Mapa Kultury

Pobrano z portalu Mapa Kultury
08.08.2011
Rebeka Tiktiner. XVI-wieczna prekursorka pedagogiki i feminizmu
____________________________
autor: Mariusz Derecki
Rebeka Tiktiner – urodzona w XVI wieku w Tykocinie prekursorka pedagogiki i feminizmu; pierwsza na
świecie kobieta, która odważyła się napisać w jidysz księgę przeznaczoną tylko dla kobiet.
Dzisiejszy Tykocin jest pełnym uroku, choć nieco sennym miasteczkiem położonym nad Narwią,
którego bardziej i mniej ważne sprawy toczą się stałym, powolnym rytmem. Był jednak taki czas, kiedy
jego znaczenie przewyższało istotnie wagę pobliskiego Białegostoku – obecnie stolicy województwa. O
dawnej świetności miasta świadczą okazałe barokowe budowle – kościół z XVIII wieku we wschodniej
pierzei rozległego rynku, tuż przy nim alumnat, synagoga z około 1642 roku oraz budynki mieszkalne
na Kaczorowie, czyli dzielnicy zamieszkanej niegdyś przez Żydów.
Był też taki czas w historii Tykocina, kiedy kahał białostocki oficjalnie podlegał kahałowi tykocińskiemu.
Co zresztą dziwić nie powinno, bo przecież kahał tykociński miał być drugim co do wielkości w całej
Rzeczypospolitej, tuż po kahale krakowskim.
Dzieje gminy żydowskiej w Tykocinie rozpoczynają się w 1522 roku. Wtedy to ówczesny właściciel
miasta – wojewoda trocki Olbracht Gasztołd – miał sprowadzić pierwszych Żydów. Nikt jednak nie mógł
wówczas przypuszczać, że tuż po tym wydarzeniu właśnie tu przyjdzie na świat jedna z
najważniejszych osób w historii miasteczka, a z pewnością jedna z istotniejszych postaci w kulturze
żydowskiej. Nowożytna pedagog i, w pewnym sensie, prekursorka feminizmu – Rebeka Tiktiner.
Dokładna data jej urodzin nie jest znana, źródła historyczne informują nas jedynie, że wydarzenie to
miało miejsce pod koniec pierwszej połowy XVI stulecia. Wiemy natomiast z całą pewnością, że zmarła
13 kwietnia 1605 roku, ale już w czeskiej Pradze. Inskrypcja na jej kamieniu nagrobnym, znajdującym
się na starym cmentarzu żydowskim w Pradze, tytułuje jej ojca Moreinu harav rabbi („Nasz mistrz,
nauczyciel i rabbi”) Me’ir Tikotin, co wskazuje jednoznacznie na to, że Rebeka była córką rabina z
Tykocina, i co z wielkim prawdopodobieństwem pozwala nam dedukować, że swoją wiedzę z zakresu
języka hebrajskiego oraz literatury rabinicznej zdobywała pod bacznym okiem ojca.
Dzięki źródłom historycznym wiemy także, że mąż uczonej nie pełnił funkcji rabbiego, a zatem tytuły
widniejące na jej nagrobku, takie jak rabbanit („nauczyciel”) oraz darshanit ve-rabbanit („kaznodzieja i
nauczyciel”) nie były jedynie tytułami honorowymi, lecz odzwierciedlały jej zaangażowanie w życie
żydowskiej społeczności w Pradze, a być może także i w innych miejscach. Inskrypcja informuje nas
także, że Rebeka Tiktiner „nauczała dniami i nocami kobiety w każdej bogobojnej wspólnocie”. A
zachowane księgi potwierdzają, że tłumaczyła kobietom modlitwy w synagodze, objaśniała sens liturgii,
modliła się i śpiewała razem z nimi.
To wszystko zostało udokumentowane przede wszystkim w księdze jej autorstwa Meineket Rivkah,
zawierającej wskazówki moralne, kazania i komentarze, jakie prezentowała żydowskim kobietom.
Księga ta została opublikowana po śmierci autorki w 1609 roku, a drugie jej wydanie ukazało się w
Krakowie w 1618 roku. Meineket Rivkah jest bez wątpienia pierwszą księgą napisaną w jidysz przez
żydowską kobietę. Znaczna jej część została też poświęcona poradom z zakresu opieki nad dziećmi,
ich wychowania i edukacji. Autorka instruowała matki, w jaki sposób należy zachęcać synów do nauki, i
choć roli edukacji dziewcząt Rebeka nie lekceważyła, to zgodnie z duchem swojej epoki nie była
strona 1 / 2
Pobrano z portalu Mapa Kultury
zwolenniczką przykładania nadmiernej wagi do ich kształcenia. Uważała, że córki powinny nade
wszystko wspierać matki, przejmując od nich znaczną część obowiązków domowych, tak by te mogły
mocniej zaangażować się w dzieło edukacji swoich synów.
Rebeka z Tykocina przestrzegała także matki, by nie oczekiwały zbyt wiele od swoich dzieci.
Przytaczała nawet popularne wówczas powiedzenie mówiące o tym, iż jedna matka może wychować
dziesięcioro dzieci, lecz dziesięcioro dzieci może nie być w stanie utrzymać jednej matki. W tym
miejscu warto jednak podkreślić, by do nauczania i porad Rebeki nie przykładać naszych dzisiejszych
miar, ale brać pod uwagę ówczesny kontekst społeczny i kulturowy, a w związku z tym nie oburzać się
na uczoną zanadto i nie podważać jej roli w motywowaniu kobiet do emancypacji.
Rebeka, jak na swoje czasy, była osobą bez wątpienia wyjątkową. Nie dość, że doskonale znała
literaturę hebrajską i spisaną w języku jidysz, to jeszcze wykazywała się gruntowną wiedzą dotyczącą
Biblii, Talmudu oraz midraszy. Sama odważyła się chwycić za pióro i napisać wspomnianą księgę
będącą przewodnikiem dla żydowskich kobiet, którym mogły się kierować w swoim – z naszego
dzisiejszego punktu widzenia – niełatwym życiu.
Niestety niemal nic nie wiemy o dzieciństwie Rebeki spędzonym w Tykocinie. Nie wiemy, w jakim wieku
opuściła to urokliwe miasteczko na pograniczu Litwy i Mazowsza, by osiąść na stałe w Pradze. Nikt
chyba jednak nie może wątpić, że w kształtowaniu naszej osobowości ogromną, jeśli nie najważniejszą
rolę odgrywa okres dzieciństwa. Wiemy też, jaką rolę w wykształceniu Rebeki odegrał jej ojciec, ale
przecież nie bez znaczenia musiały być także wydarzenia, jakich uczona była świadkiem w Tykocinie.
Dzisiejszy Tykocin wygląda zupełnie inaczej niż ten z XVI wieku. Nawet obecna synagoga nie może
pamiętać Rebeki, bo zastąpiła wcześniejszą drewnianą, ale dopiero w pierwszej połowie XVII wieku.
Jedynie Kaczorowo, dawna dzielnica żydowska, pozostaje w tym samym miejscu, w którym istniało w
wieku XVI, tyle że z późniejszą o niemal 200 lat zabudową. Jednak wędrując po uliczkach Tykocina,
warto poszukać klimatu dawnego miasteczka, popuścić wodze fantazji i spróbować wyobrazić sobie,
jak mogło ono wyglądać, gdy na świat przyszła sławna Rebeka Tiktiner.
strona 2 / 2