Co się stało z przyszłością Rosji. Analizy kulturowe, socjologiczne i

389
Recenzje
szły rozkwit tradycyjnych wartości plemienia, obyczajów i pamięci w nowym kontekście.
Między innymi przez posyłanie do szkół białych ludzi swoich dzieci, co pozwalało im
później nie tylko uzyskać pozycję społeczną i polityczną, ale zdobyć siłę, aby swoją historię spisać i dać możliwość jej ponownego odżycia.
Taylor tak komentuje książkę:
Co wyniosłem z tej krótkiej, ale mądrej książki? Swoją wersję radykalnej nadziei znajdującej
zastosowanie w zupełnie innych okolicznościach… ukształtowanie się świata cywilizacji w wysokim stopniu ujednoliconego ekonomicznie, politycznie i komunikacyjnie pociągało, pociąga
i będzie pociągało za sobą ogromne koszty ludzkie w postaci śmierci kultur. I sytuacja ta ulegnie dalszemu pogorszeniu, ponieważ włodarze współczesnej cywilizacji mają kłopoty
z uświadomieniem sobie tych kosztów. Nadzieję czerpię z opowieści Leara o społeczeństwie
Wron. Ludzie mogą znaleźć zasoby, aby zbudować nowy model życia wykazujący pewną
ciągłość z tym skazanym na zagładę, tak jak zrobiły to Wrony przechodząc na osiadły, rolniczy
tryb życia. Nadzieja te jest radykalna, bo praktycznie nie sposób przewidzieć, jaki kształt przybierze ten nowy model życia. Nowe formy muszą być oparte na kulturowych zasobach danego
społeczeństwa. Nie istnieją ogólne zalecenia9.
Trudno się z nim nie zgodzić.
I pytanie ostatnie: czy radykalna nadzieja zakładająca możliwość dogłębnej przemiany
bez utraty tożsamości jest w ogóle możliwa? Według Taylora tak — pod warunkiem że
będzie jej towarzyszyć „oswojenie nieokreśloności”. Pewien rodzaj wiary.
Wydaje się, że bez wiary, bez głębokiego przekonania, że treść marzenia sennego
była zesłana przez siły duchowe, Plenty Coupes, czyli Człowiek Wielu Zwycięstw, nie
zdołałby uzyskać akceptacji swojego planu. Nie uzyskałby zaufania opartego na ufności
w moc ducha, która umożliwiałaby transformację całego ładu społecznego. Taka nadzieja
jest wielkim osiągnięciem duchowym. Łatwiej ją odnaleźć w przypadkach jednostkowych
niż społecznych. Wzorcowym przypadkiem mogłaby być postać Hioba.
To jest przejmująca i mądra książka.
Zofia Rosińska
Co się stało z przyszłością Rosji.
Analizy kulturowe, socjologiczne
i ekonomiczne
W styczniu 2010 roku w Moskwie odbyło się XVII Międzynarodowe Sympozjum „Szlaki Rosji. Przyszłość jako kultura. Prognozy, reprezentacje, scenariusze” („Пути России.
Будущее как культура. Прогнозы, репрезентации, сценарии”). Zaprezentowane w jego
trakcie referaty weszły w skład publikacji opatrzonej takim samym jak konferencja tytułem10. Zbiór ponad czterdziestu artykułów jest nie tyle refleksją nad przyszłością Rosji,
9
Ch. Taylor, O śmierci i odrodzeniu kultur, „Dziennik Europa” 21 kwietnia 2007, s. 6–7.
Пути России. Будущее как культура. Прогнозы, репрезентации, сценарии, red. М. Пугачева, В. Вахитайн, Москва 2011.
10
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 389
2013-10-30 11:16:48
390
Recenzje
jak sugerować mógłby tytuł, ile analizą istniejących języków opisu przyszłych zdarzeń,
sposobów konstruowania utopijnych projektów i strategii społecznego rozwoju. Podkreślić należy, że nawet gdy podejmuje się w nim teoretyczne rozważania, dosyć mocno są
osadzone w rosyjskich realiach. Uwzględniony zostaje zarówno historyczny kontekst, jak
i sytuacja polityczno-prawna współczesnych ruchów społecznych, losy inicjatyw obywatelskich. Często w charakterze ilustracji stawianych tez przytaczane są przykłady z rodzimego gruntu. Obok analiz pojęciowych, klasycznych tematów z zakresu teorii kultury,
w recenzowanej książce znalazły się teksty rozpatrujące między innymi tematykę współczesnej sztuki rosyjskiej, sytuacji starych ludzi, zmian zachodzących na rosyjskiej wsi czy
też społeczeństwa sieciowego. Główny jednak trzon publikacji stanowią badania socjologiczne oraz studia z zakresu antropologii kulturowej. Stosunkowo dużą liczbę reprezentują prace z zakresu ekonomii, co nie dziwi, zważywszy na to, że konferencję zorganizowała
Moskiewska Wyższa Szkoła Nauk Ekonomicznych i Społecznych. W przeważającej mierze prace te oparte są na badaniach ilościowych. Należy jednak zaznaczyć, że w większości przypadków „suche dane” autorzy starają się opatrzyć stosownym „jakościowym
komentarzem”.
