Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne

EWA BANASZAK
Uniwersytet Wrocławski
O smutnym losie socjologii.
Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
1. Wprowadzenie
Tytuł tej wypowiedzi wymaga, być może, krótkiego wprowadzenia. „Smutny
los” w zestawieniu z tożsamością zdaje się sugerować, że jako dyscyplina płyniemy
i płyniemy, tylko portu docelowego nie widać. Nie odnajdujemy go. Sytuacja staje się
coraz trudniejsza i to pod wieloma względami, a poszukiwacze — podróżnicy przemieszczają się w swoich nastrojach od nadziei do rezygnacji i desperacji, i na odwrót.
Takie skojarzenie wywołało we mnie zagłębianie się w kwestie tożsamości socjologii. Wypłynęliśmy na bezkres mrocznych wód już w czasach protoplastów. Mówiąc
niemetaforycznie, od tego czasu zadajemy sobie ten sam zestaw pytań, a udzielanie
odpowiedzi na nie idzie nam coraz gorzej. Co to za pytania? Znaczna część socjologów zgodziłaby się z opinią, że od samego początku zajmowano się odrębnością
dyscypliny, jej przedmiotem, odpowiedzią na pytania, co to jest socjologia, czym się
zajmuje i jak to robi, co ją zatem wyróżnia i wyodrębnia. Zastanawia jednak i też
nieco zadziwia fakt, że przyjmując taką wykładnię, dokonujemy zarazem dość prostych zestawień odpowiedzi kolejnych pokoleń na te pytania, nie zważając na kontekst i cel ich sformułowania, jakby wszystkim były one wiadome i dla wszystkich
oczywiste. Ale czy na pewno tak jest? Czy może zapomnieliśmy, że czas i miejsce
oraz cel wypowiedzi mają znaczenie dla jej zrozumienia i wraz z tym zapoznaniem
wypowiedziom nadajemy własny sens, może nawet bardzo odległy od tego, który
był udziałem piszącego i czytającego je w odmiennych okolicznościach?
2. Tożsamość socjologii: ryzyka i nadzieje
Kontrowersje związane z przedmiotem i metodą socjologii ujawniły wielość
stanowisk i postawiły pytanie o podstawy integracji dyscypliny, o to co w niej
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 31
2013-07-03 10:53:21
32
Ewa Banaszak
szczególne i zasadnicze. Zawartość tych dysput może nakłaniać do odwołania się
do pojęcia tożsamości. Kiedy bowiem mówi się o tożsamości, dokonuje się odniesień do tego, co jest najbardziej charakterystyczne i indywidualne. Odrębność
jest jedną ze stałych składowych tego pojęcia, zatem zajmowanie się odrębnością
dyscypliny może być stawianiem pytań o jej tożsamość. Rzeczywiście, podczas
lektury tekstów dość szybko natrafiamy na sformułowanie „tożsamość socjologii”.
Trzeba jednak zaznaczyć, że wspomniane spory mają miejsce przynajmniej tyle
lat, ile projekt zajmowania się życiem społecznym w naukowy sposób, ale przyglądanie się im przez pryzmat tożsamości jest względnie nowe, bo też pojęcie tożsamości stało się względnie niedawno częścią socjologicznego instrumentarium.
Niniejszy tekst nie prezentuje ani całkowitego zestawu objawów, za pomocą
których socjologowie opisują i diagnozują stan swojej dyscypliny, ani nie daje
pełnego wglądu w kierunki, w jakich toczą się rozważania o tożsamości socjologii, ani tym bardziej w ich przebieg i poszczególne stanowiska. Ma on na celu
wskazać istnienie takiego zagadnienia, jak tożsamość socjologii i jego względną
aktualność. Jeżeli potraktować nasilenie zajmowania się tym problemem przez
środowisko w postaci na przykład ilości debat, publikacji, częstości wypowiedzi,
w których pytania o tożsamość socjologii są stawiane lub stwierdzane jest pozostawanie jej w kryzysie, środowiskowy prestiż osób, które angażują się w problematyzowanie zagadnienia tożsamości socjologii, jako wskaźnik ważności tej
kwestii, to jest ona ważna1. Jednocześnie trzeba mieć świadomość, że nie zajmuje
ona wszystkich socjologów i jej nasilenie jest zmienne w czasie.
Zadajmy więc pytanie: jakie wnioski możemy wyprowadzić z tego nowego
użycia pojęcia tożsamości? Dość często napotykamy przekonanie, iż socjologia
cały czas poszukuje swojej tożsamości. Służy ono wtedy próbom diagnozowania
przyczyn „permanentnego kryzysu” socjologii. Upatruje się ich w czynnikach
czy to o charakterze endogennym, czy to egzogennym. Źródła tkwią albo w sposobie organizacji wiedzy nauk społecznych lub przyczyny są zdeponowane w samej dyscyplinie, w zasadach rządzących poznaniem kultury i społeczeństwa,
albo w warunkach politycznych, finansowych, organizacyjnych, jakie określają
funkcjonowanie dyscypliny. W tych ostatnich upatruje się podstaw możliwości
zbudowania jedności symbolicznej, intelektualnej i organizacyjnej dyscypliny, koniecznych przesłanek do osiągnięcia konsensu w kwestiach zasadniczych
dla jej tożsamości. Socjologia jest, jak wszystkie dyscypliny, zależna od tych
warunków, a jednocześnie być może bardziej na nie wrażliwa co do swego istnienia i rozwoju. Wchodzą tu w grę sprawy tak oczywiste, jak postawienie socjologa przed moralnym wyborem, kiedy może on uprawiać swoją dyscyplinę
1 W polskiej socjologii podejmowały to zagadnienie tak ważne postacie, jak profesorowie
Zygmunt Bauman, Marian Kempy, Edmund Mokrzycki, Jerzy Szacki czy Piotr Sztompka. Artykuł nie
referuje tych istotnych dla tematu stanowisk, zaledwie fragmentarycznie odwołuje się do niektórych
z nich. Jednak lektura prac tych autorów jest cały czas obecna w poniższym tekście.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 32
2013-07-03 10:53:21
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
33
pod warunkiem, że bada to i pisze o tym, co akceptuje władza, i robi to w sposób
przez nią określony, jak uzależnienie finansowania projektów badań od spełniania wyobrażeń sponsorów, czym i jak powinna zajmować się socjologia oraz
kiedy osiąga ona profesjonalny poziom, czy jak wysuwanie oczekiwań dotyczących przekładalności socjologicznych dociekań na dyrektywy praktyczne i efektywności tych dyrektyw (dość często okazuje się, że zanim możliwe stanie się
