Pełen tekst - Instytut Medycyny Pracy

Medycyna Pracy 2010;61(6):615–623
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA ORYGINALNA
Małgorzata Kowalska1
Joanna Bugajska2
Dorota Żołnierczyk-Zreda2
CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA ZESPOŁU WYPALENIA ZAWODOWEGO
WŚRÓD PRACOWNIKÓW BIUROWYCH
FREQUENCY OF BURNOUT SYNDROME IN OFFICE WORKERS
1
2
Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice; Katedra i Zakład Epidemiologii
Centralny Instytut Ochrony Pracy — Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa
Streszczenie
Wstęp: Zespół wypalenia zawodowego określany jest jako przewlekła, wielowymiarowa reakcja na stres występujący w pracy, szczególnie w odniesieniu do zawodów związanych ze świadczeniem usług społecznych. Celem prezentowanej pracy była
ocena częstości występowania zjawiska w grupie pracowników biurowych zatrudnionych na stanowiskach komputerowych
i mających bezpośredni kontakt z petentami. Materiał i metody: W modelu przekrojowego badania epidemiologicznego z wykorzystaniem polskiej wersji kwestionariusza Maslach zbadano 487 pracowników biurowych w wieku 37,4±10,6 lat o średnim stażu pracy
10,9±6,4 lat. Wyniki: Zespół wypalenia zawodowego dotyczył 4,15% badanych, częściej kobiet (4,5%) niż mężczyzn (2,97%). Częstość
występowania zespołu wypalenia jest podobna do prezentowanej w literaturze przedmiotu, oszacowanej dla innych grup zawodowych. Stwierdzono, że istnieje zależność między uzyskaną punktacją a depersonalizacją (jednym z wymiarów wypalenia zawodowego), przy czym starszy wiek towarzyszył raczej mniejszej depersonalizacji. Dwa pozostałe wymiary wypalenia, tj. wyczerpanie
emocjonalne i brak poczucia osiągnięć osobistych, nie zależały od wieku ani stażu pracy. Wnioski: Poprawa jakości życia i pracy osób
pracujących z komputerem, wykonujących prace biurowe i mających bezpośredni kontakt z petentami wymaga także oceny częstości
występowania zjawiska wypalenia zawodowego. Konieczne jest też zastosowanie właściwej profilaktyki, która powinna obejmować
właściwy system motywacyjny i właściwą organizację pracy z jasnym zakresem wymaganych obowiązków, identyfikacją źródeł stresu zawodowego oraz podnoszeniem świadomości w zakresie indywidualnej higieny psychicznej. Med. Pr. 2010;61(6):615–623
Słowa kluczowe: zespół wypalenia zawodowego, pracownicy biurowi
Abstract
Background: Burnout syndrome is a chronic, physical and emotional exhaustion associated with the intensity of stress at work,
especially in occupations involving the provision of services. The purpose of the study was to establish the frequency of burnout
syndrome in the group of office workers using computer and having direct contact with inquirers. Material and Methods: The
study group consisted of 487 office workers, aged 37.4±10.6 years, mean value of duration of work with computer was 10.9±6.4 year.
The Polish version of the Maslach Burnout Inventory (MBI) was used in cross-sectional study. Results: The frequency of burnout
syndrome concerned 4.15% of subjects, more frequently females (4.5%) than males (2.97%). Our results are similar to the published
data on other occupational groups. Moreover, it was noted, that the highest depersonalization (cynicism) is rather linked with the
younger age, whereas the emotional exhaustion and personal accomplishment were not related with age and employment duration.
Conclusions: To improve the quality of life in office workers using computer and having direct contact with inquirers it is essential to assess the frequency of burnout syndrome and also to develop and implement adequate preventive programms, including
a well-constructed motivation system and appropriate work organization with well defined roles and duties, identification of sources
of occupational stress and raising awareness of individual psychic hygiene among workers. Med Pr 2010;61(6):615–623
Key words: burnout syndrome, office workers
Adres autorek: Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny,
ul. Medyków 18, 40-752 Katowice, e-mail: [email protected]
Nadesłano: 30 marca 2010
Zatwierdzono: 23 czerwca 2010
WSTĘP
Zespół wypalenia zawodowego (burnout syndrom)
definiowany jest jako przewlekła, wielowymiarowa reakcja na stres występujący w pracy (1). Zazwyczaj oce-
niany jest kwestionariuszowo poprzez pomiar następujących wymiarów: wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji (cynizmu) oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych (osobiste zaangażowanie) (2). Wśród
czynników kształtujących zespół wypalenia zawodo-
Praca finansowana ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (Grant nr 18001104).
616
M. Kowalska i wsp.
wego wymienia się czynniki sytuacyjne (m.in. związane z charakterem i organizacją pracy, możliwościami
wynagradzania i kariery), a także czynniki indywidualne (demograficzne i osobowościowe).
