WYBRANE TEORIE BEZROBOCIA Trendy i tendencje, które w

dr M.Barańska 1
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
WYBRANE TEORIE BEZROBOCIA
Trendy i tendencje, które w znaczący sposób kształtują funkcjonowanie
współczesnego człowieka na tle mechanizmów rynkowych, analizowane są na gruncie
różnych dziedzin nauk, zarówno ekonomicznych, jak i społecznych oraz przez wielu
badaczy (Szydlik-Leszczyńska 2012, Noga, Stawicka 2009, Solarczyk-Ambrozik 2009,
Jarmołowicz 2008, Stopińska-Pająk 2006, Drozdowski 2002, Kryńska 2001, Unolt 1996).
Do czynników warunkujących zmiany mechanizmów rynkowych, należą przede
wszystkim rewolucja informatyczna i wymiana informacji, których konsekwencją są:
nasilone tempo rozwoju technologii, procesy globalizacyjne – swobodny przepływ
towarów i usług. Migracja ludności, mieszanie się kultur, zacieranie się granic miejsca,
czasu i przestrzeni, odkrycia naukowe w takich dziedzinach, jak fizyka, medycyna,
chemia, informatyka, pozwalają na głęboką ingerencję w ludzkie życie, ale także jego
poprawę na różnych płaszczyznach. Rozwój sektora bankowego, prywatyzacja
przedsiębiorstw ale także zmiany demograficzne i własnościowe (Atamańczuk, 2000,
s. 23-24; Drozdowski 2002, s. 81-105).
Podejmując rozważania i próbę charakterystyki współczesnego rynku pracy, należy
odwołać się w pierwszej kolejności do takich pojęć, jak: „rynek” – które jest ściśle
powiązane z ekonomią – oraz „elastyczne zatrudnienie” czy „deregulacja rynku pracy”,
ponieważ pod tymi terminami najczęściej rozumie się sposób organizacji stosunków
pracy oraz politykę rynku pracy. Funkcjonowanie rynku pracy zależy od istniejących w
danym kraju uwarunkowań prawnych, odnoszących się do świadczenia pracy. Według
wielu definicji rynek pracy jest miejscem, które umożliwia kontakt producentów z
konsumentami. To rodzaj rynku ekonomicznego, na którym z jednej strony znajdują się
poszukujący pracy i ich oferty, a z drugiej przedsiębiorcy, tworzący miejsca pracy i
poszukujący siły roboczej. Jest to przestrzeń, która umożliwia zawarcie transakcji
między sprzedającym a kupującym. Na rynku pracy w roli towaru wymiany występuje
praca ludzka (Unolt, 1996, s. 22), ale także wszystkie procesy, ich formy i obszary
geograficzne występowania, związane z zatrudnianiem pracowników, uwarunkowania
prawne i procedury negocjacji warunków tego zatrudnienia, a w konsekwencji czysta
wymiana posiadanych indywidualnych umiejętności na pieniądze. Rynek pracy zatem,
jak każdy rynek jest mechanizmem wymiany i alokacji, jest też zarazem szczególną
przestrzenią społeczną. W odniesieniu do takiego rodzaju towaru jakim jest praca,
ludzie stosują nie tylko kryteria ekonomiczne – w ich decyzjach i wyborach obecne są
również kryteria sprawiedliwości społecznej i zasada solidaryzmu społecznego. Stanowi
on strefę zależną od społeczeństwa, jest częścią złożonej sieci współzależnych instytucji,
obejmujących państwo i społeczeństwo obywatelskie. Rynek pracy może
odzwierciedlać, wytwarzać i utrwalać nierówności społeczne, funkcjonujące w innych
wymiarach życia społecznego.