stwierdzenie ich skuteczności, niezadowolenie decydentów jakiejś społeczno-politycznej agendy stanowi o niekontynuowaniu projektu) itp. I sprawy mniej
oczywiste: środowiskowe animozje, rozbieżne wyobrażenia i interesy, wybierane strategie adaptacyjne i organizacyjne polityki. Określone rozwiązania i układy stosunków traktuje się wtedy jako nieprawidłowości w rozwoju dyscypliny,
które mają swoje negatywne konsekwencje (niekiedy nawet jako przyczyny
dramatycznych zwrotów i różnic). Zatem z jednej strony ciążą nam braki powiązań między teorią a badaniami empirycznymi, teorią a praktyką społeczną,
problemami społecznymi a problemami socjologicznymi, podziały socjologii
na orientacje teoretyczne, metodologiczne i podziały przedmiotowe (socjologia
ogólna i socjologie szczegółowe), lokalne różnicowania powodowane odmiennością napotykanej problematyki społecznej, zróżnicowaniem kulturowym i warunkami organizacyjnymi, nierozwiązany dylemat ciągłości dyscypliny i zmienności społeczeństw. Wielokrotnie podkreślano fakt pojawienia się socjologii
w momencie zmian społeczno-kulturowych, doświadczania radykalnych zmian
form uspołecznienia. Zapoczątkowana wtedy dynamika jest obecna do dziś. Nie
mniej kłopotliwy dla socjologów jest więc izomorfizm ich dyscypliny. Rozumiem
przez to, za Bokszańskim, możliwość potraktowania struktur refleksji w socjologii jako układu izomorficznego wobec rzeczywistości społecznej. Pojmujemy
wtedy przedsięwzięcia badawcze i organizujące je myślenie teoretyczne składające się na socjologię jako „swoistą mimesis tej rzeczywistości”2. Jeśli uznać
za wiążące ustalenia A. Giddensa, dotyczące późnej nowoczesności3, to rozmiar
i szybkość zmian, a także ich wpływ na zastane praktyki i zachowania społeczne
osiągnęły niespotykaną dotąd skalę i społeczną aprobatę. Konceptualizowanie
zmian dokonujących się na płaszczyźnie egzystencjalnej jednostek i zbiorowości niejednokrotnie stawia socjologię wobec konieczności poszukiwania sposobów ich adekwatnego wyrażenia pojęciowego i ujęcia badawczego, a tym samym
w jakiejś mierze do ponownego zajmowania się i przepracowywania zagadnienia własnej tożsamości, zwłaszcza w wymiarze ciągłości/kontynuacji. W tej perspektywie wszystkie ustalenia teoretyczne i empiryczne jawią się jako historycznie, sytuacyjnie kontyngentne konstrukty, powstające w polach zmiennych sił4.
2
3
4
Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005, s. 7.
A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, tłum. A. Sulżycka, Warszawa 2002.
P. Bourdieu, L.J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. A. Sawisz, Warszawa
2001.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 33
2013-07-03 10:53:22
34
Ewa Banaszak
Jednocześnie trapią nas kwestie organizacyjnych i materialnych podstaw dyscypliny, jej zewnętrznych relacji i autonomii. Co jest po części funkcją autonomii pola naukowego w ogóle i zajmowania zdominowanej pozycji w polu.
Za niekorzystne dla dyscypliny uznaje się więc nieumiejętność wyłączenia
laików z procesu oceny tworzonej wiedzy, przenoszenie reguł działania z innych dziedzin aktywności do nauki oraz stałe rywalizowanie z innymi polami produkcji kulturowej w procesie tworzenia wartościowej wiedzy. Zdaniem
Kauffmana: „Wytwarzanie pojęć w NHS jest obecnie zdominowane przez logikę
rynku. Podstawową regułą jest reguła konkurencji. Nowo przybyli muszą eliminować swoich rywali, aby zająć odpowiednią pozycję”5. Odwołują się w tym
celu do handlowych technik promowania poglądów. Taka rywalizacja, wedle
tego socjologa, powoduje, że postępowanie teoretyczne jest oparte na erudycyjnym opisie, „w którym podkreśla się odrębności występujące u każdego autora
i sprzeczności między nimi, kładzie się nacisk na rozczłonkowanie”6. Wszystko
to razem prowadzi do zamętu intelektualnego, inflacji koncepcji i radzenia sobie z sytuacją za pomocą specjalizacji dziedzin. Na inny aspekt zagadnienia
zwraca uwagę Bourdieu, pisząc o telewizji. Media podważają autonomię pola
naukowego (także w socjologii), proponując własne, konkurencyjne mechanizmy wytwarzania autorytetu oraz własne, konkurencyjne modele kariery7.
W związku z naciskiem na rywalizację, konkurencję, na indywidualne zaistnienie, powstawanie zbiorowego wyobrażenia dyscypliny i zbiorowego przekonania o tych specjalnych momentach, które oddają jej istotę i łączenie ich
z określonymi działaniami, włączanie się w strategię wzmacniania poczucia tożsamości może być utrudnione.
Krzyżowanie i nakładanie się wspomnianych wyżej podziałów (czyli wielokrotnie wskazywana „wieloparadygmatyczność” socjologii, „przeludnienie”
systemów teoretyczno-metodologicznych czy też może dużo bezpieczniej byłoby mówić o wielości orientacji teoretycznych i metodologicznych8) oraz określona filozofia czynników zewnętrznych, wymuszających działania adaptacyjne,
uważa się, dają poczucie dezintegracji. Tożsamość, twierdzi się, wymaga jakiejś
zasady jedności, pewnego poziomu spójności. Zatem określony stopień heterogeniczności uniemożliwia posiadanie tożsamości. Zwłaszcza zaczyna się tak sądzić wtedy, gdy jedność jest utożsamiana z jednolitością. Wtedy też wielość ujęć,
ich konkurencyjność, a niekiedy wzajemne wykluczanie się jest odczuwane jako
problematyczne i męczące. Jawi się konieczność konsensusu wokół któregoś z elementów dyscypliny dla określenia jej jedności. Zapewne różne okoliczności, a podany wykaz jest niekompletny, mają wpływ na stopień poczucia zintegrowania
5
J.-C. Kauffman, Ego. Socjologia jednostki, tłum. K. Wakar, Warszawa 2004, s. 99.
Ibidem.
7 P. Bourdieu, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, tłum. K. Sztandar-Sztanderska, A. Ziółkowska,
Warszawa 2009, s. 92–97.