Najczęściej ocenie poddaje się pracowników, których zawód wiąże się ze świadczeniem usług społecznych (np. lekarzy, pielęgniarki, nauczycieli) (3–9,22),
ale istnieją także doniesienia o występowaniu tego
zjawiska wśród menadżerów (10). Z uwagi na charakter wykonywanej pracy (konieczność podnoszenia
kwalifikacji), a także ze względu na duże oczekiwania
i wymagania w stosunku do pracowników biurowych
i kadry zarządzającej coraz częściej zwraca się uwagę
na występowanie zespołu wypalenia zawodowego tej
grupy zawodowej (11–15).
Celem prezentowanego artykułu jest ocena częstości występowania zjawiska oraz jego uwarunkowań
związanych z płcią, wiekim i stażem pracy oraz dzienną
liczbą godzin pracy w grupie pracowników biurowych
zatrudnionych na stanowiskach pracy z komputerem.
MATERIAŁ I METODY
W celu realizacji założonego celu pracy zbadano pracowników biurowych zatrudnionych na stanowiskach
komputerowych i mających bezpośredni kontakt
z petentami. Badanie zaplanowane jako projekt dwuośrodkowy zostało zrealizowane w ośrodku katowickim (n = 286; 58,7%) i warszawskim (n = 201; 41,3%).
Rekrutacją objęto wyłącznie tych pracowników, którzy regularnie i codziennie używali w czasie pracy
komputera. W badaniach wzięli udział pracownicy
Narodowego Funduszu Zdrowia, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, instytutu naukowo-badawczego,
urzędów administracji państwowej i sekretariatów
sądów. O wypełnienie kwestionariusza poproszono 676 osób, udział w badaniu był dobrowolny i wymagał pisemnej zgody rekrutowanych. Partycypacja
wynosiła 72%.
Istotnym i powszechnie stosowanym narzędziem
do oceny zespołu wypalenia zawodowego jest kwestionariusz zaproponowany i opracowany przez Christinę Maslach (16). Dostępna jest jego polska wersja,
zaadaptowana i zweryfikowana przez Pasikowskiego
(17). Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego wśród badanych pracowników biurowych
oceniano na podstawie polskiej adaptacji kwestionariusza MBI (Maslach Burnout Inventory) zawierającego 22 pytania testowe. Poszczególne punkty skali opisane były od zera (respondent nigdy nie doświadczał
Nr 6
danego odczucia) do sześciu (respondent doświadcza
odczuć codziennie) (17). Zgodnie z przyjętą metodologią oceniano następujące wymiary wypalenia, do
których przypisano poszczególne pytania kwestionariusza i maksymalną punktację:
nwyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion — EE): pytania 1–3, 6, 8, 13, 14, 16, 20 —
maks. 54 punkty,
ndepersonalizację (depersonalization — DP): pytania 5, 10, 11, 15, 22 — maks. 30 punktów,
nobniżoną ocenę własnych dokonań (personal accomplishment — PA): pytania 4, 7, 9, 12, 17–19, 21 — maks. 48 punktów.
Wysoki stopień zespołu wypalenia zawodowego
identyfikowano, jeśli uzyskana punktacja wynosiła
dla EE ≥ 30, DP ≥ 12 i PA ≤ 33, natomiast niski stopień
wypalenia zawodowego dotyczył osób, u których uzyskano EE ≤ 17, DP < 6 i PA ≥ 40 (6).
Dane analizowano w oparciu o procedury dostępne w oprogramowaniu Statistica 8.1, a za kryterium
istotności statystycznej przyjęto wartość p < 0,05. Do
oceny zróżnicowania częstości udzielanych odpowiedzi
w grupach definiowanych przez płeć lub kategorię wypalenia zawodowego zastosowano test chi2, a do oceny
związku między wiekiem i stażem a wymiarami zespołu wypalenia obliczono wartość współczynników korelacji Spearmana.
WYNIKI
W badaniach wzięło udział 487 osób, w tym 385 kobiet
(79,1%) i 102 mężczyzn (20,9%). Średni wiek badanych
kształtował się na poziomie 37,4±10,6 lat (mediana
wynosiła 35, natomiast modalna: 31 lat), natomiast
średni staż pracy z wykorzystaniem komputera wynosił 10,9±6,4 lat (mediana: 10, modalna: 10 lat). Średnia
dzienna liczba godzin pracy z komputerem wynosiła 6,8±1,5 i dodatkowo 1,8±1,2 godz. w domu.
W tabeli 1. zestawiono wyniki opisujące liczbę
i odsetek badanych wraz z najczęściej deklarowanymi odpowiedziami na poszczególne pytania kwestionariusza MBI. Należy odnotować, że kobiety częściej
niż mężczyźni: czuły się wyczerpane pod koniec dnia
pracy (kilka razy w tygodniu), były zmęczone przed
rozpoczęciem pracy (kilka razy w roku), nie traktują
petentów instrumentalnie i lepiej radzą sobie z nimi
codziennie. Także kobiety częściej uważają, że ich codzienna praca wpływa pozytywnie na innych ludzi
i częściej troszczą się o los swoich petentów oraz nie
stają się nieczułe na problemy innych ludzi.
