artykuł

Racjonalności granice (nie)naruszalne, Paweł Lewandowski
Przyglądając się rozwojowi nauk społecznych, a także kierunkom obieranym
przez naukowców, którzy, na coraz wyższym stopniu złożoności, przy wykorzystaniu
narzędzi budowanych przez informatyków, matematyków i fizyków, analizują
interakcje intra- i interpopulacyjne, zaczynamy doceniad współczesne znaczenie
słowa interdyscyplinarnośd.
Szeroko rozumiana interdyscyplinarnośd wkracza coraz śmielszym krokiem do programów
studiów oferowanych na polskich uczelniach. Świat Nauki przekonał się, że zespoły składające się ze
specjalistów z różnych dziedzin mogą pracowad efektywniej, a przede wszystkim, bardziej
innowacyjnie niż te grupujące ludzi o zbliżonym zakresie wiedzy. Tacy ludzie muszą jednak mied
pewien wspólny język, pewną podstawę merytoryczną, w której ugruntowanie możnaby rozumowad
w wielu wymiarach, może nawet specyficznych dla każdego z członków danego zespołu. Gdybyśmy,
idąc tym tropem, próbowali wyszczególnid elementy wspólne w wiedzy, jaką winni mied poszczególni
naukowcy zespołów interdyscyplinarnych, pośród pewnych podstaw pojawiłaby się teoria
stosunkowo młoda, niemniej prężna, dynamiczna w rozwoju w ostatnich latach Teoria Gier.
Teoria ta, posługując się sztandarowym przykładem, jakim jest, odmieniany na wszelkie możliwe
przypadki, dylemat więźnia, z pewnością niedługo wejdzie i w szkolne ławy szkół średnich jako
kolejny rozdział, tym razem wspólny, Matematyki i.. No właśne – Biologia, WoS, Historia, czy może
któryś z języków stałby się tutaj korespondującą stroną? Trudno wybrad, bo we wszystkich upatrywad
można nawiązania do Teorii Gier. Jej implementacje są dziś tak powszechne, że znalezienie sytuacji
dotyczącej minimum dwóch osobników (stron), w której Teorii nie można byłoby zastosowad, czy też
nie zastosowano do tej pory, wydaje się praktycznie niemożliwe!
Jednymi z najistotniejszych pionierskich kroków postawionych w kierunku szerokiego rozwoju
Teorii Gier były te wykonane przez Laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z roku 2005 –
Roberta Aumanna oraz Thomasa Schellinga. Obaj walnie przyczynili się do rozszerzenia spojrzenia na
obszary naszego życia codziennego, sposobu formowania cen produktów i walorów rynków
finansowych, negocjacji gospodarczych czy politycznych, aż po działania wojenne idąc. Pryzmat
takiego spojrzenia uzyskaliśmy z połączenia niezależnych dokonao ekonomisty oraz matematyka,
odpowiednio podejścia wymagającego minimum technik matematycznych, jak w przypadku
Schellinga, oraz formułującego hipotezy podlegające ścisłej analizie, prowadzące do precyzyjnych
wniosków – czym parał się Aumann.
Oba podejścia znalazły zarówno zastosowania, jak i grona zwolenników – jak można domyślid się,
znacznie większe wśród szerokiego grona odbiorców okazało się grono, do którego trafiła
popularyzacja prezentowana przez Thomasa Schellinga. Jego The Strategy of Conflict (1960), czy też
Micromotives and Macrobehavior (1978) to chętnie cytowane pozycje, jednak ten silny oddźwięk
wydaje się kontrastowad ze stanem obserwowanym w Polsce. Dopiero około roku temu
Wydawnictwo Wolters Kulwer zdecydowało o wydaniu polskiej Strategii konfliktu i jest to do tej pory
jedyna pozycja spośród 9 książek i ponad 200 publikacji Noblisty, która ukaże się w rodzimym języku.
1
Racjonalności granice (nie)naruszalne, Paweł Lewandowski
Dzieje się to aż po 12 latach od ukazania się świetnej pozycji wprowadzającej – Teorii gier Straffina,
która, nota bene, na polski przekład czekała 10 lat.
W swoich pozycjach Schelling podjął sprawy społeczne o różnym zasięgu. Jest autorem m.in.
„modelu segregacji przestrzennej Schellinga” („Self-Forming Neighborhood Model”), którym dotyka
procesy separacji ludzkich populacji.
Ludzie ulegają separacji wzdłuż różnych linii i w różny sposób. Mamy do czynienia z segregacją
według płci, wieku, dochodów, języka, koloru skóry, gustu, pozycji społecznej i wspólnych wydarzeo
historycznych. Segregacja bywa zorgranizowana lub determinowana ekonomicznie, może byd też
rezultatem współgrania indywidualnych dyskryminujących wyborów.