8 Wielość ujęć socjologii świadczy (czy też ma świadczyć) o heterogeniczności dyscypliny.
6
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 34
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
35
socjologii w różnych jej wymiarach. Jeśli warunkiem tożsamości9 jest pewien stopień zintegrowania, to poczucie jego braku może dawać asumpt do wysuwania
tezy o kłopotach z tożsamością i do ewidencjonowania objawów tego stanu rzeczy10. Jednak zwracanie uwagi na rozmaite okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne, tworzące warunki finansowe, organizacyjne i intelektualne, w jakich funkcjonuje socjologia i wytwarza płaszczyzny integracji i spójności, nie jest niczym
innym jak wskazywaniem (a niekiedy utyskiwaniem), że trzeba grać rozdanymi
kartami. A przecież nie jest to nic niebywałego. To samo dzieje się w przypadku
jednostek, zbiorowości i innych dyscyplin11.
Z interesujących nas rozważań o tożsamości dyscypliny wynika, że ma ona dla
socjologów znaczną wartość, jest czymś pożądanym, traktują jej odkrycie i ustalenie (lub też konstruowanie) jako panaceum na wiele kłopotów trapiących (w przekonaniu przede wszystkim socjologów, ale nie tylko) tę naukę, klucz do rozwoju
i pomyślności. Kryją się za tym tęsknoty za sensem, wspólnotą idei, za poukładaniem/porządkiem, odrębnością, poczuciem kontynuacji, szacunku, przestrzenią
uznania społecznego i w świecie nauki, za naukowością. Użycie pojęcia tożsamości w kontekście socjologii rzeczywiście odsyła nas do wszystkich związanych
z nim istotnych intuicji znaczeniowych i odniesień. Dyskutowana jest odrębność
dyscypliny, jej granice, ciągłość (kontynuacje) i spójność. A wszystko to, czemu
przypisuje się moc nadania socjologii tożsamości: teoria, metoda, budowanie
wspólnego języka czy cokolwiek innego, zdaje się być znakiem firmowym tych
pragnień, które ukształtowały przeszłe traumatyczne doświadczenia i zarazem
środkiem mającym zaradzić, niekiedy dolegliwie odczuwanemu, zagubieniu,
rozczarowaniom, ale też niedocenianiu, lekceważeniu czy ignorancji. Szukanie
bowiem przyczyn nieatrakcyjności socjologii, niezrozumienia jej charakteru
można powiązać z ulokowaniem w niej oczekiwania rozumienia i zrozumienia
świata, odtworzenia i ustabilizowania sieci sensów. Czy takie nadzieje można było
spełnić? Czy tak ciężkiemu rozczarowaniu ich niespełnieniem można było zwycięsko stawić czoło? Kauffman zwraca uwagę na zależność odkryć naukowych
od gotowości, jaką dysponuje w sprawie ich przyjęcia społeczeństwo. Ta gotowość
zależy, jego zdaniem, od kategorii poznawczych, jakimi ono dysponuje, wytwarzanych w procesach instytucjonalizacji i uprawomocnienia12. Uprawomocnienia
9 Choć nie wiadomo, jaką treść kryje to pojęcie, bo wydaje się, że tego socjologowie nie
przedyskutowali, jak to miało miejsce w przypadku tożsamości jednostki czy zbiorowości, do czego
jeszcze powrócę w dalszej części artykułu.
10 Może warto przypomnieć, że punktem odniesienia często w tym przypadku są nauki ścisłe,
a w zasadzie ich obraz, jako tych, które nie cierpią na zasadnicze podziały. Zapoznany zostaje fakt,
iż z pewnej odległości wszystko wydaje się bardziej jednolite i spójne niż w rzeczywistości jest (nawet
las), że perspektywy zewnętrzna i wewnętrzna są różne, że wreszcie niewspółmierność wyrażająca
się w ontologii i epistemologii także ma znaczenie.
11 Można oczywiście utyskiwać na nierówne i niesprawiedliwe rozdanie, które jest zdolne
do przynoszenia szkód i kreowania patologicznych reakcji.
12 J.-C. Kauffman, op. cit.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 35
2013-07-03 10:53:22
36
Ewa Banaszak
służą zrozumieniu i legitymizacji porządku, który tworzą instytucjonalizacje.
To one przede wszystkim „budują” kategorie określające tę gotowość. Jednak ani
instytucjonalizacje, ani uprawomocnienia nigdy nie są tak „szczelne”, aby nie
mogły powstać alternatywne sposoby widzenia i rozumienia świata oraz wspierające je uprawomocnienia. Rzadko w tym procesie główną rolę grają logiczne,
racjonalne lub intelektualne argumenty. Tu świat intelektu splata się ze światem
społecznym. Socjologia proponuje ogląd i zrozumienie świata w kategoriach
trudnych do przyjęcia w określonych kontekstach intelektualnych: wskazywanie
strukturalnych uwarunkowań i podejście deterministyczne, kiedy triumfy święci
indywidualizm oraz suwerenna jednostka; powtarzalność, regularność naprzeciw
oryginalności; dekonstruowanie oczywistości praktyk społecznych; relatywizm,
kiedy zmienność okazuje się dokuczliwa. Jej staraniem została wytworzona, wydzielona i zobiektywizowana wiedza o społeczeństwie. Jednocześnie, choć różne
fragmenty rzeczywistości zostały w socjologii przyporządkowane do określonego
systemu miejsc, to nic tu nie jest oczywiste. Jest to przeciwieństwem wiedzy zdroworozsądkowej, także podlegającej obiektywizacji. A kolejność jest odwrotna. To,
co nazywamy zdrowym rozsądkiem, uczestniczyło w tym procesie przed nauką.
I wydaje się, iż przywilej nieabsorbowania przez problematyczność, jaką nauka
wytwarza w obrębie rzeczywistości życia codziennego, jest dostępny tylko dyscyplinom, które są odległe od codziennego, bezpośredniego, jakoś uświadamianego
doświadczania jednostek i grup. W pozostałych przypadkach nie o przyjemność
intelektualną chodzi, ale o panowanie nad światem, o budowanie porządku świata, który jawi się jako pozbawiony porządku i niemożliwy do uchwycenia. I tu paradoks, bo socjologia zasadza się na zapewnianiu o porządku i prawidłowości,
jednocześnie poprzez problematyzowanie tego, co oczywiste, banalne i trywialne,
pokazywanie społeczno-kulturowych korzeni tego, co traktowane jako naturalne,
znosi pewność, stałość, czyni jeszcze trudniejszym wysiłek zbiorowości poświęcany scalaniu. Anamneza ze względu na swoje konsekwencje nie jest wcale mile
widziana przez wszystkich.
Tożsamość dyscypliny można postrzegać w socjologii zatem jako wezwanie
do powstrzymania otwarcia i niekontrolowanej różnorodności, niekontrolowanych podziałów, do wzmocnienia tego, co wyznacza granice przesunięciom.
