Polityka 2 kor 2.indd

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądx cześci niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej
techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in. ), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
POLSKO-KANADYJSKA UMOWA
O ZABEZPIECZENIU SPOŁECZNYM
Andrzej Szybkie
Prawnik, specjalista z zakresu koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego
WSTĘP
W dniu 2 kwietnia 2008 r. między Polską a Kanadą podpisana została Umowa o zabezpieczeniu społecznym1, która weszła w życie z dniem 1 października
2009 r., wraz z Porozumieniem Administracyjnym2
określającym ogólne ramy postępowania przy ubieganiu się o świadczenia emerytalno-rentowe z zastosowaniem umowy.
Niniejszy artykuł poświęcony jest szczegółowemu wyjaśnieniu zastosowania techniki uwzględniania
(sumowania) okresów na gruncie umowy polsko-kanadyjskiej przy ustalaniu uprawnień emerytalno-rentowych.
UWZGLĘDNIANIE OKRESÓW
A PRAWO DO EMERYTURY LUB RENTY
Umowa polsko-kanadyjska jest tzw. umową proporcjonalną. W myśl postanowień tego typu umów
każde z państw ustalających świadczenia ponosi ciężar finansowania świadczeń z tytułu okresów ubezpieczenia lub zamieszkania przebytych zgodnie z przepisami danego państwa. Osobie, która migrowała
między Polską i Kanadą, polskie i kanadyjskie instytucje właściwe ustalają prawo i wysokość świadczeń na
podstawie krajowych przepisów prawnych, z uwzględnieniem postanowień umownych. Osoba taka może
nabyć uprawnienia emerytalno-rentowe w każdym
z tych państw, o ile spełni warunki nabycia prawa do
tych świadczeń.
W Polsce warunki nabycia prawa do emerytur
i rent określone zostały przede wszystkim w ustawie
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych3 (dalej ustawa
emerytalna). Nabycie prawa do tych świadczeń zwykle wiąże się z koniecznością osiągnięcia określonego
wieku emerytalnego oraz spełnieniem warunków dotyczących przede wszystkim posiadania wymaganego stażu emerytalno-rentowego, a niekiedy innych
dodatkowych warunków, takich jak posiadanie określonego stażu pracy w szczególnych warunkach, rozwiązanie stosunku pracy, pozostawanie pracownikiem
przez określony czas itd.
Umowa przewiduje mechanizmy mające na celu
ułatwienie spełnienia niektórych z tych warunków,
przede wszystkim mechanizm uwzględniania (sumowania, zliczania) okresów przebytych w obu państwach dla celów przyznania prawa do świadczeń. Ma
to znaczenie w Polsce i w Kanadzie przy nabywaniu
uprawnień do tych świadczeń emerytalno-rentowych,
których uzyskanie zależy od spełnienia warunku posiadania minimalnych okresów składkowych i nieskładkowych.
26
Zgodnie z umową, jeżeli osoba nie posiada prawa
do świadczenia, ponieważ nie zgromadziła wystarczającej liczby okresów uznawanych zgodnie z ustawodawstwem strony, uprawnienie tej osoby do takiego
świadczenia jest ustalane przez zsumowanie okresów
uznawanych przebytych w obu państwach – stronach
umowy, o ile okresy te się nie pokrywają. W takich
przypadkach uznaje się zatem cały staż przebyty
w obu państwach w celu przyznania prawa do emerytury lub renty4.
DEFINICJA OKRESÓW UZNAWANYCH
Regulując kwestię sumowania okresów, umowa
posługuje się pojęciem „okresy uznawane”, które zostało w niej zdefiniowane jako obejmujące5:
1) w odniesieniu do Rzeczypospolitej Polskiej
– okres uwzględniany przy ustalaniu prawa do świadczenia zgodnie z ustawodawstwem polskim, który
obejmuje okresy składkowe, okresy równorzędne
oraz okresy nieskładkowe;
2) w odniesieniu do Kanady – okres składkowy
zastosowany celem uzyskania prawa do świadczenia
zgodnie z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady
(Canada Pension Plan), okres, podczas którego wypłacana jest renta z tytułu niezdolności do pracy zgodnie z tym Planem lub okres zamieszkiwania zastosowany celem uzyskania prawa do świadczenia zgodnie
z Ustawą Zabezpieczenia Emerytalnego (Old Age Security Act).
W związku z odmiennością systemów emerytalno-rentowych Polski i Kanady umowa zawiera regulacje określające sposób przeliczania okresów uznawanych przebytych na podstawie przepisów jednego
państwa w sytuacji, gdy należy je uwzględnić przy
ustalaniu prawa do świadczeń w drugim państwie.
Dla celów ustalenia prawa do świadczenia zgodnie z Ustawą Zabezpieczenia Emerytalnego Kanady
okres uznawany zgodnie z ustawodawstwem Rzeczypospolitej Polskiej jest uważany za okres zamieszkiwania w Kanadzie6. Z kolei dla celów ustalenia prawa
do świadczenia zgodnie z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady rok kalendarzowy obejmujący co najmniej 3 miesiące, które są okresami uznawanymi
zgodnie z ustawodawstwem polskim, jest uważany za
rok uznawany zgodnie z tym Planem.