Traktowanie petentów w sposób instrumentalny / I feel I treat some
recipients as an impersonal object
Praca jest dla mnie obciążająca / Working with people is really a strain for me
Skutecznie radzę sobie z petentami / I deal very effectively with the problems
of my recipients
5
6
7
Z powodu pracy stałem/am się nieczuły/a na problemy innych ludzi / / I’ve become more callous toward people since I took this job
Praca usztywnia mnie emocjonalnie / I worry that my job is hardening me
emotionally
10
11
12 Jestem naładowany/a energią / I’m feeling energetic
461
473
475
kilka razy/tydz / / few times/week
nigdy / never
nigdy / never
codziennie / daily
Moja praca pozytywnie wpływa na innych ludzi / I feel I’m positively
influencing other people’s lives through my work
9
463
kilka razy/rok / / few times/year
codziennie / daily
nigdy / never
8 Czuję się wypalony/a przez pracę / I feel burned out from the work
477
461
479
480
nigdy / never
codziennie / daily
Zrozumienie dla współpracowników i petentów / I can easily understand
how my recipients feel about things
4
477
kilka razy/rok / / few times/year
kilka razy/tydz. / / few times/week
kilka razy/rok / / few times/year
Najczęstsza
odpowiedź
Most
frequent
answers
3 Zmęczony rano przed rozpoczęciem pracy / I feel fatigued in the morning
484
Wyczerpany pod koniec dnia pracy / I feel exhausted at the
480
end of workday
2
Odpowiedzi
(ogółem)
Answers
(total)
n
Emocjonalne zmęczenie z powodu pracy / I feel emotionally
478
drained from work
Odczucia w związku z wykonywaną pracą
Feelings in connection with work
1
Lp.
No.
Tabela 1. Odpowiedzi najczęściej udzielane w kwestionariuszu MBI
Table 1. Most frequent answers to particular questions of the MBI questionnaire
111 (24,1)
238 (50,3)
304 (64,0)
109 (23,5)
165 (34,6)
264 (57,3)
199 (41,5)
326 (67,9)
284 (59,5)
129 (26,6)
125 (26,0)
143 (29,9)
ogółem
total
21 (21,2)
57 (57,6)
59 (58,4)*
18 (18,2)*
33 (33,3)
53 (54,6)*
42 (41,6)
56 (55,5)*
58 (58,0)
22 (21,8)*
22 (22,0)*
33 (32,7)**
mężczyźni
males
90 (24,9)
181 (48,4)
245 (65,5)*
91 (25,0)*
132 (34,9)
211 (57,9)*
157 (41,5)
270 (71,2)*
226 (59,9)
107 (27,9)*
103 (27,1)*
110 (29,2)**
kobiety
females
58 (12,6)
18 (3,8)
10 (2,1)
109 (23,5)
18 (3,8)
264 (57,3)
7 (1,5)
9 (1,9)
284 (59,5)
34 (7,0)
43 (8,9)
24 (5,0)
osoby, które
deklarowały odczucia
codziennie
daily declared emotions
Respondenci udzielający takiej odpowiedzi
Respondents
n (%)
Nr 6
Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego
617
Potrafię łatwo tworzyć luźną atmosferę w pracy / I can easily create
a relaxed atmosphere with my recipients
Praca sprawia mi zadowolenie / I feel exhilarated after working
Moja praca jest satysfakcjonująca i przynosi pozytywne doznania / / I have accomplished many worthwhile things in my job
Czuję się u kresu swojej wytrzymałości / I feel like I’m at the end of my rope
Radzę sobie z problemami w pracy spokojnie / In my work I deel
with emotional problems very calmly
Petenci i współpracownicy obarczają mnie winą za zaistniałe problemy/ / I feel recipients blame me for some of their problems
17
18
19
20
21
22
* p < 0,05 dla testu chi2 / p < 0.05 in the Chi2 test.
** Graniczna istotność statystyczna dla testu chi2 / Critical level of the statistical significance in the Chi2 test.
Bezpośrednia praca z ludźmi jest bardzo stresująca / Working with people
directly puts too much stress on me
16
473
468
474
472
473
468
472
nigdy / never
codziennie / daily
nigdy / never
codziennie / daily
codziennie / daily
codziennie / daily
nigdy / never
nigdy / never
Nie troszczę się o los moich petentów / I don’t really care what happens
to some recipients
15
462
kilka razy/rok / / few times/year
Najczęstsza
odpowiedź
Most
frequent
answers
14 Pracuję zbyt ciężko / I’m working too hard on my job
472
Odpowiedzi
(ogółem)
Answers
(total)
n
kilka razy/rok / / few times/year
Odczucia w związku z wykonywaną pracą
Feelings in connection with work
13 Czuję się sfrustrowany/a przez moją pracę / I feel frustrated by my work
473
Lp.
No.
Tabela 1. Odpowiedzi najczęściej udzielane w kwestionariuszu MBI — cd.
