tekst - Studia Dydaktyczne

Studia Dydaktyczne 26/2014
ISSN 1230 - 1760
Beata Przyborowska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
O POTRZEBIE INNOWACJI W EDUKACJI1
„Kraj jest bardzo innowacyjny, jeśli zajmuje się proporcjonalnie
wszystkimi aspektami: edukowaniem, tworzeniem innowacji, ich finanso2
waniem i wdrażaniem w życie . Innowacyjność stała się modna, wszechobecna i pożądana współcześnie. Nawoływanie do tworzenia innowacji,
budowy innowacyjnego społeczeństwa oraz rozwoju gospodarek w oparciu
o innowacje to przejawy dość świeżej idei. Należy jednak pamiętać, że
potrzeba zmian i nowości to nie wymysł współczesności.
T. Kocowski wśród potrzeb funkcjonalnych człowieka, uwzględniając
fakt zmienności świata, w którym żyjemy, nas samych i potrzeb oraz ze
względu na naturę człowieka wyróżnił potrzeby innowacji. Potrzeba
innowacji jest siłą napędową rozwoju i twórczości. Człowiek w ten sposób
wytwarza nowe możliwości zanim zaspokoi dawne potrzeby. Potrzeby
innowacji, zdaniem T. Kocowskiego mają charakter zarówno subiektywny
jak i obiektywny3. Nieustannie pozwalają reagować na zmiany i wprowadzać różnorodne udoskonalenia w wielu dziedzinach życia człowieka.
O potrzebie nowości pisał również antropolog R. Linton, podkreślając
znaczenie tej potrzeby w rozwoju kultury i osobowości człowieka.4
Obecną fazę rozwoju kulturowego można nazwać epoką hiperinnowacyjną, w której innowacyjność stała się wartością samą w sobie, ale także
realizowana jest w coraz liczniejszych, coraz bardziej innowacyjnych
formach5.
W raportach i publikacjach OECD podkreśla się, że w sytuacji kryzysu światowego innowacje stają się kluczowym czynnikiem ekonomicz1
W tekście wykorzystano fragmenty z książki B. Przyborowska, Pedagogika innowacyjności.
Między teorią i praktyką edukacyjną, Wyd. UMK, Toruń 2013.
2
Rzeczpospolita 13.01.2006
3
T.Kocowski T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, PAN, Wrocław 1982 s128.
4
R. Linton, Kulturowe podstawy osobowości, PWN, Warszawa 1975.
5
E. Bendyk, Innowatorzy i imitatorzy w: Niezbędnik inteligenta, Polityka nr 25, 21 czerwca
2008, s. 17.
O POTRZEBIE INNOWACJI W EDUKACJI
nego i społecznego rozwoju państw. Należy jednak pamiętać, że udana
innowacja zależy głownie od ludzkiej kreatywności, wiedzy, umiejętności
i talentu, które są pielęgnowane i rozwijane, w dużej części poprzez
edukację6.
To głównie na instytucjach edukacyjnych spoczywa obowiązek przygotowania kolejnych pokoleń do innowacyjnego uczenia się (poprzez
antycypowanie i uczestniczenie jak wskazują autorzy Raportu Klubu
Rzymskiego „Uczyć się bez granic”), innowacyjnego pełnienia ról społecznych (jak pisał R.Schulz), do aktywnego uczestnictwa w życiu zbiorowym do
stawania się autorami życia (K.Obuchowski), gdyż bez innowacyjnej szkoły
podstawowej, średniej i wyższej nie ma innowacyjnego przedsiębiorstwa
i społeczeństwa (S.Kwiatkowski).
Zdaniem G. Labudy ogromne nasilenie innowacji wszelkiego rodzaju
zarysowało się w ostatnich w czterech stuleciach, głównie na skutek odkryć
i wynalazków w dziedzinie nauk ścisłych. Stawia oto tezę, że prawdziwy
przełom innowacyjny zapowiada się w ciągu nadchodzącego stulecia i stawia
przed ludzkością całkiem nowe wyzwania etyczne i moralne7. Zapewne oprócz
działań na rzecz inicjowania innowacyjności potrzebny będzie również
mechanizm, tester innowacji rzeczywiście wartościowych jak i wspierania oporu
wobec zalewu zmian, jakie są udziałem wielu instytucji, coraz częściej również
instytucji edukacyjnych.