Jeśli chodzi o ustalanie świadczeń w Polsce dla
celów ustalenia prawa do polskiej emerytury, sposób
przeliczenia okresów kanadyjskich zależy od systemu, w którym został przebyty, tj. w zależności od tego,
czy jest to system oparty na zamieszkaniu, czy też
Plan Emerytalno-Rentowy Kanady. I tak, rok kalendarzowy okresu uznawanego przebytego zgodnie z PlaPolityka Społeczna nr 2/2011
nem jest uważany za 12 miesięcy uznawanych zgodnie ustawodawstwem polski, a z kolei miesiąc okresu
uznawanego zgodnie z Ustawą Zabezpieczenia Emerytalnego Kanady oraz niebędący częścią okresu
uznawanego przebytego zgodnie z Planem jest uważany za miesiąc uznawany zgodnie z ustawodawstwem Rzeczypospolitej Polskiej7. Natomiast dla celów innych polskich świadczeń niż emerytura rok
kalendarzowy będący okresem uznawanym zgodnie
z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady jest uważany za 12 miesięcy uznawanych zgodnie z ustawodawstwem polskim.
CHARAKTER PRAWNY SUMOWANYCH OKRESÓW
Sumowaniu podlegają zatem okresy uznawane
przebyte w obu państwach: Polsce i Kanadzie. Trzeba
przy tym rozróżnić przypadki, w których z polskimi
okresami sumowane mogą być poszczególne rodzaje
kanadyjskich okresów. Należy zauważyć, że okresy
zamieszkiwania mogą być uwzględniane w Polsce
jedynie dla celów przyznania prawa do emerytury8,
natomiast nie zostaną dla przyznania renty z tytułu
niezdolności do pracy i renty rodzinnej z ZUS, ponieważ takie znaczenie (działanie) prawne mają te okresy
w ustawodawstwie kanadyjskim.
Z kolei okresy składkowe przebyte zgodnie z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady oraz okresy pobieranie renty z tytułu niezdolności do pracy na podstawie tego Planu podlegają uwzględnieniu zarówno
przy przyznawaniu polskiej emerytury, jak i renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej. Okresy te będą brane pod uwagę w Polsce do przyznania
świadczeń na takich samych zasadach, na jakich podlegają uwzględnieniu w Kanadzie.
Regulacje te działają również w drugą stronę. Mianowicie, instytucja kanadyjska może uwzględnić tylko
takie polskie okresy uznawane, które mają znaczenie dla nabycia uprawnień do poszczególnych analogicznych polskich świadczeń. Instytucja polska (ZUS,
KRUS) potwierdza na specjalnym formularzu łącznikowym wymiar i rodzaj okresów przebytych przez osobę
zainteresowaną zgodnie z polskim ustawodawstwem.
Odmienny sposób uwzględniania przez instytucję kanadyjską polskich okresów może mieć przykładowo
znaczenie, jeśli chodzi o sposób uwzględniania przy
ustalaniu emerytur i rent z ZUS tzw. okresów rolnych.
Mianowicie, zgodnie z polskimi przepisami9:
– przy ustalaniu prawa do polskiej emerytury oraz
przy obliczaniu jej wysokości bierze się pod uwagę
zarówno okresy ubezpieczenia społecznego rolników,
za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki, przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r.,
okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukończeniu 16. roku życia, jak również przypadające przed
dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia10;
– przy ustalaniu prawa do polskiej renty z tytułu
niezdolności do pracy uwzględnia się jedynie okresy
ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki,
natomiast nie bierze się pod uwagę pozostałych okresów rolnych.
W sytuacji zatem, gdy instytucja kanadyjska ustala osobie zainteresowanej emeryturę zgodnie z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady lub na podstawie
zamieszkiwania, przyjęte mogą zostać wszystkie rodzaje polskich okresów rolnych przebytych zgodnie
Polityka Społeczna nr 2/2011
z polskimi przepisami i zaliczonych przez ZUS przy
ustalaniu uprawnień do emerytury. Z kolei przy przyznawaniu renty z tytułu niezdolności do pracy w Kanadzie uwzględnione mogą być jedynie te polskie
okresy, które są brane pod uwagę przez ZUS dla celów przyznawania renty w Polsce, a więc wyłącznie
okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach
składki.
Należy dodać, że charakter prawny danego okresu
wynikający z wewnętrznego ustawodawstwa danego
państwa jest przenoszony w przypadku uwzględniania tego okresu przez instytucję właściwą drugiego
państwa dla celów ustalania świadczeń emerytalno-rentowych. Mówiąc kolokwialnie, dany okres „działa”
na prawo do świadczeń (lub na wysokość świadczeń)
w państwie, w którym jest uwzględniany na podstawie
umowy, tak samo jak w państwie, w którym został
przebyty.
KOLEJNOŚĆ UWZGLĘDNIANIA OKRESÓW
W związku z tym, że zarówno charakter prawny,
jak i sposób uwzględniania okresów w drugim państwie – stronie umowy jest pochodną działania tego
okresu w państwie, w którym został przebyty, należy zwrócić uwagę na konsekwencje wynikające
z polskich przepisów określających wymiar przyjmowanych okresów składkowych11 oraz dopuszczalny
wymiar przyjmowanych okresów nieskładkowych12
i „okresów rolnych”13.
Mianowicie, zgodnie z ustawą emerytalną14 przy
ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu
ich wysokości okresy nieskładkowe uwzględnia się
w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych. Z kolei okresy
rolne, o których mowa w art. 10 ustawy emerytalnej,
bierze się pod uwagę dla celów nabycia prawa do
świadczeń, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe,
ustalone na zasadach określonych w art. 5–7 ustawy,
są krótsze od okresu wymaganego do przyznania
emerytury, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia
tego okresu.
Zastosowanie tej regulacji w świetle postanowień
umowy dotyczących sumowania okresów uznawanych powoduje, że ZUS w celu ustalenia, czy polskie
okresy uznawane są wystarczające do nabycia prawa
do polskiej emerytury lub renty:
– uwzględnia w pierwszej kolejności łączny wymiar okresów składkowych,
– następnie sumuje łączny wymiar okresów nieskładkowych po ograniczeniu do 1/3 udowodnionych
okresów składkowych,
– dalej zalicza okresy rolne w zakresie niezbędnym do uzupełnienia ww. okresów,
– w dalszej kolejności uwzględnieniu podlegają
okresy, o których mowa w art. 10a ustawy emerytalnej, tj. okresy pobierania renty15.