Table 1. Most frequent answers to particular questions of the MBI questionnaire — cont.
186 (39,3)
166 (35,5)
184 (38,8)
112 (23,7)
180 (38,05)
212 (45,3)
210 (44,5)
271 (58,7)
135 (28,6)
146 (30,9)
ogółem
total
38 (38,4)
41 (41,4)
45 (45,4)
22 (22,4)
33 (33,3)
39 (39,8)
40 (40,4)
44 (45,8)*
24 (24,2)
27 (27,3)
mężczyźni
males
148 (39,6)
125 (33,9)
139 (37,1)
90 (24,1)
147 (39,3)
173 (46,8)
170 (45,6)
227 (62,0)*
111 (29,8)
119 (31,9)
kobiety
females
15 (3,2)
166 (35,5)
10 (2,1)
112 (23,7)
180 (38,05)
212 (45,3)
22 (4,7)
13 (2,8)
23 (4,9)
13 (2,7)
osoby, które
deklarowały odczucia
codziennie
daily declared emotions
Respondenci udzielający takiej odpowiedzi
Respondents
n (%)
618
M. Kowalska i wsp.
Nr 6
Nr 6
Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego
W tabeli 2. zestawiono dane opisujące wartość
współczynnika korelacji Spearmana wraz z jego poziomem istotności dla zależności między odczuciami
w związku z wykonywaną pracą (wyrażonymi w skali
619
od 0 do 6) a wiekiem badanych, stażem pracy i dzienną
liczbą godzin pracy z komputerem. Należy zauważyć, że
to młodsi pracownicy częściej czują się zmęczeni rano
przed rozpoczęciem pracy, traktują petentów w sposób
Tabela 2. Zależność między odczuciami a wiekiem badanych, stażem pracy i dzienną liczbą godzin pracy z komputerem
wyrażona za pomocą współczynnika korelacji Spearmana
Table 2. Realtionship between particular feeling and age of subjects, their employment duration and daily time of computing
(in hours) (Spearman correlation coefficient)
Współczynnik korelacji Spearmana
Spearman correlation coeficient
Lp.
No.
Odczucia w związku z wykonywaną pracą
Feelings in connection with work
wiek
age
1
Emocjonalne zmęczenie z powodu pracy / I feel emotionally drained from work
0,001
2
Wyczerpany pod koniec dnia pracy / I feel exhausted at the end of workday
3
Zmęczony rano przed rozpoczęciem pracy / I feel fatigued in the morning
4
Zrozumienie dla współpracowników i petentów / I can easily understand how
my reciepients feel about things
0,115*
5
Traktowanie petentów w sposób instrumentalny / I feel I treat some recipients
as an impersonal objects
–0,132*
staż pracy
dzienna liczba godzin
z komputerem pracy z komputerem
duration of work
daily houres
with computer
with computing
0,000
0,014
0,030
0,022
0,094*
–0,092*
–0,034
0,043
0,094*
–0,050
–0,022
0,064
6
Praca jest dla mnie obciążająca / Working with people is really a strain for me 0,032
0,110*
7
Skutecznie radzę sobie z petentami / I deal very effectively with the problems
of my recipients
0,001
0,018
0,048
8
Czuję się wypalony/a przez pracę / I feel burned out from the work
0,007
0,092*
–0,022
9
Moja praca pozytywnie wpływa na innych ludzi / I feel I’m positively influencing
other people’s lives through my work
0,085
0,035
0,088
10
Z powodu pracy stałem/am się nieczuły/a na problemy innych ludzi / I’ve become
more callous toward people since I took this job
–0,141*
–0,079
0,054
11
Praca usztywnia mnie emocjonalnie / I worry that my job is hardening me
emotionally
–0,080
–0,061
0,026
12
Jestem naładowany/a energią / I’m feeling energetic
0,142*
0,039
–0,012
13
Czuję się sfrustrowany/a przez moją pracę / I feel frustrated by my work
0,005
0,047
–0,014
14
Pracuję zbyt ciężko / I’m working too hard on my job
0,048
0,076
0,046
15
Nie troszczę się o los moich petentów / I don’t really care what happens
to some recipients
–0,126*
–0,108*
0,035
16
Bezpośrednia praca z ludźmi jest bardzo stresująca / Working with people
directly puts too much stress on me
0,119*
0,130*
–0,035
17
Potrafię łatwo tworzyć luźną atmosferę w pracy / I can easily create
a relaxed atmosphere with my recipients
0,023
0,055
0,000
18
Praca sprawia mi zadowolenie / I feel exhilarated after working
0,076
0,039
0,018
19
Moja praca jest satysfakcjonująca i przynosi pozytywne doznania /
/ I have accomplished many worthwhile things in my job
0,066
0,031
0,038
20
Czuję się u kresu swojej wytrzymałości / I feel like I’m at the end of my rope
0,046
0,117*
–0,020
21
Radzę sobie z problemami w pracy spokojnie / In my work I deel
with emotional problems very calmly
0,029
0,021
0,043
22
Petenci i współpracownicy obarczają mnie winą za zaistniałe problemy /
/ I feel recipients blame me for some of their problems
0,022
0,014
0,009
* Współczynnik istotny statystycznie / Statistically significant.