Używając metafory gry w karty, można by powiedzieć, że chodzi o odkrycie
lub ustanowienie takich kart, którymi trzeba grać zawsze, niezależnie od tego, jakie są pozostałe. To te tendencje przynoszące rozbicie, otwarcie, trudności, na jakie napotykamy na różnych polach, od samopoznania do zagwarantowania miejsca w społecznym podziale pracy i wiedzy o świecie, rodzą być może to pragnienie
jednoczącej jednolitości i ciągłości, wysiłek skierowany na ich urzeczywistnienie.
Ujmując to jeszcze inaczej, tendencje te rodzą inne, dążące do ograniczania, zamknięcia, do kojącej całości i rozpoznawalności. Niewspółmierność wysiłków
do efektu powoduje zaś przekonanie o kolejnych kryzysach, a nawet o permanencji takiego stanu. To wymaganie (czy utopia) jedności, poszukiwanie całości
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 36
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
37
nie musi być niczym złym. Wzmaga pracę nad syntezą, przeciw rozproszeniu
i rozczłonkowaniu. Powstaje tylko pytanie: co powoduje w socjologii, że budowa
syntetycznego obrazu dyscypliny pochłania tyle wysiłku, a daje tak słabe efekty,
prowadzi do frustracji i przekonania o trapiących tę dyscyplinę kryzysach, o jej
nieatrakcyjności?13
3. Próba odmiennego ujęcia zagadnienia tożsamości dyscypliny
To, co uchodzi za socjologię lub nią jest, to raczej nieokreślona mgławica,
będąca wynikiem współzależności, wyborów i rozmaitych przystosowań (interakcyjnych, rynkowych, organizacyjnych, a nawet administracyjnych). Trudno
byłoby zaprzeczyć, że połączenia między różnymi częściami socjologii czy różnymi socjologiami są otwarte i niepewne. Dochodzi do konfrontacji i częstych
przesunięć. Rzeczywiście w takiej sytuacji narzuca się pytanie, czy dyscyplina pozostająca w tych uwarunkowaniach dysponuje narzędziami pozwalającymi jej
uniknąć arbitralności i rozbicia? Co jest lub powinno być takimi narzędziami?
A może takim narzędziem jest lub ma być sama tożsamość? Lektura wypowiedzi,
które mniej czy bardziej jawnie poruszają zagadnienie tożsamości socjologii, odwołując się do ujęcia opisowego albo normatywnego14, pokazuje, iż wiąże się z nią
13
Tak chyba można odczytać pracę Mariana Kempnego (z 1994, Antropologia bez dogmatów —
teoria społeczna bez iluzji): jako próbę odpowiedzi na to pytanie (oczywiście to jedno z możliwych
odczytań). Daje też świadomość trudności podjętego zadania.
14 W rozważaniach o tożsamości socjologii znajdujemy zarówno ujęcia normatywne, jak i opisowe. Jak już powiedziano, tożsamość dyscypliny jest dla wielu socjologów wartością, więc odwoływanie się do ujęcia normatywnego jest zrozumiałe, jest to bowiem taka perspektywa, w której
tożsamość jest równoznaczna z „istotą”, z „esencją” i uczynieniem jej celem dążeń. Umieścić w tym
miejscu można by także propozycję odróżnienia socjologii i metasocjologii, i uczynienia z tej drugiej
subdyscypliny pierwszej. „Według Farfeya ta specjalna nauka jest powołana do stworzenia i zastosowania pryncypiów do konstruowania i krytykowania trafnej, istotnej socjologii. Ta nauka będzie
zwana metasocjologią; jest ona zdefiniowana jako nauka pomocnicza, której funkcją jest wskazywanie socjologii kryteriów naukowej jakości i kryteriów istotności wraz z ich praktycznymi implikacjami. Innymi słowy, to metasocjologia [...] musi dostarczyć kryteriów rozróżnienia wiedzy
naukowej od nienaukowej w obszarze funkcjonowania socjologii; kryteria te mają naukową wartość; musi dostarczyć kryteriów do rozróżnienia tego, co istotne dla socjologii, od tego, co nie, czyli
musi definiować pole działania tej nauki; to są kryteria istotności; musi dostarczyć reguł procedur
praktycznych, które mogą być zastosowane w praktyce badań socjologicznych”. F. Villa, Sociology
and Metasociology, „A Journey of Over Half A Century”, http://www.crvp.org/book/Series01/I-32/
chapter-3.htm (dostęp: 7.02.2009). W dorobku socjologów są także prace, które stosują podejście
opisowe. Deskrypcje tego, jak na przestrzeni minionego czasu socjologia jako dyscyplina naukowa instytucjonalizowała się, tworzyła swoje profesjonalne i pozaprofesjonalne podstawy, czym
się zajmowała, jak to robiła i w jakich okolicznościach, jak rozumiano socjologię i jak te rozumienia urzeczywistniano. Za egzemplifikację takich przedsięwzięć może posłużyć praca J.H. Turnera
i S.P. Turnera o socjologii amerykańskiej (J.H. Turner, S.P. Turner, Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, Warszawa 1998) czy w przypadku polskiej socjologii książka N. Kraśko,
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 37
2013-07-03 10:53:22
38
Ewa Banaszak
określone nadzieje. Poza już wymienionymi, a związanymi ze zmianami w instytucjonalnej i społecznej percepcji, również na większą określoność, jasność
co do przedmiotu i granic socjologii. Przypisuje się jej też zdolność wykreślania ciągłości w zmienności i utrzymywania spójności. Zatem tożsamość określa
czy też miałaby określać ramy przesunięć, regulować to, co dzieje się na granicach
z innymi dyscyplinami (zwłaszcza pokrewnymi) i społecznymi światami (politycznym, ekonomicznym, życiem codziennym). Trudno też zaprzeczyć, że osiągnięcie tych celów dawałoby szansę na społeczną widzialność i że taka widzialność
przynosi określone profity, których beneficjentem byłaby sama dyscyplina i uprawiający ją. Być może, aby tożsamość dyscypliny była zdolna do pełnienia takich
funkcji, trzeba by dysponować procedurą potrafiąca godzić spójność i ciągłość
dyscypliny z jej ewolucją i otwartością, czyli działającą w warunkach podwójnego
ograniczenia, przeciwstawiania „rozbitej dynamiki”, skłonności do zmian i „konieczności ujednolicenia i ustabilizowania siatek lektury i zapisu”15.