(Schelling, Models of Segregation, The American Economic Rewiev 59 (2): 488,
za: A.Baczko-Dombi, Teoria racjonalnego wyboru w służbie praktyki, DECYZJE nr 21: 133-140)
W przypadku cytowanej powyżej pracy Schellinga, znacznym „ułatwieniem” w działalności badawczej
był (ówczesny) dychotomiczny podział społeczeostwa amerykaoskiego względem rasy. Wnioski z tej
oraz kolejnych publikacji w temacie zgrupowane zostały w Micromotives and Macrobehavior, a
zgrubnie ujmując sprowadzid możnaby je do tego, że proces segregacji jest nieuchronny i zachodzi
głównie w obliczu formującej się opresji – nawet przy początkowo względnie wysokim poziomie
teolerancji w grupie ma miejsce tworzenie skupisk homogenicznych, swoistych atraktorów. W
temacie powstało wiele wariacji –wśród pochodnych warto wspomnied o takich przypadkach, jak
proces zajmowania miejsc w audytorium, czy zagadnienie dyskryminacji seksulanej.
Schelling przykładał Teorię Gier z powodzeniem do zagadnieo związanych z wojskowością oraz
działao prowadzonych przez partie polityczne. Niektóre z wniosków sformułowanych przez niego w
tym obszarze do dziś wydają się zupełnie zaskakujące. Dla przykładu, w Strategii Konfliktu opisuje on
układy, w których możliwe zmniejszenie przez partię polityczną liczby działao alterantywnych albo
pogarszanie własnej opinii może prowadzid do zwiększenia jej notowao w wyborach czy sondażach.
Dowodził on również, że dla długotrwałych kooperacji osiąganie korzyści w dalszej perspektywie jest
efektywniejsze w przypadku dokonywania okazjonalnych ustępstw. W takim spojrzeniu niektóre
działania widziane krótkookresowo jako nieracjonalne, stawały się strategicznymi, zupełnie
uzasadnionymi posunięciami w dłuższym horyzoncie. Noblista rozważał także m.in. konfrontacje
planów/zamierzeo jednostek z uwarunkowaniami społecznymi, w których one występowały.
Niektóre z pomysłów sformułowanych w Strategii i późniejszych zostały podjęte w badaniach innych
naukowców i ujęte w sposób bardziej formalny. Reinhard Selten (laureat Nagrody Nobla z 1994)
wykorzystał koncepcję działao partii politycznych formułując prerekwizyty dla kooperacji. Dawid
Lewis przeniósł pryzmat spojrzenia na koordynację działao na grunt badao nad pochodzeniem mowy.
Pośród schellingowskiego spojrzenia dostrzec można obszary, dla których nakreślone pomysły
winny zostad doprecyzowane matematycznie. Takie uzupełnienie, poniekąd również roszerzenie,
stanowi działalnośd naukowa Roberta Aumanna, drugiego z Noblistów w dziedzinie ekonomii w 2005
roku. Aumann, chociaż ma wiele zawodowo wspólnego z Schellingiem, nie nawiązał żadnej znaczącej
współpracy z ekonomistą. Absolutnie jednak nie znaczy to, że mamy do czynienia z mniej płodnym
badaczem. Aumann, w swojej mowie wygłoszonej przy okazji wręczenia Nagrody Nobla, podkreśla
wartośd licznych powiązao z ośrodkami naukowymi, a przede wszystkim, współpracę z konkretnymi
naukowcami (aktywna kooperacja z ponad 30 badaczami). W niemniejszym stopniu przypisuje im
podstawę do uznania, które go spotkało. Z istotniejszych, współpraca z Michaelem Maschlerem,
2
Racjonalności granice (nie)naruszalne, Paweł Lewandowski
która zaowocowała rozwojem gier iterowanych, w szczególności o asymetrycznej informacji, dzisiaj
jest szeroko wykorzystywana w naukach społecznych. Przykładami konkretnych zastosowao w
badaniach może byd chociażby analizy utrzymywania wysokich poziomów cenowych przez
konkurujące przedsiębiorstwa, czy też badania nad zachowaniami krajów, które mimo sporów
terytorialnych podejmują pakty w zakresie gospodarowania środowiskiem naturalnym. Wiążąca się z
asymetrią informacji koncepcja powszechnej wiedzy, wykorzystująca tzw. kreatora (osobę
udostępniającą stronom informacje, niekiedy w różnym stopniu w zależności od strony – gracza;
kreator ma istotny wpływ na zachowanie, a zatem i na racjonalnośd gracza – ocena jego racjonalności
powinna byd w takim ujęciu uzależniona od wiedzy powszechnej oraz informacji przekazanej przez
kreatora) zyskała uznanie i przyczyniła się do stworzenia przez Aumanna w 1974 roku równowagi
skorelowanej – rozwinięcia zagadnienia równowagi Nasha.
Z powyższego wysnud możemy, że Thomas Schelling i Robert Aumann istotnie przyczynili się do
zbudowania uniwersalnych metod analizy racjonalności zachowao. Niekiedy rzecz tyczy zachowao,
które przed podjęciem przez Noblistów wydawałyby się postrzegane zupełnie inaczej. Niepodobna
dziś stwierdzid na podstawie jednego ruchu, co w danym punkcie irracjonalne jest napewno, a co nie
– dłuższy horyzont może zmieniad obraz poszczególnych działao.
Pytaniem pozostanie, na jakie jeszcze dalekie horyzonty wypłynie Teoria Gier dzięki działaniom
Aumanna i Schellinga.
3
Racjonalności granice (nie)naruszalne, Paweł Lewandowski