Dopiero tak ustalony staż stanowi podstawę do
oceny, czy konieczne jest zastosowanie mechanizmu
sumowania okresów przewidzianego w umowie, a w
konsekwencji czy niezbędne jest uwzględnienie dla
przyznania prawa do emerytury lub renty w Polsce
kanadyjskich okresów uznawanych. Takie podejście
wynika z faktu, że mechanizm sumowania okresów
dla przyznania prawa do świadczenia w nowoczesnych tzw. proporcjonalnych umowach międzynarodowych stosowany jest o tyle, o ile jest to konieczne
27
do nabycia prawa do emerytury lub renty16. Jeżeli nie
ma takiej konieczności, przy ustalaniu prawa do
świadczenia okresy przebyte w drugim państwie –
stronie umowy nie podlegają sumowaniu, a świadczenie jest przyznawane na podstawie okresów przebytych wyłącznie w pierwszym państwie – stronie
umowy17.
Konsekwencją takiego podejścia jest to, że
uwzględnienie kanadyjskich okresów dla celów przyznania prawa do emerytury lub renty nie powoduje weryfikacji polskiego stażu ustalonego wcześniej.
W szczególności nie jest dopuszczalne przeprowadzenie w takiej sytuacji weryfikacji długości przyjętych
okresów nieskładkowych poprzez zwiększenie ich
wymiaru i ograniczenie ich do 1/3 sumy polskich
i zagranicznych okresów składkowych. Nie znajduje
podstaw prawnych w takim przypadku również weryfikacja okresów rolnych przyjętych uprzednio do przyznania prawa do polskiego świadczenia w niezbędnym zakresie – np. poprzez ich wykluczenie z wymiaru
przyjętych okresów w związku z zaliczonymi okresami
zagranicznymi18.
OKRESY UZNAWANE POKRYWAJĄCE SIĘ W CZASIE
Technika sumowania okresów uznawanych przewidziana w umowie ma zastosowanie, o ile okresy polskie i kanadyjskie nie pokrywają się w czasie.
W przypadku, gdy się one pokrywają, konieczne jest
określenie, jakie okresy należy przyjąć. W związku
z brakiem regulacji szczególnych instytucja każdego
z państw ustalająca prawo i wysokość świadczeń
emerytalno-rentowych w przypadku pokrywania się
okresów uwzględnia okresy przebyte zgodnie ze stosowanym przez nią ustawodawstwem. Oznacza to,
że ZUS przy ustalaniu uprawnień do emerytury lub
renty osobie posiadającej pokrywające się okresy
uznawane przebyte w Polsce i w Kanadzie weźmie
pod uwagę jedynie polskie okresy uznawane, czyli
polskie okresy składkowe, nieskładkowe czy też rolne. Okresy uznawane przebyte w Kanadzie zostaną
w takiej sytuacji uwzględnione tylko w zakresie, w jakim nie pokrywają się z okresami polskimi.
ŚWIADCZENIA, DO KTÓRYCH MA ZASTOSOWANIE
TECHNIKA SUMOWANIA OKRESÓW
Technika sumowania okresów znajduje zastosowanie przy ustalaniu takich świadczeń, do przyznania
których konieczne jest spełnienie warunków stażowych. W praktyce dotyczy to tylko niektórych świadczeń występujących w polskim i kanadyjskim systemie zabezpieczenia społecznego. Przyjrzyjmy się
polskiemu powszechnemu systemowi emerytalno-rentowemu. W ramach tego systemu możemy wyodrębnić świadczenia długoterminowe, do przyznania
których:
1) konieczne jest spełnienie warunków stażowych
(posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego), czyli emeryturę z tzw. dotychczasowego systemu19, do której prawo jest uzależnione od
legitymowania się minimalnym wymiarem okresów
składkowych i nieskładkowych, rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz rentę rodzinną po ubezpieczonym uprawnionym lub spełniającym w chwili śmierci
warunki do ww. świadczeń;
2) nie jest konieczne spełnienie warunków stażowych (prawo do świadczenia niezależne od posiada28
nia określonej długości okresów składkowych i nieskładkowych), czyli emeryturę ze zreformowanego
systemu20, która przysługuje ubezpieczonemu po
osiągnięciu wieku emerytalnego bez konieczności
spełniania warunków stażowych, a także rentę rodzinną po ubezpieczonym uprawnionym lub spełniającym
w chwili śmierci warunki do ww. emerytury.
Przewidziana w umowie zasada uwzględniania
(sumowania) okresów uznawanych dla celów przyznania prawa do świadczeń dotyczy nabywania
uprawnień do tych świadczeń, do których prawo uzależnione jest od posiadania określonego minimalnego
stażu. Znajduje więc zastosowanie przy ustalaniu polskich emerytur z dotychczasowego systemu, renty
z tytułu niezdolności do pracy oraz rent rodzinnych
przyznawanych po osobach zmarłych uprawnionych
lub spełniających warunki do tych świadczeń.
Po stronie kanadyjskiej zasada sumowania okresów uznawanych również znajduje zastosowanie
w odniesieniu do tych świadczeń, do których prawo
zależy od minimalnego stażu. Chodzi tu jednak
o świadczenie z tytułu starości przysługujące w ramach systemu opartego na zamieszkiwaniu. Zgodnie z ustawodawstwem kanadyjskim warunkiem nabycia prawa do świadczenia z tytułu starości jest
osiągnięcie wieku wynoszącego 65 lat oraz posiadanie co najmniej 10-letniego okresu zamieszkiwania
w Kanadzie po ukończeniu 18. roku życia. Osoby
niespełniające tego warunku stażowego na podstawie okresu zamieszkiwania w Kanadzie mogą skorzystać z postanowień umowy.