Książka podzielona jest na siedem sekcji. Pierwsza: Przyszłość jako kultura (Будущее
как культура) ma charakter wprowadzający, a zamieszczone w niej artykuły wyznaczają
kierunek metodologicznych i konceptualnych poszukiwań. Otwierający artykuł Nikołaja Sorina-Czajkowa Wieloraka temporalność: przekład, wymiana i antropologia czasu
(Множественная темпоральность: перевод, обмен и антропология времени) zakreśla szerokie pole do namysłu nad kategorią przyszłości, zwracając uwagę na wielość
modeli czasu, ich wewnętrzną niejednorodność oraz rozszerzając kategorie czasowości
o wymiar przestrzenny. Ponadto artykuł Sorina-Czajkowa, łącząc filozoficzną refleksję,
socjologię przekładu przekładu oraz teorie daru, jest wyrazem interdyscyplinarności, która charakteryzuje większość zamieszczonych w książce tekstów. Wracając zaś do analiz
wspomnianego badacza, przedmiotem ich uczynił on koncepcję czasu linearnego i związaną z nim ideę postępu. Rosyjski uczony, opisując skutki pojawienia się maszyny paszowej wśród Ewenków oraz podarku, który otrzymał Lenin od amerykańskiego biznesmena,
stara się wytropić różnorodne rejestry czasowości w obrębie jednego modelu czasu, jednocześnie obserwując ich wzajemne relacje. Uzmysławia czytelnikom, że praktyki i twory, będące wynikiem linearnego czasu, bardzo często same okazują się w swojej istocie
nielinearne.
Kolejny artykuł autorstwa Lwa Gudkowa skupia się na czasowych charakterystykach
struktur społecznych. Wychodząc od socjologicznego pojęcia czasu jako wypadkowej
działań i interakcji jednostek, wyróżnia on modalności czasu społecznego. Jego zdaniem
pojawienie się uniwersalnego czasu zależne jest od jego ufundowania na instytucjach
społecznych i zsynchronizowania go ze społeczeństwem. Liniowe czy uniwersalne formy czasu stwarzają iluzję zagarniania pozostałych form. Historyczny rozwój instytucji
społecznych, które umożliwiły pojawienie się zróżnicowania czasu, miar czasu i świadomości struktury: przeszłe–przyszłe–teraźniejsze, pokazuje na przykładzie stosunkowo
niedawnego rozpowszechnienia się w Rosji linearnego pojmowania czasu. Wiąże się to
między innymi z późnym wprowadzeniem zegarów mechanicznych. Gudkow wskazuje
na istnienie w Rosji słabo zracjonalizowanych, odbiegających od zdrowego rozsądku
modeli czasu, przywołując kategorie iluzji, zagrożenia, cudu, magii, rozpaczy, oczekiwa-
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 390
2013-10-30 11:16:48
Recenzje
391
nia, marzenia, apatii. Teoretyczne rozważania uzupełnione są badaniami ankietowymi,
które służą głównie określeniu wpływu czasowych determinant na planowanie przyszłości i strategie podejmowanych działań. Pierwszą sekcję zamykają rozważania Aleksandra
Auzana, który podejmuje problematykę determinizmu kulturowego w kontekście rozwoju gospodarczego poszczególnych narodów. Analizując wskaźniki ekonomiczne, zastanawia się zatem nad trafnością wykorzystywania kapitału kulturowego jako czynnika
modernizacji.
