Pobierz artykuł - Literatura i Kultura Popularna

168
Polemiki i recenzje
filozoficzne pytania dotyczące kwestii ostatecznych, ale nabierają także cech rozumienia
pozadyskursywnego.
W części poświęconej literackim narracjom apokryficznym mamy do czynienia z zasadniczą redukcją problematyki apokryficznej do tematyki chrystologicznej. Podyktowane to zostało raczej wyborem tekstów literackich niż świadomym pominięciem całego
zakresu tematycznego obejmowanego przez współczesne teksty literackie operujące kategoriami apokryficznymi. Autorka, przyjmując perspektywę chrystologiczną współczesnego apokryfu literackiego, wskazuje na jego historyczne korzenie. Daje się jednak odczuć,
że teologiczne punkty odniesienia nie należą do najbardziej preferowanych przez Jankowską. Podejmuje się ona kulturowej analizy dwóch powieści: Ostatniego kuszenia Chrystusa Nikosa Kazantzakisa4 oraz José Saramago Ewangelii według Jezusa Chrystusa5.
Sama perspektywa odczytywania nawet tak nielicznych apokryfów literackich jest bardzo
ciekawa; autorka podejmuje kwestie zarówno kryzysu metafizyki, jak i relacji literatury
z filozofią i religią. Literackie apokryfy w prezentowanym opisie stają się dokumentami
odzwierciedlającymi zarówno współczesne spory chrystologiczne, jak i problemy związane z kondycją społeczeństwa postsekularnego. Pomimo bardzo ciekawego prowadzenia analiz pozostaje jednak pewien niedosyt po lekturze. Niezależnie od pionierskiego
zamysłu książki, która jako pierwsza na polskim rynku wydawniczym zwraca uwagę na
fenomen współczesnych apokryfów oraz ich kulturowe konteksty i korzenie, co z całą
pewnością czyni tę pozycję niezwykle istotną dla polskiej humanistyki, wydaje się, że
jest ona raczej przyczynkiem do całej gamy badań nad wyodrębnionym z niebytu przez
Jankowską problemem narracji apokryficznych. Na opis czekają nie tylko teksty apokryficzne spoza tematyki chrystologicznej, ale i teksty literatury popularnej oraz narracje projektujące nowe mity. W całej tej niezwykle ciekawej i bardzo starannie napisanej pracy,
wskazującej na rozległą erudycję autorki, zabrakło mi perspektywy filozofii religii, której
zdaje się najbliżej do dwóch horyzontów narracji apokryficznych — sacrum i profanum.
Nie zmienia to jednak faktu, że czytelnik sięgający po współczesne apokryfy powinien
także sięgać po książkę Małgorzaty Jankowskiej, której największym atutem jest wskazanie niezwykle szerokiego spektrum problemów i dyskursów, jaki zawierają te teksty.
4
5
N. Kazantzakis, Ostatnie kuszenie Chrystusa, przeł. J. Wolff, Poznań 1992.
J. Saramago, Ewangelia według Jezusa Chrystusa, przeł. C. Długosz, Poznań 2011.
Aleksandra Paluch
Uniwersytet Opolski
Inne wizje świata: polskie historie alternatywne z okresu
międzywojennego
Recenzja: Agnieszka Haska, Jerzy Stachowicz, Śniąc o potędze, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012, ss. 302.
W ramach serii Zwrotnice czasu. Historie alternatywne, wydawanej przez Narodowe
Centrum Kultury, powstała książka będąca zarówno antologią, jak i krytycznym opraco-
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 168
2014-07-30 14:15:21
Polemiki i recenzje
169
waniem. Kulturoznawcy, Agnieszka Haska1 i Jerzy Stachowicz2, włączyli swoje dzieło
nie tylko w dyskurs kulturoznawczy, ale też literaturoznawczy, uzupełniając w ten sposób
ciągłe próby badania historii alternatywnych w ich różnych aspektach i funkcjach. Śniąc
o potędze przedstawia tematykę będącą dotąd przedmiotem badań głównie historycznych.
Oczywiście nie można uogólniać — historią alternatywną zajmuje się również na przykład kulturoznawstwo czy socjologia — ale jak dotąd nikt w jednej publikacji nie podjął
się takiej analizy, która łączyłaby metody badawcze wielu nauk. Ponadto jest to pierwszy
taki głos odnoszący się do historii alternatywnych powstających w okresie polskiego dwudziestolecia międzywojennego.