1|Strona
dr M.Barańska 2
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
Rynek pracy tworzony jest przez zasoby kapitału ludzkiego i ich wykorzystanie
z uwzględnieniem podziału na grupy wiekowe, wykształcenie i kategorię
zdrowotną. Jest specyficzną instytucją życia społecznego, obejmującą sobą
kanony obszaru ludzkich zachowań i decyzji, na których dochodzi do spotkania
wolnego właściciela – oferenta własnej siły roboczej i nabywcy tej siły; tj.
pracodawcy, również suwerennego w swoich decyzjach o kupnie (Drozdowski,
2002, s. 24). Rynek pracy jest bardzo ważny, gdyż pełni dwie zasadnicze funkcje
w gospodarce. Dla ludzi występujących z podażą pracy stwarza możliwość
otrzymywania dochodów, a dla firm zgłaszających popyt na pracę jest źródłem
podstawowego czynnika wytwórczego. Zmienność rynku świadczy o tym, że jest
on dynamicznym układem stosunków (Unolt, 1996, s. 37), wynika to z
wzajemnego oddziaływania popytu na pracę i podaży pracy, a konsekwencją tej
aktywności są stany równowagi i nierównowagi rynku pracy
Tabela 1
Pozytywne i negatywne zjawiska rynku pracy
POZYTYWNE ZJAWISKA
RYNKU PRACY
masowe bezrobocie
ograniczony dostęp absolwentów i
–
młodych ludzi do pracy
– spadek poziomu życia materialnego
–
(np. problem bezdomności)
– rozproszenie kapitału polskich
–
przedsiębiorstw
– brak konsolidacji polskich
–
przedsiębiorstw w zakresie wspólnej
polityki, strategii i podejmowania
działań,
–
– zaniedbania w sferze infrastruktury
(jakość dróg, dojazdy, łączność)
– nadmierny transfer zysków za granicę
Źródło: Siudem A., Wybrane środowiska pracy – charakterystyka i przemiany, [w]:
Kwiatkowska G.E., Siudem A., Człowiek w środowisku pracy, Lublin 2011a, s. 24.
–
prywatyzacja przedsiębiorstw
państwowych i ich restrukturyzacja
rozwój indywidualnych podmiotów
gospodarczych
wzrost podmiotowości samorządów
gminnych
poprawa jakości produktów, towarów
i oferowanych usług
udział kapitału zagranicznego i
otwarcie rynku na inwestycje
zagraniczne
realizacja programu powszechnego
uwłaszczenia
NEGATYWNE ZJAWISKA
RYNKU PRACY
–
–
BEZROBOCIE
I. Definicja bezrobocia
2|Strona
dr M.Barańska 3
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy,
poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje
zatrudnienia.
Natomiast według Międzynarodowej Organizacji Pracy, której definicję bezrobocia
honorują badania statystyczne prowadzone w krajach Europy w ramach systemu
Eurostat, osoba bezrobotna to ta, która w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie,
nie wykonywała pracy zarobkowej dłużej niż przez godzinę. Bezrobocie można
rozpatrywać w skali makro i mikro. z bezrobociem w skali makro mamy do czynienia
w sytuacji, gdy na określonym obszarze geograficznym znaczna liczba osób zdolnych do
podjęcia pracy pozostaje poza zatrudnieniem. Natomiast bezrobociem w skali mikro jest
utrata pracy z powodu braku kwalifikacji lub innych umiejętności pozwalających objąć
i utrzymać stanowisko.
Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, czyli ukazywana
w procentach relacja pomiędzy liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a liczbą
osób czynnych zawodowo (to jest zdolnych w prawnie określonych warunkach do
podjęcia pracy).
To sytuacja, w której istnieje grupa pracowników (jednostek) zdolnych do pracy i
zgłaszających gotowość jej podjęcia, lecz nie znajdująca możliwości zatrudnienia
R.J.Barro ,Makroekonomia, 1997
BEZROBOCIE stanowi jeden z najtrudniejszych problemów społeczno-gospodarczych.
Jest od dawna przedmiotem zainteresowania socjologów i psychologów, ponieważ ze
względu na swoje następstwa jest poważnym problemem społecznym.
