Archiwalia samodzielnych jednostek artylerii 1944-1945

Czesław Tokarz
ARCHIWALIA SAMODZIELNYCH JEDNOSTEK ABTYLERII
1944—1945
Akta samodzielnych jednostek artylerii, przechowywane w Centralnym
Archiwum Wojskowym, zawarte są w 430 jednostkach archiwalnych. Wchodzą one w
skład następujących zespołów:
— 1 Warszawskiej Brygady Artylerii Ciężkiej im. Józefa Bema
— 5 Pomorskiej Artylerii Ciężkiej
— 1 Samodzielnego Pomorskiego Pułku Moździerzy
— 3 pułku moździerzy
— 32 pułku artylerii przeciwlotniczej
— 1 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej
— 5 dywizjonu artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego
— 8 dywizjonu artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego
— 10 dywizjonu sztabowego dowódcy artylerii WP.
Większość tych jednostek została sformowana w 1944 roku; jedynie 1
brygadę artylerii ciężkiej oraz 1 dywizjon artylerii przeciwlotniczej powołano do życia
w 1943 roku1.
1
Informacje o materiałach dotyczących powstania tych jednostek (rozkazy organizacyjne, etaty)
zostały podane w krótkich metryczkach do zespołów. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat
1943—1945. Jednostki bojowe, cz. 2. Warszawa 1961, s. 520 i następne.
*
Materiały archiwalne samodzielnych jednostek artylerii, z uwagi na ich
charakter, podzielić można na sześć zasadniczych grup:
1 — akta szkoleniowe i bojowe
2 — akta organizacyjne
3 — akta polityczne
4 — akta personalne
5 — akta kwatermistrzowskie
6 — akta kancelaryjne2.
Najistotniejszą grupę stanowią akta
bojowe
pozwalające na poznanie
działań jednostek artyleryjskich na polu walki. Składają się na nie materiały w postaci
rozkazów, zarządzeń, meldunków i komunikatów bojowych3. Tego rodzaju akta
wytworzono i zabezpieczono w oddziałach operacyjnych brygad artylerii. Na niższych
szczeblach dowodzenia dokumentacja bojowa gromadzona była w oddzielnych
teczkach. Rozkazy i zarządzenia bojowe posiadają, pod względem treści, jednolity
układ uregulowany instrukcją oraz wspólne zewnętrzne cechy.
Dalsze przekazy występujące w tej grupie to plany przygotowania
artyleryjskiego wraz ze schematami, tabele ogni i celów, dzienniki wykrytych baterii
nieprzyjaciela4.
Dokumenty te sporządzane były w zasadzie na szczeblu pułku i dywizjonu.
Uzupełnieniem tychże materiałów są meldunki bojowe, które — w połączeniu ze
szkicami i mapami z naniesioną sytuacją — pozwalają na poznanie działalności
bojowej samodzielnych jednostek artylerii5.
Na uwagą zasługują też sprawozdania z działań bojowych, sporządzane
2
Podział ten występuje na ogół we wszystkich aktach wytworzonych przez kancelarie jednostek
bojowych LWP w latach 1943—1945. Por. J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego
Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej,
Warszawa 1967, s. 52—53.
3
CAW, III-223-1 do 8, a także III-225-2 do 5.
4
Por. m.in.: III-223-58 (rozkazy, zarządzenia, plany zwiadu oraz schematy celów, ogni, dozorów i
łączności radiowej 2 dywizjonu 1 BAC), a także III-223-80 (dziennik wykrytych baterii nieprzyjaciela).
5
CAW, III-224-2 i 3.
przeważnie po ich zakończeniu — w odstępach dekadowych lub miesięcznych6.
Okresowo były opracowywane także sprawozdania o stratach własnych i
nieprzyjaciela. Wymienione materiały stanowią cenne uzupełnienia rozkazów i
meldunków bojowych.
Wydarzenia wojenne znalazły swoje odbicie w dziennikach i opisach działań7.
Sporządzane były co pewien okres po zakończeniu danego etapu działań, na podstawie
materiałów o charakterze bojowym. Opracowywali je najczęściej bezpośredni
uczestnicy danej bitwy czy operacji. Element ten decyduje niekiedy o ich wartości
historycznej. Uzupełnieniem tego typu materiałów są załączniki w postaci: odpisów
ważniejszych dokumentów bojowych, szkiców sytuacyjnych, planów marszruty itp.
Dzienniki działań bojowych występują w większości omawianych zespołów
aktowych.
Zbliżone do dzienników, pod względem zawartości treściowej, są opisy
działań bojowych, sporządzane przeważnie okresowo na polecenie władz wyższych.
W nich to znajduje badacz podsumowanie określonego etapu, a nawet całokształtu
działań bojowych8.