–0,002
620
M. Kowalska i wsp.
Nr 6
gólnych jego wymiarów. Uzyskane, wybrane statystyki opisowe zebrano w tabeli 3. Należy zauważyć, że
osiągnięte wartości średnie punktacji dla wyczerpania
emocjonalnego i depersonalizacji stanowiły 1/3 punktacji, którą można było maksymalnie uzyskać, podczas
gdy w zakresie osobistego zaangażowania uzyskana
wartość średnia kształtowała się na poziomie 3/4 wartości maksymalnej. Ponadto tylko dla wymiaru syndromu wypalenia zawodowego, jakim jest depersonalizacja, uzyskano statystycznie wyższe wyniki u mężczyzn niż kobiet (tab. 4) i obserwacja ta jest identyczna
jak opisana przez Pasikowskiego (17).
Zgodnie z opisanym kryterium oceny średni stopień wypalenia zawodowego dotyczył 366 badanych
(75,9%), w tym 77 mężczyzn (76,2%) i 289 kobiet
(75,8%). Z kolei wysoki stopień wypalenia zawodowego dotyczył 20 badanych (4,15%), w tym 3 mężczyzn
(2,97%) i 17 kobiet (4,5%). Szczegółowe dane przedstawiono na rycinie 1. Uzyskane różnice nie były znamienne statystycznie (p = 0,7).
instrumentalny i z powodu pracy stają się nieczuli na
problemy innych ludzi oraz nie troszczą się o los swoich
petentów. Z kolei starsi pracownicy częściej uważają, że
okazują zrozumienie współpracownikom i petentom,
są naładowani energią i że bezpośrednia praca z ludźmi
jest bardzo stresująca.
Ponadto stwierdzono, że im dłuższy jest staż pracy, tym większe zrozumienie dla pracowników i petentów, większe odczucie wypalenia z powodu pracy,
intensywniejsze odczucie, że codzienna praca z ludźmi
jest bardzo stresująca oraz intensywniejsze odczuwanie
bycia u kresu wytrzymałości. Jednocześnie im krótszy
jest staż pracy, tym mniejsza jest troska o los petentów.
Ostatecznie ustalono, że tylko w odniesieniu do odczucia wyczerpania pod koniec dnia pracy znaczenie miała
liczba godzin spędzanych w pracy z komputerem, czyli
rosnącej liczbie godzin odpowiadało intensywniejsze
wyczerpanie.
W celu oceny natężenia syndromu wypalenia zawodowego zsumowano punkty w odniesieniu do poszcze-
Tabela 3. Suma uzyskanych punktów w ocenie poszczególnych wymiarów zespołu wypalenia zawodowego według kryteriów Maslach,
wartość średnia i jej odchylenie standardowe
Table 3. The sum of obtained points in particular measurements of burnout syndrome according to the Maslach criteria,
mean value and it standard deviation
Kategoria
Category
Odpowiedzi
Answers
n
Średnia*
Mean*
Mediana*
Median*
SD*
Wyczerpanie emocjonalne / Emotional exhaustion 484
17,10 (31,68)
16,00
(29,63)
10,38
(19,23)
Depersonalizacja / Depersonalization 480
5,10 (16,96)
4,00
(13,33)
5,19
(17,29)
Osobiste zaangażowanie / Personal accomplishment 482
34,07
(70,98)
36,00
(75,00)
9,10
(18,96)
SD — odchylenie standardowe / standard deviation.
* W nawiasach podano % wartości maksymalnej / The percent of maximum value is given in brackets.
Tabela 4. Zróżnicowanie średniej wartości uzyskanej punktacji dla poszczególnych wymiarów wypalenia według płci badanych
Table 4. Mean value of particular measurements of burnout syndrome by gender
Kategoria
Category
Wyczerpanie emocjonalne / Emotional exhaustion
Depersonalizacja / Depersonalization
Osobiste zaangażowanie / Personal accomplishment
SD — odchylenie standardowe / standard deviation.
Średnia
Mean
mężczyźni
males
kobiety
females
p dla testu
t-Studenta
Results
of t-Student
test
16,17
17,35
0,300
11,24
10,15
0,1000
6,51
4,71
0,002
6,24
4,82
0,0006
34,43
33,98
0,600
9,10
9,11
1,0000
SD
mężczyźni
males
kobiety
females
p dla testu
wariancji
Results
of Snedecor
test
Odsetek / Frequency [%]
Nr 6
Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego
wiek przez lekarza, deklarowanych w kwestionariuszu
w zależności od określonego stopnia zespołu wypalenia zawodowego. Szczegółowe wyniki przedstawiono
w tabeli 5. Chociaż uzyskane liczebności są niewielkie,
to należy zauważyć, że w grupie osób o wysokim stopniu wypalenia częściej znalazły się osoby z przewlekłą
chorobą nerek, wadą serca i przewlekłymi zaburzeniami snu.