Wypowiedzenie powyższych uwag wymagało założenia, że wiadomo czym
jest (lub co to jest) tożsamość dyscypliny, czym jest (lub co to jest) tożsamość
socjologii. I w tym problem, bo nie wiadomo. Termin ten jest używany, ale bardzo
trudno o prace, w których jest on konceptualizowany, czyli między innymi określa
się, co dokładnie ma się na myśli, jakie znaczenia lub treści mu przypisuje i zajmuje się konsekwencjami teoretyczno-metodologicznymi, wynikającymi z zastosowania tego pojęcia do dyscypliny naukowej16. W pewnym sensie trudno się
temu dziwić. „Pojęcie tożsamości jest szczególnie trudne do określenia. Jego treść,
Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, Warszawa 1996. Perspektywa deskryptywna preferuje narodowe socjologie: amerykańską, polską, francuską, niemiecką itd. I nie może być
inaczej, w świecie państw i świadomości narodowych, tych specyficznych dla nowoczesności form
uspołecznienia, istotnym elementem zaistnienia w jakiejś dziedzinie refleksji jako dyscypliny naukowej jest zafunkcjonowanie w przestrzeni akademickiej i zapewnienie sobie profesjonalnego pola
oraz organizacji dbających o jego ochronę i rozwój. Pociąga to za sobą konieczność uwzględnienia
zarówno w działaniach, jak i w ich deskrypcjach stosunków władzy i z władzą, społecznych oczekiwań i definicji sytuacji, podstaw materialnych i wielu innych czynników. Tym różnią się socjologie
narodowe, określone przestrzennie granicami państw, zobligowane do liczenia się z wieloma aspektami otaczającego ich środowiska kulturowo-społeczno-politycznego, ale też je właśnie badające.
Cechą opisowych ujęć tożsamości socjologii jest zatem skupianie się na charakterystykach lokalnych odmienności i odrębności. To one są po części tym, co rozumie się w tych pracach przez
tożsamość. Tożsamość tutaj to często obrazy socjologii jako dyscypliny naukowej, jej przedstawienia tak obecne w świadomości uprawiających ją, jak i pozostających poza tym kręgiem. Obrazy te
powstają jako wynik styczności z przejawami dyscypliny wykazującymi historycznie ustabilizowaną
trwałość. Tak zorientowane projekty nie unikają badania materialnych i społecznych wytworów,
w których zostały zdeponowane idee i wydarzenia, jako podstawy udzielenia odpowiedzi na pytanie
o tożsamość socjologii.
15 Sformułowania zostały zapożyczone z pracy J.-C. Kauffmana, op. cit., s. 211, niestety, w tej
chwili nie znajduję lepszych na wyrażenie podejmowanej kwestii.
16 Za to nietrudno wskazać, jakiego rodzaju problematyczność komunikuje w przypadku
socjologii (co też powyżej zostało uczynione).
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 38
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
39
określająca bądź to tożsamości zbiorowe, bądź to jednostkowe i to, co w niej najbardziej specyficzne, odsyłające bądź to do ramy socjalizacji, bądź to do wytworów psychicznych, ulega ogromnym zmianom. [...] Jest jednak operacyjne i dlatego obecnie stosuje się je na szeroką skalę, mimo że nie jest ściśle określone”17.
Pojęcie tożsamości jest szczególnie trudne do określenia — zdanie to zostało wypowiedziane przez znamienitego socjologa, i to po latach dyskusji nad nim, dotyczących jego prawomocności w języku teorii, kwestii definicyjnych, konsekwencji
teoretycznych i metodologicznych18. Trzeba by zatem postawić pytanie, czy sygnowanie puli powyższych zagadnień za pomocą terminu „tożsamość” jest fortunnym zabiegiem. Nadanie właściwej nazwy ma duże znaczenie. Wyznacza między
innymi to, na co kładzie się nacisk. W tożsamości akcent pada na całość, odrębność, granice i różnice, na stałość w zmienności, ciągłość, na proces wytwarzający określoną strukturę zdolną do określonych przekształceń, wreszcie na subiektywność, na obrazy siebie i samoocenę, na możliwe i obecne różnice między
własnymi obrazami siebie i obrazami, jakie mają inni. A to zapewne nie koniec.
Nie chcę przez to powiedzieć, że pojęcie tożsamości zostało zarezerwowane dla
jednostki i zbiorowości. Jego historia pokazuje coś zupełnie odmiennego. Jest żywym narzędziem. Ale rozszerzenie go na kolejny obiekt, jakim jest dyscyplina naukowa, domaga się przedyskutowania prawomocności zabiegu i jego konsekwencji. Zwrócenia szczególnej uwagi na trudności, jakie za sobą to pociąga. A zdaje
się przeważać jego użycie nad wspomnianą dyskusją. A trudność określenia jego
treści daje mocno znać o sobie. Również konsekwencje przenoszenia treści i ustaleń dotyczących tożsamości jednostkowych i zbiorowych na nowe użycie pojęcia. Jako ilustracją tego można posłużyć się antropomorfizacją i personifikacją
socjologii, następującą w momencie posługiwania się pojęciem tożsamości w odniesieniu do dyscypliny naukowej. Jaka jest ich rola w rozważaniach o tożsamości, czy są tylko rodzajem skrótu myślowego? I czy można tego zabiegu uniknąć?
Pewnie nie zanadto, bo im bardziej nasze sądy dotyczą czegoś abstrakcyjnego,
tym bardziej on ulega nasileniu. „Socjologia w ogóle” to twór abstrakcyjny; rozmawianie o „socjologii w ogóle” to także pomijanie jej wewnętrznej różnorodności i nieoznaczoności granic19. Tyle że może to powodować przenoszenie treści,
oczekiwań i strategii odnoszonych do tożsamości jednostkowych i zbiorowych.
Zabieg taki jest i mylący, i nieefektywny w odniesieniu do dyscypliny naukowej.
Możemy w tym miejscu powrócić do pierwszych akapitów tego tekstu. Do wskazywanej tam konieczności konsensusu wokół jakiegoś elementu dyscypliny.
Docenianie jedności i unikanie konfliktów, zakreślanie granic to jedne z wielu
strategii wzmacniania tożsamości jakiejś zbiorowości, całości społecznej. Tylko
17
J.-C. Kauffman, op. cit., s. 217.
Zob. Z. Bokszański, op. cit.
19 Kiedy zdamy sobie sprawę, jaką różnorodność obejmujemy za pomocą terminu „socjologia”, zdamy sobie również sprawę z jego abstrakcyjności. Nazwa ta to unifikująca konwencja.
Przywoływany zabieg zadaje się komunikować, że jednak to coś więcej.