II. Rodzaje bezrobocia
W zależności od przyczyn występowania wyróżnia się: J.M.Szaban, Rynek pracy w
Polsce i w Unii Europejskiej, 2013
•
•
•
•
•
•
•
bezrobocie przymusowe - czyli niezależne od zachowania bezrobotnych.
bezrobocie dobrowolne - spowodowane jest tym, że część pracowników
poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej.
bezrobocie strukturalne – występuje w momencie niedostosowania kwalifikacji
pracowników do zapotrzebowaniu rynku pracy.
bezrobocie frykcyjne (płynne, naturalne) - obejmujące również ludzi
zmieniających prace, przejściowo jej poszukujących z rożnych powodów.
bezrobocie technologiczne – wynika ze zmiany techniki, technologii, oraz z
zastąpienia pracy żywej pracą maszyn
bezrobocie sezonowe – uzależnione od pór roku (np. budownictwo,
ogrodnictwo);
bezrobocie koniunkturalne - czyli jest zależny od koniunktury, stąd nazwa
bezrobocia. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie
spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego.
3|Strona
dr M.Barańska 4
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
•
•
•
•
•
bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.
bezrobocie średniookresowe – od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia.
bezrobocie długookresowe – dotyczy osób, które pozostają bez pracy POWYŻEJ
12 miesięcy.
bezrobocie jawne – zarejestrowane (da się określić)
bezrobocie ukryte – bezrobocie, które nie jest wykazywane w oficjalnej ewidencji
statystycznej. Nie wszystkie osoby rejestrują się w urzędzie pracy. Ten typ
bezrobocia najczęściej występuje na wsiach, dlatego też nazywa się je
bezrobociem agrarnym.
III. Przyczyny bezrobocia
• likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa
• zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi
• ograniczanie produkcji
• brak informacji o miejscach pracy
• brak mobilności
• przeniesienie zakładu do innego rejonu
• niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników
• zmiany w technologii
• wysokie obciążenia fiskalne
• niechęć podjecie zatrudnienia
IV. Skutki bezrobocia
Wydłużenie się okresu pozostawania bez pracy powoduje nasilanie się zjawisk izolacji,
napięć i konfliktów społecznych. Bezrobocie jest czynnikiem wpływającym na wzrost
patologii społecznej oraz prowadzi do istotnego pogorszenia warunków życia całych
społeczności lokalnych. Przy dłuższym okresie pozostawania bez pracy rozpoczyna się
proces destrukcji. Wyraża się on izolacją społeczną, brakiem zaufania do samego siebie,
niskimi dochodami, stresem w rodzinie, pogorszeniem zdrowia psychicznego
i fizycznego i zwiększonymi trudnościami znalezienia nowej pracy. Społeczne koszty
bezrobocia wynikają z niepełnego wykorzystania zasobów pracy w gospodarce oraz
konieczności wspierania osób pozostających bez pracy ze środków publicznych,
zwłaszcza w sytuacji bezrobocia przymusowego, gdy gospodarka produkuje mniej dóbr
niż wynoszą jej potencjalne zdolności. Koszty bezrobocia najczęściej rozpatrywane są w
rozbiciu na koszty prywatne i społeczne. Koszty prywatne zależą od charakteru
bezrobocia. w przypadku bezrobocia dobrowolnego prywatny koszt jest mniejszy niż
prywatne korzyści z bycia bezrobotnym tzn. zasiłki są stosunkowo wysokie do
zarobków w proponowanej pracy. Jeżeli bezrobocie jest przymusowe, to cierpienia ludzi
są większe i argumentacja na rzecz udzielania im pomocy staje się silniejsza.