90
80
76,24
70
75,85
60
50
40
30
20
10
20,79
OMÓWIENIE I WNIOSKI
19,69
2,97
0
Niski / Low
mężczyźni / males
621
Średni / Medium
4,46
Wysoki / High
kobiety / females
Ryc. 1. Poziom wypalenia zawodowego według kryteriów Maslach
z uwzględnieniem płci badanych.
Fig. 1. Burnout syndrome by gender.
Obliczony na potrzeby badania współczynnik korelacji dla zależności między liczbą uzyskanych punktów
a wiekiem badanych wskazuje podobnie — w przypadku depersonalizacji starszy wiek towarzyszył raczej
niższej punktacji (r = –0,13; p = 0,003). Pozostałe dwa
wymiary — emocjonalne wyczerpanie i osobiste zaangażowanie — w zasadzie nie zależały od wieku badanych i wynosiły odpowiednio: r = –0,008 (p = 0,8)
i r = 0,07 (p = 0,09).
Ostatecznie dokonano analizy częstości występowania wybranych chorób rozpoznanych kiedykol-
Reasumując, uzyskane wyniki pozwalają sądzić, że zespół wypalenia zawodowego dotyczył 4,15% badanych,
przy tym częściej kobiet (4,5%) niż mężczyzn (2,97%).
Statystycznie znamienną różnicę uzyskano jedynie
w przypadku depersonalizacji, przy czym większy jej
stopień dotyczył mężczyzn niż kobiet. Ponadto zauważono, że większy stopień depersonalizacji dotyczył raczej osób młodszych, z krótszym stażem pracy,
co jest potwierdzeniem tezy o występowaniu zjawiska (17). Dane własne są spójne z danymi innych autorów, a szczegółowe zestawienie prezentuje tabela 6.
Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego w grupie zbadanych pracowników biurowych
kształtowała się na poziomie 4% i jest podobna do prezentowanej w literaturze przedmiotu, oszacowanej dla
innych grup zawodowych. Niewielką odmienność dla
polskich badań stanowi stosunkowo niska punktacja
w zakresie depersonalizacji, charakterystyczna także
dla badania własnego. Zgodnie z sugestiami Pasikowskiego sytuacja ta może być efektem odmienności kul-
Tabela 5. Częstość występowania deklarowanych chorób w poszczególnych grupach badanych definiowanych
w oparciu o przyjęte kryteria stopnia wypalenia zawodowego
Table 5. Frequency of reported diseases in particular groups of subjects by the burnout syndrome criterion
Razem
liczba i odsetek
Total
numberand
frequency
niski
low
średni
medium
wysoki
high
Istotność
statystyczna
dla testu
Fishera
Results
of Fisher test
4 (0,86)
0 (0,0)
3 (0,89)
1 (5,0)
0,10
Nadciśnienie tętnicze / Hypertension
66 (13,90)
13 (13,7)
49 (13,60)
4 (20,0)
0,70
Przewlekła choroba nerek / Chronic kidney disease
10 (2,10)
3 (3,2)
5 (1,40)
2 (10,5)
0,08
Choroba wieńcowa / Coronary heart disease
4 (0,80)
1 (1,0)
2 (0,60)
1 (5,0)
0,30
Wada serca / Heart defect
8 (1,70)
0 (0,0)
6 (1,70)
2 (10,5)
0,02
Choroba układu nerwowego / Nervous system disease
13 (2,70)
1 (1,0)
10 (2,80)
2 (10,0)
0,10
Przewlekłe zaburzenia snu / Chronic sleep disorders
30 (6,30)
2 (2,1)
26 (7,30)
2 (10,0)
0,09
Deklarowana choroba
Disease
Cukrzyca / Diabetes
Stopień wypalenia zawodowego
Burnout syndrome
n (%)
622
M. Kowalska i wsp.
Nr 6
Tabela 6. Wartość średnia i odchylenie standardowe dla poszczególnych wymiarów oceniających wypalenie zawodowe,
porównanie wyników badań własnych z danymi innych autorów
Table 6. Mean value and its standard deviation in particular measuremnets of burnout syndrome, data comparison
Lp.
No.