Dzięki regulacjom umownym, jeżeli osoba zainteresowana uzyskaniem kanadyjskiego świadczenia
z tytułu starości nie posiada wystarczającego stażu
w Kanadzie do nabycia uprawnień do tego świadczenia, zsumowane zostaną także przebyte przez tę osobę w Polsce okresy uznawane. Instytucja kanadyjska
ustalająca świadczenie uwzględni więc okresy składkowe i nieskładkowe przebyte w Polsce w celu sprawdzenia, czy spełniony jest warunek posiadania co
najmniej 10-letniego stażu wymaganego do przyznania świadczenia z tytułu starości. Należy zauważyć, że
sumowane są tu z jednej strony okresy zamieszkiwania (Kanada), a z drugiej – okresy ubezpieczenia
(Polska)21.
Okresy polskie podlegają także uwzględnieniu
w Kanadzie przy ustalaniu świadczeń rentowych w ramach Planu Emerytalno-Rentowego Kanady22, które
to świadczenia przyznawane są w zależności od okresów ubezpieczenia.
Sumowanie okresów na podstawie umowy dla celów przyznania prawa do świadczenia nie ma natomiast znaczenia w odniesieniu do osób nabywających
w Polsce uprawnienia emerytalne w ramach zreformowanego systemu. W odniesieniu do tych osób wystarczy wpłacenie jednej składki do systemu, aby możliwe
było uzyskanie prawa do emerytury po osiągnięciu
wieku emerytalnego.
Po stronie kanadyjskiej zasada sumowania okresów nie znajduje z kolei zastosowania do emerytury
przysługującej w ramach Planu Emerytalno-Rentowego Kanady. Prawo do tego świadczenia przysługuje
bez konieczności posiadania określonej długości stażu emerytalnego. Wystarczy opłacenie jednej składki
zgodnie z Planem, aby po osiągnięciu wieku emerytalnego nabyć uprawnienia do emerytury. Konieczne
jest więc podleganie Planowi przez jakikolwiek okres,
a nie okres wymaganej długości.
Polityka Społeczna nr 2/2011
UWZGLĘDNIANIE OKRESÓW
PRZY STOSOWANIU ART. 29 USTAWY EMERYTALNEJ
Uwzględnianie okresów na podstawie umowy
oznacza również, że przy ocenie spełnienia warunków
nabycia prawa do emerytury określonej w art. 29 ustawy emerytalnej (wcześniejsza emerytura pracownicza), powinny być brane pod uwagę kanadyjskie
okresy uznawane.
Przypomnijmy, że w myśl art. 29 ustawy emerytalnej ubezpieczeni urodzeni przed dniem 01.01.1949 r.,
którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego
w art. 27 pkt 1 ustawy emerytalnej, mogą przejść na
emeryturę:
1) kobieta – po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma
co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy
albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy
i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy;
2) mężczyzna – po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli
ma co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy albo jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy
i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.
Emerytura ta przysługuje ubezpieczonym, którzy:
1) ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, byli pracownikami oraz
2) w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym pozostawali w stosunku
pracy co najmniej przez 6 miesięcy, chyba że w dniu
zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnieni do
renty z tytułu niezdolności do pracy.
Przy badaniu spełnienia przez zainteresowanego
warunków nabycia prawa do tej emerytury, zastosowanie znajduje technika uwzględniania okresów, o ile
jest to konieczne w danej sprawie. Sumowaniu podlegają okresy uznawane przebyte w Kanadzie. Ma to
miejsce, w szczególności, w sytuacji, gdy:
a) zainteresowany nie spełnia warunku posiadania minimalnego okresu składkowego i nieskładkowego na podstawie wyłącznie polskich okresów – w takim przypadku uwzględnieniu podlegają również
okresy uznawane przebyte w Kanadzie;
b) nie został spełniony warunek bycia pracownikiem ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę – w takim przypadku warunek ten uważa się za
spełniony, jeżeli ostatnio przed zgłoszeniem wniosku
o emeryturę zainteresowany był pracownikiem w rozumieniu ustawodawstwa kanadyjskiego;
c) nie został spełniony warunek pozostawania
w stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy
w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym – w takim przypadku warunek
ten uważa się za spełniony, jeżeli w okresie ostatnich
24 miesięcy podlegania ustawodawstwu kanadyjskiemu (w okresie podlegania Planowi Emerytalno-Rentowemu Kanady, ale nie w okresie zamieszkiwania
w Kanadzie) zainteresowany postawał w stosunku
pracy co najmniej przez 6 miesięcy (z pracodawcą
kanadyjskim lub polskim).
Na gruncie umowy dla oceny, czy spełniony jest
warunek stażu (okresu ubezpieczenia) ustala się:
a) posiadanie wystarczającego stażu ogólnego
wymaganego dla nabycia prawa do emerytury – należy wziąć pod uwagę, o ile to konieczne do nabyPolityka Społeczna nr 2/2011
cia prawa do emerytury, również kanadyjskie okresy
uznawane;
b) posiadanie okresu bycia pracownikiem – należy wziąć pod uwagę, o ile to konieczne do nabycia
prawa do emerytury, również okres bycia pracownikiem przez 6 miesięcy ostatnio w Kanadzie;
c) bycie w ostatnim czasie pracownikiem – należy
wziąć pod uwagę, o ile to konieczne do nabycia prawa
do emerytury, również bycie w ostatnim okresie pracownikiem w Kanadzie.