Historie alternatywne to nie tylko gatunek literacki, ale też narzędzie badań. Jak
twierdzi Marek Woźniak, tworzenie alternatywnych scenariuszy pozwala na pełniejsze
zrozumienie przeszłości3. Krzysztof Dudek w swoim otwierającym książkę tekście nazywa Śniąc o potędze „interesującym przewodnikiem po tamtym nieznanym świecie” (s. 3).
Dla autorów historie alternatywne z przeszłości są materiałem, który może pomóc odtworzyć obraz ówczesnego społeczeństwa. Piszą oni: „w powieściach tych jak w lustrze odbijają się najważniejsze tematy kultury popularnej tamtego okresu — sny o potędze, Polsce od morza do morza, Unii Europejskiej, zamorskich koloniach, wygranych wojnach,
zagładzie świata i nowym początku. I chociażby z tego powodu warto je przypomnieć
współczesnemu czytelnikowi” (s. 14).
Haska i Stachowicz podjęli próbę odpowiedzi na pytanie o genezę literackich historii
alternatywnych pojawiających się w międzywojniu. Aby sprostać temu zadaniu, podzielili
utwory według dominanty tematycznej (co odpowiada poszczególnym rozdziałom publikacji) i wzbogacili je o przedstawienie szerokiego kontekstu, zawierającego czynniki historyczne, kulturowe i literackie, które istotnie wpływały na powstające w tamtym czasie
dzieła. Każdy z rozdziałów (oprócz pierwszego, pełniącego funkcję wstępu) składa się
z analizy kontekstowej, analizy utworów oraz fragmentów dzieł z zachowaną oryginalną
pisownią wraz z krótką notą o ich autorach. Cennym uzupełnieniem są fotografie pochodzące ze zbiorów NCK. Analiza z perspektywy historycznej, historyczno- i krytycznoliterackiej, kulturoznawczej i socjologicznej pozwala na wprowadzenie czytelnika w miniony
już czas i zrozumienie, z perspektywy przeszłości, prezentowanych utworów.
W pierwszym rozdziale, Jak być mogło (i może), autorzy dokonali swoistego przeglądu gatunku, jakim jest historia alternatywna. Cofnęli się do roku 1644, gdy powstała „jedna z najwcześniejszych prób literackich tego typu […] Sen Aulicusa o nagłym przybyciu
króla do Londynu” (s. 9), by przez kolejne epoki literackie i utwory z różnych krajów dotrzeć do Polski. Opisując poszczególne dzieła i analizując powody ich powstania, określili
przyczynę uznania przez nich zawartych w antologii utworów za historie alternatywne
i dokonali ich podziału na dwa podgatunki/podtypy. Dla części historii alternatywnych
1 Antropolog kultury, autorka prac: Jestem Żydem, chcę wejść. Hotel Polski w Warszawie
1943, Warszawa 2006; Zapętlenia pamięci i wyobraźni. Trzy opowieści o Zagładzie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2010, nr 6, s. 41–54.
2 Kulturoznawca i animator kultury, autor prac: Wizje przyszłości w polskiej międzywojennej
literaturze SF, „Kultura i Historia” 2009, nr 16, s. 156–162; Zanim zaczniesz grać — konsola jako
techno gadżet w magicznym świecie konsumpcji, „Kultura i Historia” 2008, nr 13, s. 51–63.
3 Por. M. Woźniak, Przeszłość jako przedmiot konstrukcji. O roli wyobraźni w badaniach
historycznych, Lublin 2010.
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 169
2014-07-30 14:15:21
170
Polemiki i recenzje
podstawą jest perspektywa autora; ukazują one „jego wersję tego, jak być mogło — mniej
lub bardziej fantastyczne wyobrażenie na temat tego, co w momencie powstania utworu
już się odbyło” (s. 13). „Pozostałe utwory to historie, których alternatywny charakter widać dopiero, gdy spoglądamy na nie dzisiaj” (s. 13).
W kolejnym rozdziale (Wojna o niepodległość) zanalizowane zostały utwory przedstawiające alternatywną wizję walki o niepodległość Polski, takie jak: Król Powietrza.