4|Strona
dr M.Barańska 5
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
PSYCHOLOICZNE i
SPOŁECZNE
frustracja
poszczególnych
jednostek
frustracja grup
społecznych
depresja
obniżone poczucie
własnej wartości
izolacja od swojego
środowiska
społecznego
zerwanie kontaktów
towarzyskich i
rodzinnych
osłabienie więzi
alkoholizm
narkomania
różne formy
przestępczości
wzrost liczby
rozwodów
załamanie się struktury
czasu
pogorszenie stanu
zdrowia
bezsilność
EKONOMICZNE
marnotrawstwo
kapitału ludzkiego
obniżenie poziomu
materialnego życia
wzrost wydatków
Państwa w związku z
przeznaczeniem ich na
zasiłki dla
bezrobotnych
zmniejszenie dochodów
Państwa – ponieważ
bezrobotni nie płacą
składek
emigracja wysoko
wykształconych kadr
tzw. DRENAŻ MÓZGÓW
skrajne ubóstwo
POLITYCZNE
spadek zainteresowania
partiami politycznymi
dystans do partii
politycznych
gotowość do
wspierania partii
deklarujących pomoc
bezrobotnym
skłonność do obciążania
rządzących za zaistniałą
sytuację
podatność na hasła
eksternistyczne
destabilizacja życia
społeczno politycznego
Koszty i skutki bezrobocia dzieli się na:
– Koszty bezpośrednie – wydatki z funduszu pracy, pomocy społecznej. Koszty te
odczuwa całe społeczeństwo. Wiąże się to ponoszonymi przezeń dużymi kosztami
świadczeń socjalnych, ograniczeniem dochodów z podatków i składek
ubezpieczeniowych, rozszerzaniem zjawisk patologicznych, wzrostem napięć
społecznych
– Koszty pośrednie – ulgi i zwolnienia fiskalne w rejonach zagrożonych bezrobociem,
luka czynników wytwórczych, koszty związane z ewentualnym zatrudnieniem w szarej
strefie gospodarki
Pozytywne aspekty społeczno-ekonomiczne – zmiany postaw wobec pracy,
racjonalizacja zatrudnienia, wspomaganie procesów restrukturyzacji, racjonalizacja
wyboru kwalifikacji i zawodu.
Negatywne skutki społeczno-psychologiczne i moralne – pogorszenie standardu życia,
zagrożenie egzystencji, zagrożenia w sferze psychologicznej człowieka.
5|Strona
dr M.Barańska 6
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
V. Wybrane teorie bezrobocia
TEORIA NATURALNEJ STOPY BEZROBOCIA M. Friedmana i E. Phelpsa.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
BEZROBOCIE istnieje ponieważ brak jest doskonałej informacji o wolnych miejscach
pracy i wolnej siły roboczej
siła robocza jest mało mobilna
konkurencja między pracodawcami a pracobiorcami jest ograniczona
proces zajmowania wolnych miejsc pracy nie jest natychmiastowy. W rezultacie
zawsze istnieje pewna liczba wolnych miejsc pracy oraz osób poszukujących lub
zmieniających pracę.
Sposoby walki z bezrobociem:
zwiększenie dostępu do informacji
zwiększenie mobilności zasobów pracy
rozwój pośrednictwa i poradnictwa zawodowego
ograniczenie dostępu do zasiłków dla bezrobotnych
ograniczenie przywilejów związkowych
TEORIA POSZUKIWAŃ NA RYNKU PRACY
•
oferty na rynku pracy różnią się zarówno co do wymagań, jak i do płac
•
liczą się różnorodne kwalifikacje zawodowe
•
bezrobocie jest zjawiskiem dobrowolnym gdyż wynika z dobrowolnych decyzji
jednostek o podjęciu poszukiwań lepszej pracy
•
by decyzja poszukującego pracy była jak najlepsza i przyniosła największy dochód
powinien na poszukiwanie pracy poświęcić jak najwięcej czasu
3 podstawowe założenia teorii POSZUKIWAŃ
1. Miejsca pracy różnią się pod względem wysokości ofert płacowych, a poszczególni
pracownicy pod względem aspiracji płacowych.
Co oznacza, że nie każdą pracę są skłonni podjąć. Pogląd ten zmienia się głównie
pod wpływem długości okresu pozostawania bez pracy i ogólnej sytuacji na rynku
pracy
2. Koszt zdobywania informacji jest większy, gdy poszukujący pracy jest zatrudniony.
Zatem część osób dobrowolnie decyduje się na pozostanie bez pracy aby szukać
takiej która będzie da nich najbardziej odpowiednia.
3. W miarę przedłużania się czasu poszukiwań, wśród pracowników zanika iluzja
pieniądza.
MODELE W TEORII POSZUKIWAŃ
Model liczebności próbki Poszukujący pracy dokonuje wyboru najkorzystniejszych
ofert spośród innych. To rachunek zysków i strat.
6|Strona
dr M.Barańska 7
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
Model płacy progowej Poszukujący pracy ogranicza oferty przez wysokość płacy
nominalnej z danego ogłoszenia.