BRAK SUMOWANIA OKRESÓW
W SZCZEGÓLNYM ZAWODZIE
Należy zwrócić uwagę na brak postanowień
w umowie dotyczących uwzględniania okresów przebytych w szczególnym zawodzie lub w specjalnym
zatrudnieniu. Umowa nie zawiera regulacji pozwalającej na sumowanie okresów tego rodzaju przebytych
w Polsce i Kanadzie. W rezultacie brak jest podstaw
do uwzględniania – na gruncie umowy polsko-kanadyjskiej – przy ustalaniu prawa do polskiej emerytury
z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze okresów o analogicznym charakterze przebytych w tym samym zatrudnieniu lub
zawodzie w Kanadzie. Wymagany polskimi przepisami do uzyskania określonych rodzajów emerytury warunek posiadania tzw. stażu szczególnego,
w przeciwieństwie do stażu ogólnego, musi być więc
spełniony bez możliwości zastosowania umowy (na
podstawie stażu polskiego). Dotyczy to np. kolejarzy,
nauczycieli itd., w odniesieniu do których to grup zawodowych nie ma możliwości uwzględnienia – dla
spełnienia warunku posiadania stażu pracy w danym
zawodzie lub zatrudnieniu – okresów analogicznego
zatrudnienia w Kanadzie.
SUMOWANIE DLA CELÓW POBIERANIA
EMERYTURY KANADYJSKIEJ W POLSCE
Po stronie kanadyjskiej technika sumowania okresów uznawanych może znaleźć zastosowanie nie tylko przy klasycznym ustalaniu prawa do świadczenia
(nabywanie uprawnień emerytalno-rentowych), ale
również przy ustalaniu prawa do pobierania świadczeń za granicą. Chodzi o badanie warunków uzyskania prawa do pobierania kanadyjskiej emerytury opartej na zamieszkaniu poza granicami Kanady, które
to uprawnienie zależy od zgromadzenia minimalnego okresu zamieszkiwania wynoszącego co najmniej
20 lat. Zgodnie z przepisami kanadyjskimi osoba, która spełnia ten warunek. może pobierać emeryturę
opartą na zamieszkaniu także w razie wyjazdu na stałe
poza granice Kanady. W przypadku, gdy osoba zainteresowana nie posiada jednak wystarczającego
okresu zamieszkiwania w Kanadzie, sumowane są
kanadyjski okres zamieszkiwania oraz polskie okresy
uznawane. Jeżeli suma okresów wynosi co najmniej
20 lat, wówczas zainteresowany uzyska prawo do
pobierania tej emerytury poza Kanadą.
BADANIE STAŻU
DO RENTY Z TYTUŁU NIEZDOLNOŚCI DO PRACY
Zgodnie z polską ustawą emerytalną jednym
z warunków nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy jest posiadanie wymaganego okresu
składkowego i nieskładkowego23. W odniesieniu do
29
ubezpieczonego, u którego niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, konieczne jest posiadanie co najmniej 5-letniego okresu składkowego
i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego 10-lecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub
przed dniem powstania niezdolności do pracy. Warunek ten zostanie uznany za spełniony, jeżeli zainteresowany posiada co najmniej 5-letni okres uznawany
w Kanadzie (lub łącznie w Polsce i Kanadzie) przypadający w ciągu ostatniego 10-lecia przed którąś
z ww. dat.
Zgodnie z ustawą emerytalną jednym z warunków
nabycia prawa do renty jest to, aby niezdolność do
pracy powstała w okresach, o których mowa w art. 6
ust. 1 pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1,
3–8 i 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11–12, 13 lit. a, pkt 14
lit. a i pkt 15–17 oraz art. 7 pkt 1–4, 5 lit. a, pkt 6 i 12 tej
ustawy, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od
ustania tych okresów24.
Warunek ten uznaje się za spełniony również
w przypadku, jeżeli niezdolność do pracy powstała
w okresach uznawanych przebytych w Kanadzie albo
nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych
okresów (a także okresów uznawanych przebytych
w państwie trzecim, jeśli to konieczne).
Ponadto w myśl ustawy wymagania, aby niezdolność do pracy powstała w okresach wskazanych
w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety
lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Dla oceny spełnienia tego warunku bierze się pod uwagę także okresy uznawane przebyte
w Kanadzie (i państwie trzecim, jeśli to konieczne).
MINIMALNE OKRESY SUMOWANIA
Jeżeli polski okres ubezpieczenia jest krótszy niż
rok i na jego podstawie nie powstaje prawo do polskiej emerytury lub renty, polska instytucja właściwa
nie jest zobowiązana do przyznania świadczeń na
podstawie tego okresu.
Również w sytuacji, gdy kanadyjski okres uznawany jest krótszy niż rok i na jego podstawie nie powstaje prawo do kanadyjskiej emerytury lub renty, instytucja kanadyjska nie jest zobowiązana do przyznania
świadczeń z systemu tego państwa, ani też nie ma
podstaw do uwzględnienia polskich okresów ubezpieczenia. Okresy uznawane krótsze niż rok, z tytułu
których nie przysługuje prawo do świadczenia w państwie, w którym zostały przebyte, zalicza instytucja
drugiego państwa – strony umowy przy ustalaniu
świadczeń uzależnionych od długości przebytych
okresów.
W przypadku, gdy przy ustalaniu prawa do polskiej
emerytury lub renty został uwzględniony taki kanadyjski okres uznawany krótszy niż rok, ZUS oblicza wysokość polskiej emerytury lub renty w wysokości proporcjonalnej – w stosunku między polskim okresem
ubezpieczenia a sumą polskich i kanadyjskich okresów uznawanych.