18
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 39
2013-07-03 10:53:22
40
Ewa Banaszak
czy efektywne, jeżeli chodzi dyscyplinę naukową? Zgadzam się w tym względzie
z Kirsten Hastrup: „Dyscypliny akademickie i tradycje naukowe nigdy nie były
przestrzenią zamkniętą; to pola wiedzy o różnie określonym środku ciężkości.
Oczywiście środek ciężkości może ulec przesunięciu w trakcie badań […]”20. Jak
podkreśla autorka tych zdań, ważne jest, by dyscypliny nie były określane za pomocą granic, a specjaliści nie stawali się strażnikami akademickich podziałów
i linii demarkacyjnych, tylko byli badaczami różnych obszarów, wielokrotnie naświetlali ten sam temat z różnych perspektyw, pozwalając na pełniejsze zrozumienie. Przy czym nie chodzi o naznaczenie dyscyplinarnych podziałów obecnych
w życiu akademickim. Znajomość własnej dyscypliny, choćby jej jednej tradycji,
tworzy punkt zerowy i to na nim opiera się spojrzenie na świat; co nie musi stanowić ograniczenia ani wykluczać innych perspektyw.
W przypadku jednostki czy zbiorowości procedura odkrywania — budowania
tożsamości21 przyjmuje formę opowiadania, które przyznaje znaczenie wydarzeniom i wpisuje jednostkę lub zbiorowość w ich przebieg tworzący historię22. Jaka
forma byłaby odpowiednia w przypadku dyscypliny naukowej? To pytanie z jednej
strony będzie musiało pozostać bez odpowiedzi. W nim ponownie daje znać o sobie
konieczność przedyskutowania zasadności użycia pojęcia tożsamości w odniesieniu do dyscypliny naukowej i jego zawartości w takim przypadku. Z drugiej strony
socjologia jako dyscyplina istnieje, i to nie tylko w realiach akademickich. Niejako
wbrew nękającym ją trudnościom i niesprzyjającym warunkom. Ale też „linie” ją
tworzące są tylko wyraźne na powierzchni i lepiej widoczne z oddali. Czyniąc socjologię terenem badań, w miarę jak przybliżamy się do szczegółów, stają się one
coraz liczniejsze, częściej urywane i zarazem zamazane, niewyraźne. Zmienność
jest coraz większa. Z tego samego „terenu” różni badacze wyciągają odmienne
wnioski. Na przykład dla jednych obserwatorów to, co się dzieje, to objaw niedojrzałości czy wręcz zapóźnienia dyscypliny, dla innych jej charakterystyczna cecha i motor rozwoju, nasilone zaś obserwowanie socjologii przez uprawiających ją
traktowane jest jako nurt krytyczny wewnątrz dyscypliny, bez którego nie potrafią
sobie jej wyobrazić. A uzyskanie stabilnej syntezy, obrazu dyscypliny, okazuje się
niewykonalne, nie udaje się odnaleźć drogi do takiej syntezy. To może być wskazówką, dlaczego globalna konkluzja, jaka jest zazwyczaj wyprowadzana z badania takiego terenu, nie tyle mówi o wielości tożsamości czy wielości ram, w jakich
przebiega wysiłek tożsamościowy (praca nad tożsamością czy jej konstruowanie),
ile o kryzysie; dlaczego powstaje wrażenie, że kryzys w socjologii jest permanentny,
20 K. Hastrup, Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, tłum. E. Klekot, Kraków
2008, s. 9.
21 W dociekaniach dotyczących tożsamości można wyróżnić dwa modele tego pojęcia. Pierwszy
dotyczy jej odkrywania, drugi konstruowania. Podobnie w rozważaniach o tożsamości socjologii
obecne są dwa stanowiska: jedno wzywa do odkrywania tożsamości, drugie mówi o jej konstruowaniu, czasem o wysiłku odkrywania, który ostatecznie powoduje jej budowanie.
22 J.-C. Kauffman, op. cit., s. 211–212.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 40
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
41
że to on jest jej trwałą cechą. Jednocześnie badanie takie przynosi obraz przeciwstawny do oczekiwanego — ruch zamiast (względnej) stałości, niepewność granic
zamiast odrębności, dezintegrację zamiast spójności. Badanie socjologii za pomocą socjologicznych narzędzi w pewnym sensie niszczy wiarę w istnienie jakiegoś
jądra socjologii i zdaje się paradoksalnie wzmacniać pragnienie jedności i spójności. Nie wiem i zatem nie odważę się stwierdzić, czy ideę tożsamości socjologii
należy zarzucić. Chcę raczej powiedzieć, że jeśli jest potrzebna naszej dyscyplinie
jakaś siatka ujednolicenia, narracja służąca uspójnieniu i zachowywaniu ciągłości, to chyba należałoby znaleźć sposób na wyprowadzenie poszukiwań i rozważań
poza odbijanie się od ulegania hipostazie całości i jedności do rozbicia prowadzącego do utraty zrozumiałości dyscypliny. Trzeba by też pamiętać, że sama tożsamość
ulega zmianom, że zmieniają się identyfikacje i przesuwają ich granice, zmieniają
się horyzonty, w których jesteśmy zdolni się umiejscowić23. Z jednej strony należałoby nie zapominać o tym, patrząc wstecz, odwołując się do wcześniejszych prób
studiowania tożsamości, do wypowiedzi, które jesteśmy skłonni traktować jako takie próby, zwłaszcza kiedy ich autorzy sami nie posługują się terminem i pojęciem
tożsamości. Z drugiej trzeba mieć na względzie, że tożsamość pełni oczekiwane
od niej funkcje tym lepiej, im bardziej zapoznawane są przez zainteresowanych
ślady jej konstruowania i zmian24. Powstaje zatem kolejne pytanie: czy zatarcie śladów konstruowania i zmian tożsamości jest możliwe (albo/i jak bardzo jest możliwe) w przypadku dyscypliny naukowej, i to tak „samoświadomej” jak socjologia.
Nasilona refleksyjność w socjologii buduje kolejny trudny obszar z perspektywy
tożsamościowej. Tożsamość to nie poszukiwanie prawdy, tylko raczej jej wybieranie. Selekcjonowanie i przystosowywanie elementów, manipulowanie nimi.
Odrzucanie tego, co może powiększać niepokój i niespójność, adaptowanie tego,
co stabilizuje lub powoduje zmianę do przyjęcia. Oczywiście selekcja nie jest prosta
i ma na celu podtrzymanie już istniejącego gmachu. Można by zaryzykować w tym
kontekście dwie hipotezy.