Znaczną cześć akt o charakterze bojowy wytworzyły komórki zwiadowcze.
Zachowane przekazy źródłowe zawierają wiadomości o przeciwniku, składzie i
rozmieszczeniu jego sił, a ponadto o nastrojach wśród żołnierzy i ludności cywilnej.
Wśród tych akt przeważają zarządzenia władz zwierzchnich, meldunki, sprawozdania,
biuletyny zwiadowcze i współrzędne celów artyleryjskich9. Na uwagę zasługują
również materiały o charakterze specjalistycznym, jak opisy zwiadowcze struktury
obrony nieprzyjaciela oraz wyniki ustaleń zwiadu dźwiękowego samodzielnych
jednostek artylerii. Wymieniono wyżej najbardziej typowe akta o charakterze bojowy
tych jednostek z okresu wojny. Uzupełnienie tychże materiałów stanowią tabele
strzelań oraz plany i schematy ogni artyleryjskich.
6
Por. m.in.: III-223-16 (sprawozdanie z działań bojowych od Wisły do Łaby 1 BAC), a także III-2253 i 5 (sprawozdania o wykonaniu rozkazów i z działalności bejowej 1 pułku moździerzy).
7
CAW, III-223-56, 60 i 65 w dalszych zespołach.
8
Por. m.in.: III-224-4 (opis działań bojowych 5 brygady artylerii ciężkiej w okresie 28.07.1944 —
6.05.1945).
9
Por. m.in.: III-224-2 (zarządzenia bojowe i zwiadowcze, schematy ogni oraz schematy
rozmieszczenia sił własnych i nieprzyjaciela), a także III-224-6 (rozkazy, zarządzenia i biuletyny zwiadowcze
sztabu artylerii 1 AWP).
Inną grupę stanowią materiały
s z k o l e n i o w e.
Na plan pierwszy
wysuwają się tu rozkazy szkoleniowe oraz okresowe meldunki z przebiegu szkolenia,
które składano w dowództwach wyższego szczebla10.
Do bardzo istotnych źródeł należą materiały o r g a n i z a c y j n e. Są to
głównie rozkazy w sprawach organizacyjnych, plany, etaty, meldunki o stanie
bojowym i stratach bezpowrotnych. Uzupełnienie znajdzie badacz w korespondencji w
sprawach organizacyjnych.
Rozkazy organizacyjne były podstawą formowania dowództw i jednostek
artylerii, określały etat oraz schemat strukturalny danego dowództwa, czy też
jednostki11. Samodzielne jednostki artylerii, podobnie jak i inne rodzaje broni LWP,
formowano w latach 1943—1945 na podstawie etatów radzieckich12.
Istotną wartość dla badacza mają meldunki o stanie liczbowym ludzi, sprzętu i
uzbrojenia. Meldunki te sporządzane były okresowo przez jednostki wszystkich
szczebli. W odstępach miesięcznych składano wyższym dowództwom pełne
sprawozdanie o stanie bojowym; ponadto opracowywane były okresowo sprawozdania
o poległych, zmarłych z ran i chorób, zaginionych bez wieści, rannych i chorych
skierowanych do szpitali oraz stratach w sprzęcie i uzbrojeniu13.
Na szczególną uwagę, pod względem treści, zasługują akta wytworzone przez
wydziały i komórki
polityczno-wychowawcze
samodzielnych
jednostek artylerii. Są to rozkazy i dyrektywy14, plany pracy, programy, instrukcje,
konspekty pogadanek, meldunki dzienne i okresowe, biuletyny sławy, kroniki
jednostek i oddziałów. Sporządzono je zarówno w okresie działań bojowych, jak i w
czasie szkoleń, przemarszów czy formowania jednostek. Te przekazy zawierają opisy
działań często wierniejsze i bardziej barwne niż w samych meldunkach bojowych.
Dzięki tym aktom można poznać nastroje wśród żołnierzy, ich kłopoty, bolączki i
reakcje na aktualne wydarzenia polityczne. Meldunki te informują ponadto o
10
Por. m.in.: III-224-8 (rozkazy, meldunki, sprawozdania oraz programy zajęć 5 BAC).
CAW, III-223-31; III-227-5 i 6.
12
W Centralnym Archiwum Wojskowym znajduje się kolekcja etatów jednostek LWP z okresu
wojny, w tym także i jednostek artylerii.
13
CAW, III-228-3 (meldunki o stanie bojowym i miejscach dyslokacji 1 dywizjonu artylerii
przeciwlotniczej).
14
CAW, III-123-41, 42 i w dalszych zespołach.
11
poczynaniach jednostek nie wchodzących normalnie w zakres pracy szkoleniowej
wojska, w których żołnierze brali udział w czasie wojny i po jej zakończeniu15.