TEORIA NAIRU
W latach osiemdziesiątych za sprawą R. Layarda, S. Nickella i R. Jackmana zrodziła się
inna teoria bezrobocia równowagi zwana NAIRU
•
•
•
•
nadwyżka popytu nad podażą (więcej pracodawców nic pracowników)
im więcej jest pracowników tym bardziej spada poziom płac nominalnych
zapotrzebowanie na towary wywołuje wzrost produkcji zatrudnienia i spadek
bezrobocia, prowadzi to także do wzrostu cen.
jak rynek zaspokoi się, następują zwolnienia i wzrasta poziom bezrobocia
NEOKLASYCZNA TEORIA BEZROBOCIA
Wywodzi się z teorii A. Marshala i opiera się na założeniu funkcjonowania doskonałego
rynku pracy. Głównym założeniem tej teorii jest twierdzenie, że w warunkach
wolnorynkowej gospodarki występuje tendencja do ustalania się równowagi na rynku
pracy, charakteryzująca się pełnym zatrudnieniem. Jest to stan, w którym znajdują
zatrudnienie wszyscy skłonni do pracy wg ukształtowanych na rynku stawek płac.
zarówno pracodawcy, jak i pracownicy dążą do maksymalizacji swoich korzyści na rynku
pracy
warunki pacy są doskonale elastyczne
istnieje nieograniczona mobilność siły roboczej
pracodawcy i pracownicy mają dostęp do pełnej informacji o rynku pracy (miejscach
pracy, płacach, warunkach pracy...)
BEZOBOCIE jest wynikiem ograniczeń w działaniu swobodnych mechanizmów
rynkowych, wynika to głównie z ingerencji związków zawodowych, które sprzeciwiają
się obniżeniu płac zgodnie z wymogami do redukcji zatrudnienia.
Według tej teorii państwo powinno ograniczać się do:
podejmowania działań usprawniających działanie rynku, rozwoju sieci urzędów
zatrudnienia, poprawy informacji o wolnych miejscach pracy, prowadzenia szkoleń
w zakresie podnoszenia i zmiany kwalifikacji.
TEORIA KEYNOSOWSKA
Odrzuca ona neoklasyczną tezę, że mechanizmy rynkowe prowadzą do równowagi. Według tej
teorii bezrobocie ma charakter PRZYMUSOWY a nie dobrowolny. Sytuacja na rynku pracy
wymaga aktywnej interwencji Państwa, prowadzonej przy pomocy instrumentów fiskalnych
(ulgi podatkowe) i pieniężnych ( tanie kredyty).
7|Strona
dr M.Barańska 8
WYBRANE ZAGADNIENIA RYNKU PRACY
POZAPŁACOWE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WZROST BEZROBOCIA
•
szybki postęp techniczny i technologiczny (zastępowanie pracy żywej)
•
niedorozwój instytucji powołanych do przeciwdziałania bezrobociu
•
osłabienie barier celnych
•
załamanie eksportu ( wywozu za granicę)
•
organizacje edukacyjne nieprzystosowane do funkcjonowania na rynku pracy
•
niskie standardy edukacyjne dla najgorzej sytuowanych a rynku pracy
•
brak dostatecznie „wykształconej” infrastruktury przedsiębiorczości
•
bariera mieszkaniowa i lokalna (niedostatek lokali, bardzo wysokie czynsze)
•
zjawisko HISTEREZY, które zakłada, iż bezrobocie utrzymuje się mimo poprawy
koniunktury. Trwałych śladów nie może usunąć nawet dynamiczne ożywienie
gospodarcze.
•
niedostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy
LITERATURA:
•
•
•
•
•
•
•
•
Szaban J.M, Rynek pracy w Polsce i Unii Europejskiej, Warszawa 2013
Jarmołowicz W., Przemiany współczesnego rynku pracy, Poznań 2008
Kacperska M., Teoretyczne aspekty rynku pracy, Poznań 2008
Drozdowski R., „Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze”
Poznań 2002
Budnikowski T., Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Poznań 2009
Pulińska U (red)., Edukacja szansą aktywizacji lokalnego rynku pracy, Olsztyn 2010
Noga M., Stawicka M.K. (red), Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i
globalizacji, Warszawa 2009
Łuka M., Osoba ludzka a bezrobocie. Analiza filozoficzno – pedagogiczna, Lublin 2011
8|Strona