Powieść z najbliższej przyszłości Ludwika Szczepańskiego, Jak być mogło. Nieurzeczywistniona opowieść lotnicza Stefana Barszczewskiego, Zdobycie Gdańska i Atak Sępów.
Powieść z roku 1935 Macieja Wierzbińskiego oraz Telewizor Orkisza Jana Dąbrowy. Rozdział uzupełniają fragmenty utworów Edwarda Ligockiego (Gdyby pod Radzyminem),
Wierzbińskiego (Zdobycie Gdańska), Barszczewskiego (Jak być mogło).
Trzeci rozdział, Huragan od Wschodu, poświęcony został lękowi przed „żółtym
niebezpieczeństwem”. Kluczowe jest tu przedstawienie genezy strachu przed Azjatami,
którzy w wizjach literatów na różne sposoby chcieli przejąć i sprawować władzę we
wszystkich częściach świata. Autorzy przywołali wydarzenia sięgające końca XIX wieku, związane ze zbyt licznym, według Amerykanów, napływem ludności azjatyckiej do
USA. Wśród polskich utworów międzywojennych podejmujących tę tematykę wymieniono m.in.: Nienasycenie Witkacego, Czandu Barszczewskiego, Huragan od Wschodu
Wacława Niezabitowskiego, Miss o szkarłatnym spojrzeniu Marka Romańskiego, Bunt
w krainie maszyn Michała Rusinka i Triumf Żółtych Bogusława Adamowicza, zamieszczając ich fragmenty w rozdziale.
Utwory opisujące Polskę jako mocarstwo, którego „fundamentami miały być potęga myśli technicznej i naukowej, silna armia oraz siła polityczna” (s. 101) zostały przeanalizowane w rozdziale czwartym (Polska potęgą). Oprócz tekstów literackich autorzy
przywołali też przykłady publicystyczne i wydarzenia związane z polskim rzeźbiarzem
mającym obsesję na punkcie ukazywania wielkości II Rzeczypospolitej. Wśród omawianych tekstów można odnaleźć m.in. System doktora Caro Adolfa Nowaczyńskiego
czy Rok 1974 i Rok 1975 Bolesława Żarnowieckiego; zamieszczono fragmenty W XX
wieku Włodzimierza Zagórskiego, Czandu Barszczewskiego oraz Rok przestępny Jana
Karczewskiego.
W piątym rozdziale (Kolonialne sny) Haska i Stachowicz przedstawili kolejną międzywojenną wizję lepszej Polski: „Obok szklanych domów, budowy portu w Gdyni i dokonania skoku cywilizacyjno-higienicznego dzięki sławojkom, istniały także koncepcje
dużo śmielsze, z dzisiejszej perspektywy bardziej fantastyczne niż realistyczne. Sztandarową ideą tego typu była […] imperialna ekspansja Rzeczpospolitej na lądach i oceanach
w imię budowy kolonialnej potęgi równej Wielkiej Brytanii, Francji albo chociaż Belgii”
(s. 151). Według autorów „Kolonialne pomysły w polskim wydaniu nie wzięły się znikąd
— o ekspansji zamorskiej myślano już w XIX wieku, upatrując w tym szansę na odrodzenie Rzeczpospolitej” (s. 151). Utwory reprezentujące tę wizję to m.in.: Wyspa Lenina
i Ludzie Elektryczni Janusza Kruka, Zemsta Bolesława Prusa, Maciek I-szy król powietrza Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego. W rozdziale zamieszczono fragmenty ostatnich
trzech wymienionych utworów.
„Porządna literatura fantastyczna nie może się obejść bez wizji wojny. […] jeśli pojawia się ona na kartach powieści, jest zazwyczaj wojną totalną, obejmującą większą część
świata i jest prowadzona przy użyciu najnowocześniejszej techniki. Dlatego fantastyczne
historie były zazwyczaj wariacjami na temat I wojny światowej, swoistymi próbami ro-
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 170
2014-07-30 14:15:21
Polemiki i recenzje
171
zegrania wszystkiego na nowo w realiach powieściowych” (s. 187–189), pisali autorzy
w rozdziale VI, trafnie zatytułowanym Wojna totalna. Przykładem historii alternatywnych
o tej tematyce stały się fragmenty Miasta światłości Mieczysława Smolarskiego, Roku