Jak sugeruje już sam tytuł Przyszłość społeczeństwa obywatelskiego w Rosji: ruchy
społeczne i inicjatywy obywatelskie w końcu lat dwutysięcznych (Будущее гражданского
общества в России: общественные движения и гражданские инициативы в конце
двухтысячных), głównym zagadnieniem drugiej części książki są losy rosyjskiego społeczeństwa, jego przyszły kształt i potencjalne formy samoorganizacji. Analiza status quo
staje się, w wypadku przywoływanych tekstów, asumptem do zadania pytania o możliwość
zmian w ogóle, wskazania czynników stojących im na przeszkodzie, słowem — formułowania polityczno-społecznych prognoz. Począwszy od semantyczno-socjologicznej analizy dyskursu liderów politycznych i aktywistów (artykuł Ilji Szternberga) przez próby
uchwycenia specyfiki zmian zachodzących we współczesnych masowych ruchach społecznych (Karin Kleman), przypatrywanie się starciom antify z „fa” (faszystami) aż po
refleksję nad fortunnością rządowych projektów „moralnej naprawy i masowej mobilizacji
młodzieży” (Olga Мirjasowa), autorzy zastanawiają się nad możliwością wyłonienia się
nowych kolektywnych form podmiotowości, nad ich polityczną efektywnością i przestrzenią działania. Ponadto starają się tropić istniejące linie napięć i rozłamów, a także
wskazywać wartości, którymi kierują się „społeczni innowatorzy”. W ten sposób Kleman,
przyglądając się protestom społecznym, począwszy od 2005 roku, zauważa, że zarysowuje
się tendencja do zmiany obiektu niezadowolenia z problemów lokalnych i regionalnych
na rzecz krytyki politycznego status quo na poziomie państwowym. Z kolei Nikołaj Juchanow, wskazując na masową mobilizację społeczeństwa w 2010 roku w internetowej
kampanii przeciwko bezprawiu policji, urzędników i oligarchów, z nadzieją patrzy w przyszłość, ufając w siłę interwencji obywatelskich podejmowanych w przestrzeni cyfrowej.
Jego zdaniem to przede wszystkim nowe media będą czynnikiem modernizacji i naprawy
rosyjskiego systemu politycznego. Natomiast prace Sztejnberga i Jeleny Mielnickiej, chociaż rozpatrują zupełnie inne zjawiska, dotykają tego samego problemu, jakim jawi się
analfabetyzm prawny i pasywność obywateli, przede wszystkim jeśli chodzi o młodzież.
Dopełnieniem a zarazem próbą rzucenia innego światła na to zagadnienie jest artykuł Iwana Klimowa Ukryte linie napięć społecznych w przedolimpijskim Soczi (Скрытые линии
социальных разломов в предолимпийском Сочи). Przygotowania do olimpiady w Soczi
ujawniły, że niedostateczne poinformowanie obywateli co do ich przyszłości może stać się
źródłem społecznej nieufności. Deficyt informacji generuje konflikty na linii władza–biznes–zwykły obywatel i rodzi sceptyczny stosunek do rządowych projektów modernizacji.
Przedmiotem uwagi stała się też kwestia losu intelektualistów. Przypadek alternatywnego
wydawnictwa Ultra.Kultura (Ультра.Культура) skłania Aleka Epsztejna i Olega Wasiljewa
do zastanowienia się, czy tego typu inicjatywy mają szanse przetrwać bez finansowego
wsparcia państwa i pozarządowych fundacji. W szerszej perspektywie wiąże się to z pytaniem o możliwość wypracowania strategii pozwalających na funkcjonowanie ośrodków
niezależnego myślenia.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 391
2013-10-30 11:16:48
392
Recenzje
Spośród prac poświęconych małym społecznościom wyróżniają się teksty Olgi Winogradskiej Aksjomatyka kapitalizmu: gdzie się znajduje i gdzie może żyć (Аксиоматика
капитализма: где она обретается и как она „живёт может”) oraz Walerija Winogradskiego Włączając żyroskopy: socjalna samonaprawa małych zbiorowości (Включая
гироскопы: социальный саморемонт малых сообществ). Zestawienie tych prac jest
tym cenniejsze, że ich autorzy wyprowadzają sprzeczne wnioski. Są to próby skonfrontowania rzeczywistości współczesnej rosyjskiej wsi z tą z czasów radzieckich. Nie tylko
pozwala to na krytykę procesów zachodzących tam obecnie, ale przede wszystkim owo
„retrospektywne” uwikłanie w socjalistyczne dziedzictwo w istotny sposób determinuje
obraz przyszłości. Winogradska, opierając się na definicji aksjomatyki kapitalizmu z książki Anty-Edyp Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego11, opisuje procesy zachodzące we
współczesnej wsi w Kraju Krasnodarskim. Jej badania koncentrują się na problematyce
prywatyzacji kołchozów, co pozwala prześledzić strategie przystosowawcze i związane
z nimi praktyki kulturowe miejscowej ludności, ukazać cynizm systemu kapitalistycznego. Wskazując na hybrydyczność nowych form egzystencji, badaczka upatruje w nich
przyszłościowego potencjału i podejmuje próbę określenia ich rozwoju w przyszłości.