Zatem nie przypadkiem poprzez liczne kampanie informacyjne, jak
również wydarzenia i inicjatywy na szczeblu europejskim, krajowym,
regionalnym, a także lokalnym, Unia Europejska chce promować twórcze
i innowacyjne postawy wśród Europejczyków. W ramach Europejskiego roku
(2009) podjęto wiele cennych inicjatyw edukacyjnych. Na całym świecie
odbywały się liczne konferencje poświęcone zagadnieniom promowania
innowacyjności, tworzone były nowe projekty w dziedzinie gospodarki
i edukacji. Polska również żywo włączyła się w ten nurt refleksji i praktyk
innowacyjnych organizując liczne sympozja i konferencje, tworząc platformę,
w której ukazywano innowacyjne projekty w sferze również edukacji.
Ciekawą inicjatywą była konferencja w Warszawie na temat Zarządzanie
innowacyjne w oświacie. Podkreślano na niej szczególnie:
 potrzebę kształtowania umiejętności liderskich dyrektora
 bronienie inicjatyw wzmacniających szkołę
6
J. Looney, ASSESSMENT AND INNOVATION IN EDUCATION, OECD Education Working
Paper No. 24 EDU/WKP (2009)3
7
G. Labuda, Rozważania nad teorią i historią kultury i cywilizacji, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 2008, s.246.
150
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
BEATA PRZYBOROWSKA






czerpanie pomysłów z różnych źródeł
korzystanie z programów unijnych
wyjeżdżanie w celu wizytowania dobrych praktyk
konieczność wprowadzania trwałych innowacje
nadawania sprawom rozgłosu
szkolenia nauczycieli w zakresie kształtowania postaw innowacyjnych
W kontekście naszych rozważań warto również zwrócić uwagę na postulaty amerykańskich organizacji: Partnerstwo na rzecz Umiejętności XXI
Wieku oraz Narodowej Rady ds. Studiów Społecznych, które to na
podstawie rezultatów wielomiesięcznych badań, w których uczestniczyli
przedstawiciele świata nauki, biznesu, organizacji pozarządowych,
przygotowały mapę kompetencji społecznych, na miarę wyzwań XXI wieku.
Mapa ta zawiera katalog umiejętności społecznych, które zostały uznane za
niezbędne do pełnego funkcjonowania w społeczeństwach XXI wieku.
Umieszczono w niej następujące obszary kompetencji:
 kreatywność i innowacyjność,
 krytyczne myślenie i rozwiązywanie problemów,
 komunikowanie,
 kolaboracja - współpraca w ramach grupy/społeczności,
 alfabetyzm informacyjny (umiejętność wyszukiwania, analizowania i zarządzania informacją),
 alfabetyzm medialny (umiejętność korzystania z cyfrowych mediów),
 sprawność posługiwania się narzędziami technologii informacyjno-komunikacyjnej (czyli ICT),
 elastyczność i adaptacyjność (umiejętność dostosowywania się
do zmieniających się warunków),
 inicjatywa i samodecydowanie o swoim życiu,
 umiejętność funkcjonowania w zróżnicowanym i wielokulturowym
środowisku,
 produktywność,
 umiejętności liderskie i odpowiedzialność8.
Autorzy mapy zadbali również o dopasowane do poszczególnych
kompetencji przykładowych celów i zadań, które uczniowie powinni potrafić
zrealizować w czwartym, ósmym i dwunastym roku nauki. Pozwala to lepiej
8
http://www.edunews.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=522&Itemid=1,
pobrano 15.01.2009
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
151
O POTRZEBIE INNOWACJI W EDUKACJI
zrozumieć, w jaki sposób umiejętności XXI wieku mogą być rozwijane
w codziennej szkolnej rzeczywistości.