Pierwsza: refleksyjność oparta na racjonalności naukowej nie sprzyja lub bardzo
słabo sprzyja (re)konstruowaniu tożsamości, a nawet w pewnych okolicznościach
może paraliżować takie poszukiwania i działania (poprzez nasilanie poczucia niespójności i niepokoju i paradoksalnie nasilać pragnienia spójności i pewności, nie
oferując narzędzi do ich zaspokojenia). Tożsamość to nie brak refleksyjności. Jej
podstawę stanowi intensywna refleksyjność. Tylko innego rodzaju niż naukowa.
W książce Mokrzyckiego Filozofia nauki a socjologia znajdujemy fragment o oddziaływaniu filozofii nauki na inne dyscypliny25. Zainteresowania i ambicje tej pierwszej dotyczą fizyki i dyscyplin pokrewnych, ale jej ustaleniami przejmują się nie te
23
24
Zob. K. Hastrup, op. cit., s. 11 i 23.
Bardzo dobrze pokazały to studia nad tożsamością narodową, zob. Z. Bokszański, op. cit.,
s. 55.
25
E. Mokrzycki, Filozofia nauki i socjologia: od doktryny metodologicznej do praktyki badawczej, Warszawa 1997, s. 145.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 41
2013-07-03 10:53:22
42
Ewa Banaszak
nauki, które są przedmiotem studiów, ale dyscypliny społeczne, w tym socjologia.
Może nie jest zbiegiem okoliczności, iż nauki ścisłe nie przejawiają (co nie oznacza,
że nie mają) kłopotów tożsamościowych. Jeśli wierzyć rozmaitym lekturom, słabo je
ona zajmuje. Miarą poświęconej uwagi miałaby tu być refleksja naukowa dokonywana przez nie z tożsamościowej perspektywy. Przeciwnie jest w naukach społecznych i tu jesteśmy skłonni przyznać socjologii przodownictwo.
Druga: socjologia ma wiele tożsamości. A ta refleksyjność, która towarzyszy tożsamującej pracy jest obecna w praktykach i przekonaniach socjologów.
Można by więc badać tożsamość socjologii nie poprzez tradycyjne rozważania,
polegające głównie na stawianiu pytań o istnienie lub określenie „paradygmatu”
czy na charakterystyce procesu instytucjonalizacji, tylko poprzez wymiar świadomościowy, w którym kluczową kategorią jest nadawanie sensu formom praktyki
społecznej. Każdej instytucji, także nauce, towarzyszą przekonania podzielane
przez osoby ją tworzące, a w przypadku nauki zajmujące się profesjonalnym uprawianiem danej dyscypliny naukowej. Taki punkt wyjścia nie wymaga określenia,
czym jest socjologia, nie poszukuje swoistego dla niej przedmiotu, odpowiedniej
organizacji dyscypliny; zadanie badacza polega na szukaniu sposobu (lub sposobów) nadawania sensu dyscyplinie przez jej przedstawicieli. Pojęcie tożsamości
może służyć rekonstruowaniu tego sensu; byłoby ramą teoretyczną, która z jednej
strony zostanie użyta do ujęcia problemu samoświadomości, z drugiej zaś pozwoli się tej samoświadomości przyjrzeć (jej treści) i określić, w jaki sposób sens
socjologii (jej istnieniu) jest nadawany. Badacz poszukiwałby subiektywnych sądów o dyscyplinie wśród uprawiających ją i tego, jak prywatne przekonania socjologów, będące częścią ich samookreślenia, intersubiektywizują się. Punkt wyjścia nawiązuje do ujęć interakcyjnych, które głoszą, że jeśli podstawą nadawania
sensu światu są interakcje, to są one na tyle mocne, że mogą nadawać sens organizacjom, instytucjom, grupom społecznym. Instytucji, organizacji czy grup nie da
się wyjaśnić jedynie poprzez wymiar wartości, norm czy ról, ale przede wszystkim
poprzez świadomościowe komponenty praktyk społecznych. Za każdą z praktyk,
które składają się na organizację, instytucję czy grupę społeczną oraz kierującymi
nimi normami, kryje się człowiek ze swoimi przekonaniami. To człowiek nadaje
sens zachowaniom organizacyjnym. Ten sens musi być regulatywny dla praktyki
społecznej (tzn. wykazywać silniejszy związek z działaniami człowieka niż inne).
Badanie takie mogłoby również pokazać sytuacje i narzędzia, które pozwalają
na tworzenie holistycznych wyobrażeń oraz strategie wzmacniania tożsamości.
Za każdym razem, kiedy uprawiający socjologię stawiają granicę między tym,
co socjologią jeszcze jest, a tym, co już nią nie jest, kierują się określonymi przekonaniami i wcześniejszą praktyką, zachowując nieustanne wrażenie jednej socjologii26. Esencjalne wyobrażenie zakodowane w terminie lub pojęciu tożsamości,
26 Druga z hipotez i zarazem pomył na nieco odmienne badanie tożsamości socjologii pojawił
się i został skonkretyzowany do przedstawionej postaci podczas dyskusji prowadzonej z doktorem
Jackiem Plutą. Tym samym tą droga pragnę mu podziękować za inspirację i pomoc.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 42
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
43
jakim posługujemy się dotychczas, być może pozostaje w małym kontakcie z rzeczywistością. Nie ma go tożsamująca praca zawarta w praktykach i przekonaniach (bo socjologia to raczej nieokreślona mgławica, wielość wyłaniających się
tożsamości, ich zmienność), ale to ona daje poszukiwaną esencję (odpowiedzi
na pytanie o to, co szczególne, charakterystyczne, zasadnicze), względne poczucie
spójności, jednoczesną świadomość zmian, podlegania im, krytycznego ich analizowania i zachowywania jądra dyscypliny. Pozwala to uporać się ze sprzecznością
między otwarciem, jakiego wymaga nauka, a zamknięciem, ograniczeniem (stawianiem czy ustanawianiem granicy), jakiego wymaga tożsamość. Innymi słowy
wracamy do konieczności przedyskutowania pojęcia tożsamości i kwestii z nim
związanych w odniesieniu do dyscypliny naukowej przed podjęciem studiów
nad nią samą w celu zbudowania podstaw pozwalających unikać rozmaitych pułapek. Choćby tych, których już jesteśmy świadomi po dotychczasowych próbach.
4. Zakończenie
Zatem podsumujmy. Problematyka tożsamości socjologii uruchamia tak wiele
zagadnień różnej proweniencji, że trudno nie czuć się w tym jak w labiryncie.
I kto wie, czy nie jest ona kolejnym Minotaurem, który czeka na nas w jego sercu.
