystkim tym, których dochody odbiegają od tej wielkości. Łagodzenie dysproporcji w poziomie
życia przynosi korzyści społeczne, natomiast obciążanie obywateli podatkami
z tego tytułu powoduje koszty społeczne, ale jeżeli w ostatecznym rachunku
można uzyskać korzyści społeczne netto, to taka pomoc jest uzasadniona społecznie i ekonomicznie25.
Z redystrybucją dochodów wiążą się dwa istotne problemy natury ekonomicznej i społecznej: po pierwsze – jej efektywność, czyli wpływ na poprawę
efektywności gospodarowania w skali gospodarki, po drugie – w jakim stopniu
przyczynia się ona do tworzenia bardziej równego społeczeństwa. Mogą to być
sprzeczne z sobą zadania gospodarki. Dążenie do większej równości może być
osiągnięte przez zwiększenie opodatkowania, które powoduje obniżenie efektywności gospodarowania26. Zwiększone podatki jeszcze bardziej odrywają
cenę płaconą przez nabywcę od ceny otrzymywanej przez sprzedawcę. Położenie nacisku na efektywność ekonomiczną może doprowadzić do nadmiernego
zróżnicowania majątkowego społeczeństwa, co z punktu widzenia ogólnospołecznego również będzie kosztowne.
Społeczeństwo jest zbiorowością jednostek, które muszą z sobą współżyć.
Są jednak zachowania i preferencje odbiegające od akceptowanych ogólnie czy
przez większość. Dla zapewnienia rozwoju jednostek i eliminacji negatywnych
efektów społeczeństwo może określać preferencje dla niektórych grup i ułatwiać albo utrudniać dostęp do dóbr i usług. Może sugerować dobra, które są
społecznie pożądane, i preferować ich spożycie, ale też może określać dobra,
które są niepożądane i wykluczyć je z rynku. Wyodrębnianie w społeczeństwach dóbr pożądanych i niepożądanych jest skutkiem klasyfikacji wynikającej z sądów wartościujących poszczególnych jednostek i większych grup społecznych, zatem nie może być rozstrzygane i koordynowane przez rynek.
Są dwie przesłanki uzasadniające wyróżnianie dóbr społecznie pożądanych
i niepożądanych oraz prowadzenie polityki preferującej lub ograniczającej ich
25
Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 470–471; P.A. Samuelson,
W.D. Nordhaus: op.cit., s. 293.
26
Na problem ten zwraca uwagę A.M. Okun: Equality and Efficiency: The Big Tradeoff.
Brookings Institution, Washington, DC 1975.
Ekonomiczna efektywność rynku w teorii i praktyce
65
występowanie27. Z jednej strony sądzi się, że dobra społecznie pożądane tworzą
pozytywne efekty zewnętrzne i należy je preferować, na przykład wzrost wykształcenia osoby zwiększa nie tylko jego wydajność, ale także innych pracowników, z którymi ona współpracuje. Zdobywanie wykształcenia powinno być
stymulowane przez państwo28. Jeżeli konsumpcja niektórych dóbr przynosi
negatywne efekty zewnętrzne, na przykład palenie papierosów, zażywanie narkotyków, to państwo powinno podejmować działania hamujące ich spożycie.
Drugi powód wyodrębniania dóbr społecznie pożądanych lub niepożądanych to negatywna społeczna ocena tej konsumpcji. Społeczeństwo uznaje, że
jednostki przestają działać w swym dobrze pojętym interesie i należy temu
przeciwdziałać. Przykładami takiej konsumpcji jest narkomania, hazard, palenie
papierosów, kąpiel w miejscach grożących utonięciem, jazda po spożyciu alkoholu. Jednostki doznające przyjemności z konsumpcji tych dóbr lub usług biorą
pod uwagę tylko doraźne przyjemności i koszty ponoszone przez nich samych,
a nie uwzględniają doznań i wydatków ponoszonych przez społeczeństwo, takich jak leczenie, rehabilitacja, naprawa skutków itp. Produkcji i konsumpcji
tych dóbr nie może koordynować rynek.
PODSUMOWANIE
Teoria ekonomii wskazuje na warunki i kryteria racjonalności oraz na to,
że efektywność alokacji jest najlepsza w poszczególnych podmiotach rynkowych i w skali całego rynku w warunkach konkurencji doskonałej. Równowaga
w sferze konsumpcji dokonuje się wówczas, gdy użyteczność krańcowa konsumowanych dóbr zrównuje się z krańcowymi stopami substytucji tych dóbr. W
produkcji ceny sprzedaży zrównują się z krańcowymi kosztami i zarazem
z krańcowymi stopami technicznej substytucji czynników produkcji. W skali
całej gospodarki efektywna alokacja pojawia się wówczas, gdy krańcowe stopy
substytucji konsumowanych dóbr zrównują się z krańcowymi stopami technicznej substytucji czynników wytwórczych w różnych zastosowaniach.
Na realnych rynkach nie występują takie idealne warunki produkcji i wymiany oraz mechanizm kształtowania równowagi rynkowej. Obiektywną ko27
Zob. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: op.cit., s. 471.
28
Np. bezpłatne szkolnictwo, szeroka informacja, konkursy i dokształcanie itp.
66
Marek Czajkowski
niecznością jest opodatkowanie, które powoduje zakłócenia w efektywnej alokacji. Ponadto rynki są zawodne z powodu zmniejszania się stopnia konkurencji
w wyniku koncentracji produkcji, braku lub asymetrii informacji, sztywności
cen oraz małej elastyczności popytu i podaży. Przyczyną nieefektywności
w gospodarce jest także brak rynków na niektóre dobra i usługi oraz na efekty
towarzyszące produkcji i konsumpcji.
ECONOMIC EFFICIENCY OF MARKET IN THEORY
AND PRACTICE
Summary
Efficient allocation of production factors in the economy takes place in conditions
of perfect competition. It occurs when the marginal substitution rates for goods consumed by the society even the marginal technological substitution rates for production
factors in various applications. In real market conditions there is disturbance in the
allocation of those factors, as well as unreliability and lack of markets.
Translated by Joanna Bajera