UWZGLĘDNIANIE OKRESÓW PRZEBYTYCH
W PAŃSTWACH TRZECICH
Umowa polsko-kanadyjska o zabezpieczeniu społecznym przewiduje uwzględnianie okresów uznawanych przebytych w tzw. państwach trzecich, czyli poza
30
Polską i Kanadą. Mianowicie, zgodnie z umową, jeżeli osoba nie jest uprawniona do świadczenia na
podstawie okresów uznawanych, zgodnie z ustawodawstwem każdej ze stron, sumowanych zgodnie
z postanowieniami art. 11 umowy, prawo takiej osoby
do tego świadczenia jest ustalane przez sumowanie tych okresów oraz okresów uznawanych przebytych zgodnie z ustawodawstwem państwa trzeciego,
z którym obie strony związane są instrumentami
zabezpieczenia społecznego przewidującymi sumowanie okresów. Chodzi tu o instrumenty, takie jak
umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym oraz o regulacje, takie jak prawodawstwo Wspólnoty Europejskiej dotyczące koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego, w tym postanowienia
traktatowe oraz rozporządzenia wspólnotowe z zakresu koordynacji.
Warunkiem sumowania okresów przebytych
w państwie trzecim jest zatem fakt nienabycia w którymkolwiek państwie prawa do świadczenia objętego zakresem przedmiotowym umowy po uwzględnieniu okresów uznawanych przebytych w obu
państwach – stronach umowy. Okresów przebytych
w państwie trzecim nie uwzględnia się więc w sytuacji, gdy prawo do świadczenia przysługuje w Polsce/Kanadzie: na podstawie wyłącznie okresów
uznawanych przebytych w tym państwie i na podstawie zsumowanych okresów uznawanych przebytych
w obu państwach.
To, jakiego rodzaju okresy przebyte w państwie
trzecim podlegają uwzględnieniu na podstawie ww.
regulacji zawartej w umowie polsko-kanadyjskiej,
wynika z instrumentu prawnego łączącego Polskę lub
Kanadę z danym państwem trzecim, przewidującego
sumowanie określonego rodzaju okresów (ubezpieczenia, zatrudnienia, zamieszkania itp.). Instrument
ten wskazuje więc rodzaje okresów podlegających
uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do świadczenia
na podstawie umowy.
Może mieć to znaczenie w sytuacji, gdy Polskę
łączy z państwem trzecim umowa (instrument prawny) o odmiennym zakresie przedmiotowym niż umowa zawarta z tym państwem trzecim przez Kanadę.
Jeśliby się więc okazało, że np. umowa o zabezpieczeniu społecznym łącząca jedną stronę umowy polsko-kanadyjskiej z państwem trzecim obejmuje tylko
świadczenia z systemu pracowniczego, a umowa
łącząca drugą stronę umowy polsko-kanadyjskiej
z państwem trzecim obejmuje również świadczenia
z systemu rolniczego, wówczas każde z państw –
Polska i Kanada musiałoby uwzględnić dla celów
przyznania prawa do świadczeń okresy przebyte
w państwie trzecim w odmiennym zakresie i niekiedy
w różnym wymiarze – każde z państw na podstawie
innego instrumentu prawnego wiążącego je z państwem trzecim.
Sposób uwzględnienia okresów przebytych w państwie trzecim wynika jednak z umowy polsko-kanadyjskiej i powinien być oceniany w jej świetle. Oznacza
to m.in., że jeżeli umowa ta nie przewiduje uwzględniania okresów z drugiego państwa – strony umowy
przebytych w szczególnym zawodzie lub zatrudnieniu
(tzw. staż szczególny), to brak jest również podstaw
do uwzględnienia przy ustalaniu prawa w Polsce do
emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze okresów przebytych
w takim zawodzie lub zatrudnieniu w państwie trzePolityka Społeczna nr 2/2011
cim, z którym Polskę i Kanadę łączy instrument prawny przewidujący sumowanie okresów, nawet jeśli ten
instrument prawny zawiera postanowienia dotyczące
uwzględniania okresów przebytych w szczególnym
zawodzie lub zatrudnieniu25.
Ponieważ umowa nie różnicuje ani nie hierarchizuje okresów przebytych w państwach trzecich,
należy przyjąć, że o ile to konieczne do nabycia prawa na podstawie umowy polsko-kanadyjskiej, należy
uwzględnić każdy okres przebyty w każdym państwie
trzecim, z którym Polskę i Kanadę łączy instrument
prawny przewidujący sumowanie okresów. Nie ma
bowiem podstaw do uwzględnienia tylko niektórych
okresów z państw trzecich.
PODSTAWA DO SUMOWANIA OKRESÓW
– ZAŚWIADCZENIE INSTYTUCJI WŁAŚCIWEJ
Okresy uznawane przebyte w jednym państwie –
stronie umowy (oraz w państwie trzecim, z którym
oba kraje związane są instrumentem prawnym przewidującym sumowanie okresów) podlegają uwzględnieniu w drugim państwie na podstawie zaświadczenia wystawionego przez instytucję właściwą państwa, zgodnie z ustawodawstwem którego okresy
te zostały przebyte. Zaświadczenia te wystawiane
są na standardowych formularzach, których wzory
uzgadniane są przez instytucje łącznikowe polskie
i kanadyjskie.
Instytucja właściwa to instytucja właściwa do stosowania ustawodawstwa26 objętego umową, w szczególności do ustalania prawa do świadczeń objętych
umową oraz ich wypłaty. W ramach ZUS funkcję instytucji właściwej w zakresie emerytur i rent pełni I Oddział ZUS w Łodzi, Wydział Realizacji Umów Międzynarodowych, natomiast w Kanadzie – International
Operations Division, Service Canada, Department of
Human Resources and Skills Development.