Może więc być tak, że po wielu wysiłkach, frustracjach i błądzeniach nie czeka
na nas nagroda, chyba że perwersyjnie jako taką potraktujemy stanie się posiłkiem dla mitycznego potwora. Pojęcie tożsamości zdaje się pozostawać w roli nici
Ariadny danej Tezeuszowi. Nić ta jednak okazuje się zwodnicza. Znaczy szlak
w sposób równie nietrwały i zawodny jak rzucanie okruszków chleba na leśnej
ścieżce. Nie pozwala znaleźć drogi do rozwiązania dylematów trapiących socjologów. Powyższy tekst jest prostą ewidencją tego, czego nie znalazłam w pracach podejmujących problematykę tożsamości socjologii, lub tego, co spowodowało jeszcze większe zamieszanie i zagubienie. Zatem poznawczo nie jest wyrafinowany.
Prostota zgłoszonych uwag może spowodować, iż dla wielu czytelników będzie
prostacki. Podjęłam to ryzyko, choć bardzo się go obawiam. W naukowym artykule osobiste wynurzenia są nie na miejscu, jednak jako osobie funkcjonującej
w tym polu często brakuje mi tego, co w nim konieczne — przekonania, że rezultaty poznawcze mojej pracy są coś warte. Wskutek tego zdarza się, że czytam „własne myśli” w pracach innych, i to publikowanych z takim dystansem czasowym,
który sugeruje, że mogłam zachować umowne pierwszeństwo. Gouldnerowska
metafora streszcza zaś moją przygodę z tożsamością socjologii: od atrakcyjności
tematu do obawy przed nim27. Z każdym akapitem tego niewielkiego tekstu narastało we mnie wrażenie poruszania się po labiryncie, po zaminowanym terytorium
27 Zob. A.W. Gouldner, Anty-Minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartości, tłum. E. Morawska,
[w:] E. Mokrzycki (red. nauk.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej,
Warszawa 1984.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 43
2013-07-03 10:53:22
44
Ewa Banaszak
i lęk, że nawet najbardziej ostrożny krok powoduje moje zagubienie i zgubienie.
Powyższe słowa to oczywiście jawna asekuracja, odzwierciedlająca obawę przed
negatywną oceną, pomówieniem o głupotę i niekompetencję, ale też niestety oddają prawdziwe odczucia towarzyszące zagłębianiu się w temat. Morze literatury, rozproszenie wypowiedzi, przygniecenie wielością kwestii ukrywających się
pod tym terminem, powiązanie zagadnienia z wieloma problemami, które dręczą
socjologów od dawna, niejasność treściowa samego pojęcia są bardzo frustrujące,
odkrywanie stosowanych strategii rozpracowywania tożsamości socjologii tyleż
pasjonujące, co mylące, prowadzące na manowce. I narastający znak zapytania:
czy to korzystne dla dyskusji o pojęciu tożsamości w odniesieniu do dyscypliny naukowej, o socjologii i jej kondycji. Skończyło się więc na kilku prostych
(może nawet prostackich) uwagach, które nie obronią przed niechcianymi etykietami braku znawstwa i kompetencji.
Bibliografia
Bauman Z., Prawodawcy i tłumacze, tłum. A Ceynowa, J. Giebułtowski, Warszawa 1998.
Bauman Z., Socjologia, tłum J. Łoziński, Poznań 1996.
Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005.
Bourdieu P., O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, tłum. K. Sztandar-Sztanderska, A. Ziółkowska,
Warszawa 2009.
Bourdieu P., Wacquant L.J.D., Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. A. Sawisz, Warszawa 2001.
Garfinkel H., Racjonalne cechy działalności naukowej i potocznej, tłum. D. Lachowska, [w:]
E. Mokrzycki (red. nauk.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii
współczesnej, Warszawa 1984.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość, tłum. A. Sulżycka, Warszawa 2002.
Gouldner A.W., Anty-Minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartości, tłum. E. Morawska,
[w:] E. Mokrzycki (red. nauk.), Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii
współczesnej, Warszawa 1984.
Hastrup K., Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią, tłum. E. Klekot, Kraków 2008.
Kaufmann J.-C., Ego. Socjologia jednostki, tłum. K. Wakar, Warszawa 2004.
Kempny M., Antropologia bez dogmatów — teoria społeczna bez iluzji, Warszawa 1994.
Kraśko N., Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970, Warszawa 1996.
Kurowski M.M., Tożsamość socjologii, http://www.is.uw.edu.pl/wp-content/uploads/tozsamosc_
socjologii.doc (dostęp: 16.01.2010).
Mokrzycki E., Filozofia nauki a socjologia: od doktryny metodologicznej do praktyki badawczej,
Warszawa 1997.
Sojak R., Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społeczeństwa,
Wrocław 2004.
Solla Price de Derek J., Mała Nauka — Wielka Nauka, tłum. P. Graff, Warszawa 1967.
Szacki J., Czy kryzys socjologii, [w:] J. Szacki, Czy kryzys socjologii, Warszawa 1997.
Sztompka P., Teoria socjologiczna końca XX wieku, [w:] J.H. Turner (red.), Struktura teorii
socjologicznej, Warszawa 1985.
Turner J.H., Turner S.P., Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, tłum. E. Balcerek,
Warszawa 1988.
Villa F., Sociology and Metasociology, „A Journey of Over Half A Century”, http://www.crvp.org/
book/Series01/I-32/chapter-3.htm (dostęp: 7.02.2009).
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 44
2013-07-03 10:53:22
O smutnym losie socjologii. Czy dyscyplinie naukowej jest potrzebna tożsamość?
45
About the sad fate of sociology. Does scientific discipline need identity?
Summary
This article does not present all the symptoms used by sociologists to describe and diagnose their
discipline. Its goal is to indicate the existence of such disputable issue as an identity of sociology. The
afterthought of the discussion about identity of this specific discipline indicates that it is a valuable
matter for sociologists. It is desirable and it is treated as a key issue for the future progress of this scientific domain. Some see it as a solution to all the troubles faced by sociology and sociologists. One
may rise a question: what causes difficulties in the creation of synthetic picture of sociology? Is it
something immanent for this discipline? Why is this process so frustrating and why do its results
appear to be poor? Why can one suggest that sociology faces a crisis? The author considers two
hypotheses possibly clarifying these concerns. Firstly, reflectiveness based on scientific rationality does not support — or does in a very weak manner — the (re)construction of identity. It can
even paralyze such exploration under certain circumstances. Secondly, sociology holds multiple
identities. These identities could not be examined by means of traditional deliberations relying on
questioning of the “paradigm” or by characterizing the process of institutionalization, but through
such dimensions like consciousness, for which the key category constitutes giving sense to various
forms of social practice.
Forum Socjologiczne 3, 2012
© for this edition by CNS
forum.indb 45
2013-07-03 10:53:22