Mapa kompetencji XXI wieku jest cenną wskazówką również dla polskich
nauczycieli i edukatorów. Jak podaje edukacyjny portal EDUNEWS
Fundacja Teraz Edukacja przygotowała polską, skróconą i dostosowaną do
polskiej szkoły wersję mapy, w której w zakresie kompetencji kreatywność
i innowacyjność uczniowie winni wykazywać się:
 pomysłowością i oryginalnymi pomysłami w pracy;
 rozwijaniem i wprowadzeniem nowych pomysłów w życie i dzielenie
się nimi z innymi;
 byciem otwartym i tolerancyjnym na inne sposoby myślenia i działania;
 zaangażowaniem w innowacyjne działania, które mogą przynieść
trwały i wymierny efekt9.
Zasadniczą i trudną rolę odgrywają w tej sprawie nauczyciele. Zdaniem Jána Figeľa będą oni musieli w coraz większym stopniu starać się
znaleźć równowagę pomiędzy wymogami tradycyjnej edukacji a potrzebą
rozwijania u uczniów umiejętności psychospołecznych, takich jak np.
zdolność do podejmowania inicjatywy.10
Jak pisze R. Schulz, nowatorstwo nauczycieli jest istotnym czynnikiem zmian w edukacji. Chcąc tworzyć i upowszechniać ideał nauczyciela
twórczego (a tym samym inspirować działalność innowacyjną w szkole),
musimy dobrze wiedzieć, kim jest nauczyciel twórczy, musimy mieć jakiś
pogląd o istocie jego działalności, o naturze twórczej pracy pedagogicznej. Im
bardziej wizja nauczyciela twórczego będzie adekwatna, prawidłowa i pełna, tym
bardziej ideologia twórczości w szkole będzie uzasadniona, przekonywująca,
atrakcyjna. Nauczyciel innowator musi wiedzieć, jaka jest natura pedagogicznego nowatorstwa. Powinien posiadać wiedzę na temat źródeł działania
twórczego w pracy pedagogicznej, na czym polega, po co są potrzebne, jaką
pełnią funkcję i praktyce pedagogicznej itp. Chodzi tu zatem o kwestię
samowiedzy nauczyciela nowatora, o rozumienie przez niego specyfiki
własnej roli. Im bardziej adekwatną dla siebie - ze względu na własne cechy
osobowości, doświadczenie zawodowe, środowisko szkolne - koncepcją
twórczości pedagogicznej będzie dysponował, tym bardziej owocne
i znacząca dla praktyki może być jego działalność twórcza.
Zgodnie z wyróżnionymi przez R.Schulza typologiami, aktywność
twórcza nauczyciela, jego kompetencje innowacyjne mogą być interpretowa9
http://www.edunews.pl/images/pdf/umiejetnoscixxi_pl.pdf pobrano 15.01.2009
http://ec.europa.eu/polska/news/081231_rok_kreatywnosci_pl.htm pobrano 20.01.2009
10
152
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
BEATA PRZYBOROWSKA
ne wielorako. Jest to wizja nauczyciela twórczego jako artysty, wynalazcy
i racjonalizatora, jako twórcy i użytkownika nowej wiedzy, innowatora,
twórczego pracownika, podmiotu dążeń samorealizacyjnych. Sądzę, że
każdy nauczyciel odnajdzie w nich siebie, tworząc mozaikę cech i zachowań
innowacyjnych sobie właściwych11.
Wizja nauczyciela jako artysty
Praca pedagogiczna to pewien rodzaj sztuki, a rola nauczyciela jest
pokrewna roli artysty. Z przesłanki tej bezpośrednio wynika, że pedagogiczne
nowatorstwo powinno być interpretowane w takich samych kategoriach, co
twórczość artystyczna.
Nauczyciel artysta to człowiek tworzący nowe wartości, które budują się
w wychowywanych ludziach i układach życia społecznego, stanowią punkt
wspólny, wyznaczony w równym stopniu charakterem i jakością określonego
tworzywa, co jakością pracy pedagogicznej.
Wizja nauczyciela jako racjonalizatora i wynalazcy
Nauczyciel twórczy to także, a może przede wszystkim nauczyciel wynalazca, nauczyciel racjonalizator. Twórczość pedagogiczna powinna, zatem być
definiowana w tych samych terminach co twórczość techniczna, jej istotą są
wynalazczość i racjonalizatorstwo, doskonalenie technicznego i technologicznego wyposażenia praktyki pedagogicznej.