ZASADA SUMOWANIA
– ZNACZENIE I PROBLEMY PRAKTYCZNE
Jak widać technika uwzględniania okresów uznawanych na podstawie umowy polsko-kanadyjskiej
o zabezpieczeniu społecznym ma różne wymiary teoretyczne i praktyczne. Potrzeba sumowania okresów
dla celów przyznawania świadczeń stanowi jeden
z podstawowych powodów zawierania umów międzynarodowych o zabezpieczeniu społecznym.
Jednak praktyczne wykorzystanie sumowania przy
ustalaniu prawa do świadczeń nie dotyczy wszystkich
rodzajów świadczeń emerytalno-rentowych. Należy
również zauważyć, że sposób uwzględniania okresów
zagranicznych jest pochodną ich charakteru prawnego w ustawodawstwie, zgodnie z którym został przebyty.
Ponadto specyfiką umowy polsko-kanadyjskiej są
postanowienia dotyczące uwzględniania okresów
przebytych w państwach trzecich. Okresy te są brane
pod uwagę w szczególny sposób i tylko wtedy, gdy
zsumowane polskie i kanadyjskie okresy nie dają prawa do emerytury lub renty.
Istotna jest przy tym kolejność uwzględniania okresów krajowych i zagranicznych, którą należy stosować przy sumowaniu okresów z dwóch lub więcej
państw na podstawie umowy. Należy zauważyć, że
zasadę sumowania (uwzględniania) okresów należy
Polityka Społeczna nr 2/2011
odróżnić od zasady zrównania zdarzeń i okoliczności. Okresów nie zrównuje się, lecz sumuje na gruncie przepisów o koordynacji. Zrównanie oznaczałoby onieczność przyporządkowania uwzględnianych
kanadyjskich okresów do katalogu okresów składkowych i nieskładkowych przewidzianych polską ustawą
emerytalną. Byłoby to zaprzeczeniem jednego z celów koordynacji (i celów zawierania umów tego typu),
ponieważ prowadziłoby to do utraty praw emerytalno-rentowych w trakcie nabywania. Zatem zsumowanie okresów oznacza uwzględnienie okresów z drugiego państwa jako okresów „zagranicznych”, a nie
polskich.
Dla celów obliczenia wysokości emerytury lub
renty na podstawie polskich przepisów okresom
zagranicznym należy jednak nadać określoną wartość, tak aby można było ustalić teoretyczną kwotę
świadczenia emerytalno-rentowego, przed jego proratyzacją. Dla określenia tej wartości należy odwołać
się do wartości okresów przypisanych polskim okresom składkowym (1,3% podstawy wymiaru świadczenia) i okresom nieskładkowym (0,7% podstawy
wymiaru świadczenia). Należy zatem nadać okresom kanadyjskim wartość analogiczną do wartości
polskich okresów składkowych i nieskładkowych.
Nie może to jednak prowadzić do uznania ich za
okresy składkowe i nieskładkowe w rozumieniu polskiej ustawy. Takie uznanie prowadziłoby bowiem
do weryfikacji okresów, bowiem katalog okresów
w polskiej ustawie emerytalnej nie obejmuje np.
okresów zamieszkiwania występujących w systemie
kanadyjskim.
ZUS przyjmuje więc potwierdzone przez instytucję ubezpieczeniową Kanady okresy uznawane na
gruncie umowy polsko-kanadyjskiej, bez ich weryfikacji. W konsekwencji okresom zamieszkiwania (jako
okresom podstawowym kanadyjskiego systemu powszechnego) ZUS nadaje – przy obliczaniu wymiaru świadczeń – wartość polskich okresów składkowych, czyli 1,3% podstawy wymiaru świadczenia.
Takie podejście do tego zagadnienia znajduje uzasadnienie także na gruncie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia
29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego27. Potraktowanie
zagranicznych okresów jako polskich, czyli zrównanie okresów (zamiast ich sumowania), prowadziłoby
do utraty przez osoby zainteresowane uprawnień
będących w trakcie nabywania i w rezultacie do negatywnych konsekwencji w zakresie uprawnień emerytalno-rentowych, spowodowanych migracją między systemami ubezpieczeń społecznych różnych
państw.
Należy zwrócić uwagę, że także istnienie okresów
dla celów przyznawania prawa lub wypłaty świadczeń
w systemie państwa, w którym zostały przebyte, determinuje sposób ich uwzględnienia w innym państwie. Jeśli zatem okresy danego typu podlegają sumowaniu dla celów nabycia prawa do świadczenia,
a nie stanowią okresu dla celów obliczenia wysokości
świadczenia w państwie, w którym zostały przebyte,
w taki sam sposób okresy te powinny zostać uwzględnione w innym państwie, przy stosowaniu zasady sumowania okresów. Brak jest bowiem podstaw prawnych do uwzględniania przy obliczaniu wysokości
świadczenia okresów przebytych w drugim państwie
(i gdziekolwiek), jeśli okresy te nie są w ogóle okresa31
mi w rozumieniu przepisów dotyczących obliczania wysokości świadczeń w państwie, z którego
„pochodzą”.
Należy podkreślić, że w polskim zreformowanym systemie ubezpieczeń społecznych zastosowanie techniki sumowania będzie mieć coraz bardziej
ograniczone znaczenie. Ustawodawca bowiem przy
określaniu warunków nabycia prawa do tzw. nowej,
zreformowanej emerytury powszechnej zrezygnuje z warunku legitymowania się okresami składkowymi i nieskładkowymi określonej długości. Wymiar
stażu nie będzie zatem odgrywał roli przy tego typu świadczeniu, co oznacza brak stosowania reguł
uwzględniania okresów uznawanych przebytych
w Polsce i Kanadzie przy ustalaniu prawa do tej emerytury.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Umowa o zabezpieczeniu społecznym z dnia 2 kwietnia
2008 r. między Rzecząpospolitą Polską a Kanadą (DzU
z 2009 r., nr 133, poz. 1095; tekst Oświadczenia Rządowego z dnia 15 lipca 2009 r. w sprawie mocy obowiązującej
Umowy o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Kanadą, podpisanej w Warszawie dnia
2 kwietnia 2008 r., został ogłoszony w Dzienniku Ustaw
z 2009 r., nr 133, poz. 1096.