1
Grupa badana
Study group
fizjoterapeuci (ogółem) / physiotherapists (total)
Średnia (SD)
Mean (SD)
EE
DP
PA
23,5 (10,7)
7,60 (5,7)
37,30 (8,5)
Piśmiennictwo
References
Donohoe i wsp. (5)
2
nauczyciele i pielęgniarki / teachers and nurses
kobiety / females
20,2 (10,2)
3,80 (3,99)
36,50 (7,5)
mężczyźni / males
22,0 (9,3)
6,00 (5,2)
35,40 (7,2)
Pasikowski (17)
3
pedagodzy resocjalizacyjni / rehabilitation educators
kobiety / females
16,6 (11,6)
3,97 (4,7)
33,70 (8,6)
mężczyźni / males
13,2 (10,1)
5,60 (4,6)
36,30 (8,7)
Pyżalski (3])
4
lekarze podstawowej opieki zdrowotnej (ogółem) / / primary care practitioners (total)
17,9 (9,8)
6,50 (4,7)
39,60 (6,5)
Goehring i wsp. (4)
5
menadżerowie (ogółem) / managers (total)
15,6 (–)
5,1 (–)
31,00 (–)
6
pracownicy biurowi używający komputera / office
workers working with computer
kobiety / females mężczyźni / males
17,3 (10,1)
16,2 (11,2)
4,7 (4,8)
6,5 (6,2)
33,98 (9,1)
34,40 (9,1)
17,1 (10,4)
5,1 (5,2)
34,10 (9,1)
ogółem / total
Jabłkowska, Borkowska (10)
Kowalska i wsp.
(dane własne / own data)
SD — odchylenie standardowe / standard deviation; EE — wyczerpanie emocjonalne / motional exhaustion;
DP — depersonalizacja / depersonalization; PA — osobiste zaangażowanie / personal accomplishment.
turowej lub niedoskonałości pomiaru (do oceny depersonalizacji branych jest pod uwagę jedynie 5 pytań
kwestionaiusza) albo może być efektem silnie sfeminizowanej grupy badanej (17).
Prosta analiza poszczególnych pytań testowych
pozwala sądzić, że tylko w odniesieniu do odczucia wyczerpania pod koniec dnia pracy znaczenie
miała liczba godzin spędzanych w pracy z komputerem, ponieważ rosnącej liczbie godzin odpowiadało
intensywniejsze wyczerpanie. W badaniu własnym
stwierdzono, że dłuższemu stażowi pracy towarzyszy
wprawdzie większe zrozumienie dla współpracowników i petentów, ale większe jest też deklarowane
odczucie wypalenia z powodu pracy, intensywniejsze odczucie, że codzienna praca z ludźmi jest bardzo
stresująca oraz intensywniejsze jest odczucie bycia
u kresu wytrzymałości. Weryfikacja tych danych przy
pomocy współczynnika korelacji dla zależności między uzyskaną punktacją dla poszczególnych wymiarów wypalenia zawodowego a wiekiem badanych potwierdziła, że starszy wiek towarzyszył raczej mniejszej depersonalizacji.
Dwa pozostałe wymiary wypalenia, tj. wyczerpanie emocjonalne i brak poczucia osiągnięć osobistych,
nie zależały od wieku ani stażu pracy. Ta obserwacja
jest nieco odmienna od danych dotyczących grupy
pielęgniarek, u których wszystkie wymiary wypalenia
zawodowego silnie zależą od wieku i stażu pracy (18).
Rozbieżności te wynikają najprawdopodobniej z zupełnie odmiennego charakteru pracy i realizowanych zadań, ale także ze zróżnicowanej organizacji dnia pracy
(zmianowość pracy pielęgniarek). Z uwagi jednak na
uzyskane wyniki (tab. 6) nie można bagatelizować zjawiska także w grupie pracowników biurowych. Mimo
zróżnicowania wynikającego z odmienności badanych
grup zawodowych uzyskano zaskakującą zbieżność dla
uzyskanej punktacji we wszystkich wymiarach zespołu
wypalenia.
Warto wreszcie odnotować, że uzyskane w trakcie
badania obserwacje potwierdziły częstsze występowanie przewlekłych chorób nerek, wad serca i przewlekłych zaburzeń snu w grupie osób o wysokim stopniu
wypalenia w stosunku do pozostałych pracowników.
Wprawdzie przekrojowy model badania i stosunkowo
niewielka liczebność grupy badanej (487 osób) mogą
budzić pewne wątpliwości, to jednak oficjalne dane
Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (European Agency for Safety and Health at Work)
wskazują, że odsetek Polaków deklarujących obecność
stresu w pracy wynosi 35% i należy do jednego z najwyższych w krajach EU (19). Co więcej, w tym samym
raporcie możemy przeczytać, że stres w pracy jest przy-
Nr 6
Częstość występowania zespołu wypalenia zawodowego
czyną przewlekłego zmęczenia, problemów ze spaniem, niepokoju i rozdrażnienia, a w konsekwencji
może prowadzić do rozwoju wielu chorób o charakterze przewlekłym.
Można zatem uznać, że poprawa jakości życia i pracy osób pracujących z wykorzystaniem komputera,
wykonujących prace biurowe i mających bezpośredni
kontakt z petentami, wymaga także wnikliwej oceny
częstości występowania zjawiska wypalenia zawodowego i zastosowania właściwej profilaktyki. Niewątpliwie cenną inicjatywą jest wdrożenie szkoleń na temat
czynników ryzyka i możliwości przeciwdziałania zarówno dla pracowników, jak i pracodawców. Wyniki
badań sugerują, że sama świadomość występowania
zjawiska nie przeciwdziała procesowi wypalenia, dlatego konieczne jest wdrożenie praktycznych ćwiczeń lub
warsztatów (20). Wśród prostych sposobów zapobiegania wypaleniu znajdują się m.in. przemyślany system
motywacyjny, właściwa organizacja pracy z jasnym
zakresem obowiązków, identyfikacja źródeł stresu zawodowego oraz uświadomienie prostych zasad higieny
psychicznej wraz z doskonaleniem technik relaksacyjnych i metodami wsparcia (1,21–23).