Idea nauczyciela jako racjonalizatora i wynalazcy implikuje określone
rozumowanie podstawowych wymiarów aktu twórczego, a mianowicie:
procesu twórczego, wytworu twórczego, podmiotu twórczego oraz warunków
twórczości. Proces twórczy zatem to proces inwencyjny i racjonalizatorski.
Nauczyciel jako twórca i użytkownik nowej wiedzy
Nauczyciel jako twórca i użytkownik nowej wiedzy to ktoś, kto wzbogaca zasoby informacyjne praktyki dydaktyczno-wychowawczej i na tej
podstawie projektuje (i wdraża) nowe rozwiązania, przyczyniając się do rozwoju
kształcenia i wychowania, składające się na postęp pedagogiczny. Twórczość
pedagogiczna powinna być interpretowana w tych samych terminach co
twórczość naukowa, co działalność badawczo-rozwojowa, będąca jak
wiadomo, podstawowym czynnikiem postępu we wszystkich dziedzinach
społecznej praktyki.
11
Poniższa charakterystyka dokonana została na podstawie typów według koncepcji:
R.Schulz, Nauczyciel jako innowator, WSIP, Warszawa 1989.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
153
O POTRZEBIE INNOWACJI W EDUKACJI
Nauczyciel jako innowator
Przy rozumieniu twórczości jako zmiany, rozwoju nauczyciel twórczy jest
zasadniczo nauczycielem nowatorem. Jest to autor i odbiorca nowego
rozwiązania, podmiot działalności innowacyjnej, inicjator i egzekutor planowanej
zmiany. W szerszym znaczeniu, pozwalającym rozumieć sens aktywności
innowacyjnej, nauczyciel innowator może być rozumiany jako podmiot procesu
adaptacyjnego.
Istotą twórczości pierwszego rodzaju jest tworzenie i przyswajanie innowacji
pedagogicznych. Natomiast twórcza praca pedagogiczna polega zasadniczo na
planowaniu i realizacji „nowych produktów edukacyjnych" tzn. na określeniu
i kształtowaniu nowych cech osobowości uczniów. Właśnie dlatego, że
twórcza praca pedagogiczna polega na formułowaniu i urzeczywistnianiu nowych celów edukacyjnych, charakteryzuje się takimi właściwościami, jak:
wewnątrzsterowność, refleksyjność, innowacyjność, adaptacyjność, elastyczność, itp.
Nauczyciel jako podmiot dążeń samorealizacyjnych
Koncepcja nauczyciela twórczego rozwija ideę twórczości pedagogicznej jako samorealizacji i samorozwoju, jako tworzenia przez nauczyciela
samego siebie, kształtowania własnej osobowości, zarówno profesjonalnej jak
i indywidualnej. Oznacza to, że w dążeniach autokreacyjnych nauczyciel jest
nie tylko podmiotem działań twórczych, lecz także ich autentycznym
tworzywem oraz produktem.
Na samorozwój profesjonalny, czyli na kształtowanie przez nauczyciela swojej osobowości zawodowej, składają się min. samokształcenie,
podwyższanie swych kwalifikacji, doskonalenie własnego warsztatu, udział w
badaniach naukowych, angażowanie się w działalność nowatorską, poszukiwanie nowych terenów i zadań w pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Jak widać obraz twórczego nauczyciela jest bardzo bogaty i zróżnicowany. Jest on człowiekiem posiadającym dużą wyobraźnię, bogatą
osobowość, pasjonat, prowadzący twórczy styl życia, wzbogacający nieustannie
swoją wiedzę i zainteresowania. Twórczy nauczyciel określa wyniki swojej pracy
nie tyle w terminach ocen szkolnych ile w kategoriach cech osobowości –
w aspekcie ich zgodności (lub niezgodności) z wymogami życia zbiorowego.
Twórcza praca pedagogiczna jest pewnym rodzajem sztuki, a wychowanie jako
działalność artystyczna implikuje twórczość - zarówno w procesie działania, jak
i w jego dopełnieniu. Seminarzyści (Filip Szafarz, Sylwia Przybysz), którzy
w ramach mojego seminarium badali to zagadnienie w świetle opinii nauczy-
154
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
BEATA PRZYBOROWSKA
cieli, stwierdzili na podstawie badań, że nauczyciele najczęściej wizję
twórczego nauczyciela utożsamiają z artystą i racjonalizatorem, a najrzadziej
z podmiotem dążeń samorealizacyjnych. Zwłaszcza ta ostatnia wizja zdaje
się być mało dostrzegana.