1975 Bolesława Żarnowieckiego i Świata w płomieniach Antoniego Marczyńskiego.
W kolejnym rozdziale (Wszystkie końce świata) zostały zanalizowane utwory katastroficzne, takie jak Kometa Antoniego Langego, Kiedy księżyc umiera Jerzego Brauna,
W starym Dworze Bolesława Adamowicza. Autorzy wiążą ów katastrofizm z młodopolskim dekadentyzmem oraz występującymi w XX wieku klęskami naturalnymi: „Najczęściej były to trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, przelatujące komety czy wygasanie jądra planety. Pożywkę dla wyobraźni pisarzy stanowiły rzeczywiste wydarzenia” (s. 231).
Rozdział uzupełniają fragmenty trzech utworów: Ostatni na ziemi Niezabitowskiego,
Szalony lotnik Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego oraz Gniew boży Aleksandra Junoszy
Olszakowskiego.
Ostatni rozdział, Koniec świata (i jego początek), został poświęcony przede wszystkim twórczości Antoniego Słonimskiego i jego powieściom Dwa końce świata i Torpeda
czasu, a także utworowi Schron na placu Zamkowym Andrzeja Ziemięckiego, których fragmenty zamieszczono w rozdziale. Książkę zamyka posłowie Pawła Dunina-Wąsowicza.
Śniąc o potędze to z pewnością pozycja naukowa istotna zarówno dla kulturoznawców, jak i literaturoznawców. Autorzy zaprezentowali zapomniane utwory międzywojnia
i umożliwili czytelnikom zrozumienie fenomenu dawnych historii alternatywnych, ukazujących lęki ówczesnych Polaków, ale też ich fantazje związane z rozwojem technicznym
i cywilizacyjnym, a co za tym idzie, nadzieje na powstanie polskiego mocarstwa. Pomysłów i wizji było wiele; autorom udało się je tematycznie podzielić i sklasyfikować.
Dzięki omawianym w Śniąc o potędze utworom, których tematyka często łączy się
z gatunkiem, jakim jest fantastyka, książka jest również swoistym leksykonem przedwojennej fantastyki — na co zwrócił uwagę Paweł Dunin-Wąsowicz, autor posłowia. Obszerne opisy kontekstu historycznego i społecznego, a także analiza literacka czy krytycznoliteracka z pewnością wzbogacą bibliografię wielu dziedzin naukowych, tym bardziej
że Haska i Stachowicz zachowali oryginalną pisownię załączonych tekstów, zachowując
dzięki temu ich charakter źródłowy i pozwalając czytelnikowi na głębsze zrozumienie
kontekstu. Wartość publikacji podwyższa też fakt, iż autorzy nie ograniczali się przy tym
jedynie do międzywojnia i literatury polskiej. Żałować należy, iż nie zawsze udało się
zachować równowagę pomiędzy przedstawianiem kontekstu a analizą dzieł: przykładem
może tu być rozdział piąty, składający się przede wszystkim z próby ukazania przyczyn
polskiej wizji kolonizacji. Pojawiające się w nim odwołania polityczne skupiają się na historii pewnych organizacji, co być może wprowadza czytelnika w atmosferę towarzyszącą
tej wizji, lecz nie jest spójne ze stylem i strukturą pozostałych rozdziałów. Ponadto wśród
prezentowanych i omawianych utworów nie znalazły się powieści analizowane przez Jakuba Z. Lichańskiego w pracy Political fiction i antyutopia w literaturze II RP — o kilku
zapomnianych pisarzach — glosy4.
Śniąc o potędze to na pewno praca ważna: tym ważniejsza, że alternatywne wizje
historii nadal są obecne w literaturze oraz wykorzystywane jako narzędzie badań naukowych.
4 J.Z. Lichański, Political fiction i antyutopia w literaturze II RP — o kilku zapomnianych
pisarzach — glosy, [w:] Dwudziestolecie 1918–1939. Odkrycia. Fascynacje. Zaprzeczenia, red.
A.S. Kowalczyk, T. Wójcik, A. Zieniewicz, Warszawa 2010, s. 328–340.
Literatura i Kultura Popularna XIX, 2013
© for this edition by CNS
LiKP_19.indd 171
2014-07-30 14:15:21