PIŚMIENNICTWO
1.Anczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Wypalenie
zawodowe. Postępy Psychiatr. Neurol. 2005;14(2):67–77
2.Widerszal-Bazyl M.: Stres w pracy a zdrowie, czyli o próbach weryfikacji modelu Roberta Karaska oraz modelu:
wymagania — kontrola — wsparcie. CIOP-PIB, Warszawa 2003, s. 55
3.Pyżalski J.: Wypalenie zawodowe a zdrowie i zachowania zdrowotne pedagogów placówek resocjalizacyjnych.
Med. Pr. 2002;53(6):495–499
4.Goehring C., Gallacchi M.B., Kunzi B., Bovier P.:
Psychosocial and professional characteristics of burnout in Swiss primary care practitioners: a cross-sectional
survey. Swiss Med. Wkly. 2005;135:101–108
5.Donohoe E., Nawawi A., Wilker L., Schindler T.,
Jette D.: Factors associated with burnout of physical
therapists in Massachusetts Rehabilitation Hospital.
Phys. Ther. 1993;73(11):750–761
6.Cubrilo-Turek M., Urek R., Turek S.: Burnout syndrome — assessment of a stressful job among intensive care
staff. Coll. Antropol. 2006;1:131–135
7. Grassi L., Magnani K.: Psychiatric morbidity and burnout in the medical profession: an italian study of general practitioners and hospital physicians. Psychother.
Psychosom. 2000;69(6):329–334
623
8.Bühler K.E., Land T.: Burnout and personality in intesive
care: an empirical study. Hosp. Top. 2003;81(4):5–12
9.Gueritault-Chalvin V., Kalichman S.C., Demi A., Peterson J.L.: Work-related stress and occupational burnot
in AIDS caregivers: test of coping model with nurses
providing AIDS care. AIDS Care 2000;12(2):149–161
10.Jabłkowska K., Borkowska A.: Ocena nasilenia stresu
w pracy a cechy wypalenia zawodowego u menedżerów.
Med. Pr. 2005;56(6):439–444
11.Smith M.J., Carayon P.: Work organization and ergonomics. Int. J. Ind. Ergon. 1989;4:67–79
12.Melamed S., Shirom A., Toker S., Berliner S., Shapira I.:
Burnount and risk of cardiovascular disease: evidence,
possible causal paths and promising research directions.
Psychol. Bull. 2006;132(3):327–353
13.Ahola K., Honkonen T., Isometsa E., Kalimo R., Nykyri E., Koskinen S. i wsp.: Burnout in the general population Results from the Finnish Health 2000 Study. Soc.
Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2006;41(1):11–17
14.Weber A., Jaekel-Reinhard A.: Burnout syndrome: a disease of modern societies? Occup. Med. 2000;50(7):512–517
15.Toppinen-Tanner S., Ojajarvi A., Vaananen A., Kalimo R., Jappinen P.: Burnout as a predictor of medically
certified sick-leave absences and their diagnosed causes.
Behav. Med. 2005;31(1):18–27
16.Zalaquett C.P., Wood R.J. [red.]: Evaluating stress.
A book of Resources. Scarecrow Press, Londyn 1997
17. Pasikowski T.: Polska adaptacja kwestionariusza Maslach Burnout Inventory. W: Sęk H. [red.]. Wypalenie
zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, ss. 135–148
18.Rak A., Gaweł G., Kowal A.: Syndrom wypalenia zawodowego u pielęgniarek. Sztuka Leczenia 2000;6(2):71–76
19.European Agency for Safety and Health at Work.
European Risk Obserwatory Report. OSH in figures:
stress at work — facts and figures [cytowany 26 maja 2010]. Adres: http://www.osha.europa.eu
20.Sęk H.: Poznawcze i kompetencyjne uwarunkowania
wypalenia w pracy z chorymi. Postępy Psychiatr. Neurol. 2005;14(2):93–9
21.Sapilak B.J., Steciwko A.: Wypalenie zawodowe — predyspozycje, objawy, przeciwdziałanie. Pol. Med. Rodz.
2002;4(3):337–341
22.Kiszczak S.: Zespół wypalenia zawodowego wśród pracowników medycznych. Elementy profilaktyki. Zdrow.
Publiczne 2002;112(1):106–111
23.Hanrahan N.P., Aiken L.H., McClaine L., Hanlon A.L.:
Relationship between psychiatric nurse work environments and nurse burnout in acute care general hospitals.
Issues Ment. Health Nurs. 2010;31(3):198–207