Nauczyciel twórczy to „homoreformator", to ktoś, kto wespół z innymi
podejmuje się próby „zmiany człowieka", to ktoś, kto kształtuje nowe cechy
osobowości ludzi pod kątem ich dostosowania do wymogów życia zbiorowego.
Nauczyciel twórczy to twórca koncepcji zmiany człowieka ale również zmiany
samego siebie w aspekcie indywidualnym i profesjonalnym.
Współczesna edukacja by móc wywiązać z nowych funkcji musi sama się zmienić. Musi promować wychowanie innowacyjne, twórcze.
Edukacja powinna być w coraz szerszym zakresie edukacją dla twórczości,
zakładającą formowanie ludzi zdolnych do rozwijania, wzbogacania
dotychczasowego zasobu społecznego doświadczenia we wszystkich jego
zakresach. Winna uwzględniać nowe uwarunkowania społeczne oraz
szczególnie indywidualne przejawiające się sytuacji jednostki w świecie
oraz wynikające z nowych aspiracjach ludzi, którzy chcieliby w coraz
szerszym zakresie być panami oraz twórcami własnego losu. Niosą one
zmiany w instytucjach wychowania, które by wywiązać się z nowych funkcji
muszą przekształcić rzeczywistość edukacyjną
i stać się miejscem
wychowania innowacyjnego, twórczego, implikującym wprowadzanie
innowacji do pedagogicznego do myślenia i działania12.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że badacze
zajmujący się współczesnymi zmianami społeczno-kulturowymi podkreślają,
iż w nowoczesnym świecie edukacja jest bardzo ważnym zadaniem całego
społeczeństwa, a instytucja szkolna musi zmienić się w kierunku systemu
otwartego, wrażliwego na otoczenie, w którym funkcjonuje. Musi stać się
instytucją elastyczną, szybko reagująca na nowe potrzeby edukacyjne. Musi
jednocześnie stwarzać możliwości dla twórczego rozwoju zarówno dzieci,
młodzieży, jak i nauczycieli. Tak więc, kształcenie innowacyjnych osobowości jest zadaniem na miarę instytucji edukacyjnej, która sama ma tą cechę
wpisaną we własne funkcjonowanie.
12
Tamże, s 49-50.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
155
O POTRZEBIE INNOWACJI W EDUKACJI
Bibliografia
Bendyk E., Innowatorzy i imitatorzy w: Niezbędnik inteligenta, Polityka
nr 25, 21 czerwca 2008, s. 17.
2. http://ec.europa.eu/polska/news/081205_pl.htm pobrano 20.01.2009
3. http://ec.europa.eu/polska/news/081231_rok_kreatywnosci_pl.htm
pobrano 20.01.2009
4. http://www.edunews.pl/images/pdf/umiejetnoscixxi_pl.pdf pobrano
15.01.2009
5. http://www.edunews.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=5
22&Itemid=1, pobrano 15.01.2009
6. Kocowski T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, PAN,
Wrocław 1982
7. Labuda G., Rozważania nad teorią i historią kultury i cywilizacji,
Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.
8. Linton R., Kulturowe podstawy osobowości, PWN, Warszawa 1975
9. Looney J., ASSESSMENT AND INNOVATION IN EDUCATION, OECD
Education Working Paper No. 24 EDU/WKP (2009) 3.
10. Rzeczpospolita 13.01.2006
11. Schulz R., Nauczyciel jako innowator, WSIP, Warszawa 1989.
1.
ABOUT THE NEED FOR INNOVATION IN EDUCATION
Summary
In this article, author puts thesis about requirement of innovation in education and it
serves arguments behind this thesis saying. Areas, that especially require innovations are
educational management and teaching realized by teachers. In order to educate innovatively,
school must be administered innovatively and full didactic innovation. First of all, innovative it
in education means: sensitivity, elasticity and creation.
Keywords: innovations in education, educational system, school, teacher
156
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760