Porozumienie Administracyjne w sprawie stosowania
Umowy o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską a Kanadą, podpisane w Warszawie
dnia 2 kwietnia 2008 r. (DzU z 2009 r., nr 133, poz. 1097);
tekst Oświadczenia Rządowego z dnia 15 lipca 2009 r.
w sprawie związania Rzeczypospolitej Porozumieniem
Administracyjnym w sprawie stosowania Umowy o zabezpieczeniu społecznym między Rzecząpospolitą Polską
a Kanadą, podpisanym w Warszawie dnia 2 kwietnia
2008 r., został ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 2009 r.,
nr 133, poz. 1098.
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity DzU
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227).
Art. 11 ust. 1 umowy.
Art. 1 ust. 1 lit.(d) umowy.
Art. 11 ust. 2 lit. a) umowy.
Art. 11 ust. 3 umowy.
Właściwa instytucja kanadyjska nie wystawia zaświadczenia potwierdzającego okresy zamieszkiwania dla celów
przyznania polskich świadczeń: renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej; przy ustalaniu tych
polskich świadczeń instytucja kanadyjska poświadcza na
formularzu łącznikowym tylko okresy składkowe zgodnie
z Planem Emerytalno-Rentowym Kanady oraz okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy na podstawie
tego Planu.
Art. 10 ustawy emerytalnej.
„Okresy rolne” wymienione w art. 10 ustawy emerytalnej uwzględnia się tylko wtedy, gdy okresy składkowe
i nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych
w art. 5–7 tej ustawy, są krótsze od okresu wymaganego
do przyznania świadczenia, w zakresie niezbędnym do
uzupełnienia tego okresu. Okresów tych nie uwzględnia
się, jeżeli zostały one zaliczone do okresów, od których
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
zależy prawo do emerytury lub renty, na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Art. 5 ust. 1 pkt 1 oraz art. 6 ustawy emerytalnej.
Art. 5 ust. 1 pkt 2 oraz art. 7 ustawy emerytalnej.
Art. 10 ustawy emerytalnej.
Art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej.
W myśl art. 10a ust. 1 ustawy emerytalnej przy ustalaniu
prawa do emerytury osoby, która osiągnęła wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej
65 lat dla mężczyzn i utraciła prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej z Funduszu z powodu
odzyskania zdolności do pracy, uwzględnia się również
okresy pobierania tej renty, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych w art. 5–7
i 10 ustawy, są krótsze od okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia
tego okresu, przy czym zgodnie z ustępem 2 tego artykułu
okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy
nie uwzględnia się, jeżeli zbiegają się w czasie z okresami,
o których mowa w art. 6, 7 i 10 ustawy, uwzględnionymi
przy ustalaniu prawa do emerytury.
Na takich samych zasadach oparta jest wspólnotowa
koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego.
Zgodnie z prawem wspólnotowym okresy ubezpieczenia
lub zamieszkania przebyte w innych państwach członkowskich niż państwo ustalające świadczenie emerytalno-rentowe są uwzględniane dla przyznania prawa do
świadczenia, jeżeli jest to konieczne dla przyznania prawa
do tego świadczenia, jeśli nie – prawo do świadczenia jest
nabywane na podstawie okresów przebytych wyłącznie
zgodnie z przepisami państwa ustalającego świadczenie.
Odrębną kwestią jest sposób obliczania świadczenia
w takiej sytuacji (patrz art. 6, art. 51, art. 52 Rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 883/2004
z 29.04.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego – DzUrz UE L z dnia 30 kwietnia
2004 r. ze zm.).
Odrębną kwestię stanowi sposób obliczenia wysokości
polskiego świadczenia w takim przypadku w dwóch wariantach.
Zob. także regulację wynikającą z art. 11 umowy.
Skierowanego do ubezpieczonych urodzonych przed
1 stycznia 1949 r. oraz do niektórych ubezpieczonych
urodzonych po tej dacie, którzy spełniają dodatkowe warunki do uzyskania emerytury wcześniejszej lub
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym (np. art. 46,
art. 184 ustawy emerytalnej).
Dotyczy ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia
1948 r., którzy nie korzystają z uprawnień do wcześniejszych emerytur.
Okresy składkowe, zrównane i nieskładkowe.
Prawo do kanadyjskiej emerytury z tego Planu nie zależy
od długości okresów ubezpieczenia, lecz do jego uzyskania wystarczy opłacenie do systemu jednej składki
i osiągnięcie wieku emerytalnego.
Art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej.
Art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej.
Patrz: art. 45 ust. 2, wiążącego Polskę z państwami członkowskimi UE, wspólnotowego Rozporządzenia Rady
(EWG) nr 1408/71.
Art. 1 lit. (c) umowy.
DzUrz L 166, 30/04/2004, str. 1–123 ze zm.
SUMMARY
This publication explains provision on aggregation o periods under the Agreement between Poland and
Canada on social security. It describes the implementation of this principle in the field of pensions, some
different implications deriving from aggregation to the national Polish legislation. It also provides detailed
explanation on how complicated in reality is the implementation of the principle and how many different
problems it causes. The author shows his point of view on how to apply the principle of aggregation of periods in the Polish pension system.
32
Polityka Społeczna nr 2/2011