Dalsza grupa, inna od poprzednich, to akta o charakterze p e r s o n a l n y m.
Występują tu przede wszystkim rozkazy personalne o naznaczeniach na stanowiska
oraz zwolnieniach oficerów i podoficerów, rozkazy nominacyjne, księgi ewidencji
personalnej oficerów i podoficerów oraz szeregowców wraz ze skorowidzami.
Ponadto zachowały się księgi pochwał i kar, wykazy odznaczonych, wnioski
odznaczeniowe i awansowe, spisy demobilizowanych, imienne wykazy poległych i
rannych,
rozkazy oficerskie,
meldunki
o
wypadkach
nadzwyczajnych
oraz
korespondencja z tym związana. Dokumentacja ta umożliwia odtworzenie obsady
personalnej samodzielnych jednostek artylerii oraz zorientowanie się w przekroju
demograficznym stanu osobowego. Warto zaznaczyć, że zazwyczaj wnioski
awansowe i odznaczeniowe zawierają charakterystyki bojowe żołnierzy16.
Dużą
grupę
stanowi
dokumentacja
o
charakterze
k w a t e r m i s t r z o w s k i m. Składają się na nią wszelkiego rodzaju materiały
obrazujące zaopatrzenie jednostek artylerii. Akta te uzupełniają wiadomości o
charakterze operacyjnym, gdyż pozwalają w szerszy stopniu na zapoznanie się z
działalnością bojową jednostek artylerii. Występują tu rozkazy, zarządzenia, plany
oraz meldunki o stanie zaopatrzenia i zapasów.
W grupie tej znajdują się także materiały dotyczące intendentury, służby
samochodowej, służby zdrowia i gospodarki finansowej. Są te głównie: meldunki o
stanie zaopatrzenia w umundurowanie i żywność, ewidencyjne sprzętu saperskiego,
chemicznego i samochodowego, zarządzenia sanitarne oraz sprawozdania finansowe.
Archiwalia te w połączeniu z innymi materiałami mogą być pomocne przy
sporządzaniu różnego rodzaju analiz pod kątem zabezpieczenia materiałowego
działalności bojowej jednostek artylerii17.
Wreszcie wymienić należy akta
15
kancelaryjne
wytwarzane przez
Głównie chodzi o udział wojska w pracach na rzecz ludności cywilnej. CAW, III-225-91 do 95 i w
dalszych zespołach.
16
Por. m.in.: III-228-28 (wyciągi z rozkazów nominacyjnych i wnioski awansowe) oraz t. 41 w tymże
zespole — wykazy żołnierzy 1 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej odznaczonych orderem Virtuti Militari V
klasy i innymi odznaczeniami.
17
Por. m.in.: III-225-96 do 131, III-226-19 do 22 i III-228-59 do 66.
wszystkie jednostki. Składają się na nie przede wszystkim rozkazy dzienne
pozwalające między innymi na ustalenie daty przybycia i ubycia żołnierzy, a także ich
wyróżnienia i ukarania, w dokumentacji tej odnotowywano nazwiska żołnierzy
poległych i rannych skierowanych do szpitali w celu leczenia18. Materiały te
uzupełniają: rozkazy okolicznościowe wydane zazwyczaj przez wyższe dowództwa z
okazji świąt państwowych lub szczególnych wydarzeń na froncie, dokumenty
dotyczące wewnętrznego obiegu pism oraz protokoły niszczenia akt.
*
Archiwalia samodzielnych jednostek artylerii znajdujące się w Centralnym
Archiwum Wojskowym zachowały się w dobry stanie. Dokumentacja ta wytworzona
w latach wojny jest cennym uzupełnieniem akt jednostek artylerii 1 i 2 AWP oraz
wchodzących w skład poszczególnych dywizji piechoty.
Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta omówionych
jednostek są w pełni uporządkowana i przygotowane do badań, wydane drukiem
inwentarze pozwalają na pełne korzystanie z tych przekazów źródłowych19.
18
CAW, III-223-34 do 40 i w dalszych zespołach.
Działania artylerii w czasie wojny omawia I. B ł a g o w i e s z c z a ń s k i, Artyleria ludowego
Wojska Polskiego 1945—1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 330—394. Zagadnienia
organizacji oraz wytworu kancelaryjnego dowództwa i jednostek artylerii LWP w latach 1943—1945 omówiono
już w dwóch artykułach ogłoszonych drukiem na łamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej. Por. Cz.
T o k a r z, Archiwalia do dziejów dowództw i jednostek artylerii WP 1943—1945 (nr 6, 1974, s. 84—91) oraz
Zawartość zespołów akt jednostek artylerii przeciwlotniczej z lat 1943—1945 (nr 7, 1975, s. 101—107).
19