Z zaprezentowaną tezą badaczki o możliwości humanizacji „dzikiego” kapitalizmu nie
mógłby się zgodzić Winogradski. Z badań nad współczesną rosyjską wsią wysnuwa on
wniosek, że choć ludzie w kapitalizmie są bogatsi, to nie są tym samym bardziej szczęśliwi. Sądząc po wypowiedziach ankietowanych, ludzie stali się zamknięci i pozbawieni
radości życia. Postulując racjonalną ocenę historyczną, uważa, że drogowskazem do przyszłości mogą stać się orientacje moralne czasów radzieckich.
Interesująca wydaje się część poświęcona „teraźniejszości wyobrażanej przyszłości”
(Настоящее воображаемого будущего). Igor Narski zastanawia się nad fenomenem
popularności rodzinnych „relikwii” z czasów radzieckich, odgrywających rolę przesłania
w przyszłość — artefaktów łączących przeszłość i przyszłość. Podobne intuicje odnaleźć
można w studium przypadku Aleksandra Filipowa, który analizuje w kategoriach heterotopii okolice stacji metra Ochotnyj Rjad. Kontynuacją tej linii myślowej jest praca Borisa
Stiepanowa12, podejmującego problematykę historyczności i utopijności w przestrzeni współczesnej Moskwy. Przedmiotem jego analiz jest Carycyno. Rekonstrukcja tego
kompleksu pałacowo-parkowego, podporządkowana logice naturalizacji przedstawienia
przeszłości, skłania autora do postawienia pytań: w jaki sposób ideologiczne dziedzictwo
może zostać przeobrażone w utopijny projekt? w jaki sposób może stać się ono inspiracją
do konstruowania kulturowych alternatyw przyszłości?
Boris Dubin wychodzi od analitycznego rozróżnienia różnych typów przyszłości (przyszłość jako progres, kontynuacja, przyszłość jak przestrzeń rozwiązywania przeszłych
problemów, przyszłość otwarta). Tak wypracowane kategorie służą mu do scharakteryzowania istniejącego w zbiorowej świadomości Rosjan wyobrażonego obrazu przyszłości.
Zgodnie z nim Rosja to kraj bez perspektyw, a dawniej postępowe warstwy społeczne dziś
cechuje konserwatyzm. Rodzi to potrzebę symbolicznej kompensacji, nostalgię za tym,
11 Ж. Делёз, Ф. Гваттари, Анти-Эдип: Капитализм и шизофрения, przeł. В. Кузнецов, Екатеринбург 2007.
12 Specjalnie na potrzeby tego tomu „Prac Kulturoznawczych” artykuł ten został przeze mnie
przetłumaczony, zob. s. 343–350.
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 392
2013-10-30 11:16:48
Recenzje
393
co przeszłe. Sytuację komplikuje jeszcze, specyficzne dla Federacji Rosyjskiej, ogromne
terytorium o statusie peryferii, które z jednej strony dostarcza centrum rozwojowego potencjału ludzkiego, z drugiej zaś gasi wszystkie impulsy idące z centrum. Zdaniem Dubina
w Rosji nie ma kultury myślenia o przyszłości, nawet w tak prozaicznych sprawach jak
kupno domu czy spłata kredytu zaciągniętego na pięćdziesiąt lat. W czasach sowieckich
to państwo planowało przyszłość, natomiast w latach 90., mimo oczekiwań, nie pojawiły
się warunki sprzyjające wypracowywaniu strategii działań nakierowanych na przyszłość.
Dubin uważa, że dzisiejszą Rosję można nazwać krajem bez przyszłości, w którym nie
ma kulturowego zaplecza umożliwiającego konstruowanie i projektowanie przyszłego.
Ostatecznie rodzi to w społeczeństwie poczucie braku stabilności i niesprawiedliwości.
Artykuł Wadima Rozina Jak można pomyśleć współczesną kulturę. Analiza małych
społeczności (Как можно помыслить современную культуру? На материале малых
сообществ) reprezentuje dość liczną grupę tekstów teoretycznych. Jest to typowe studium
z zakresu teorii kultury, cenne dodatkowo dla nas ze względu na przytaczane rosyjskojęzyczne badania prowadzone w tej dziedzinie. Ponadto do tej grupy zaliczyć można pracę
Natalii Weselkowej, dotyczącą koncepcji temporalnej subiektywności i temporalnych porządków. Jest to analityczne studium modusów czasowości (przeszłe–teraźniejsze–przyszłe) i ich wzajemnych relacji. Aleksandr Foki zaś dokonuje przeglądu teoretycznych podejść w badaniach nad kategorią przyszłości. Wyróżnia typy tego, co przyszłe ze względu
na relację z teraźniejszością, a także dokonuje podziału na futurografię (naukę badającą
obrazy przyszłości) i futurologię (naukę badającą przyszłość w jej stawaniu się). Ponadto odróżniając utopijny projekt od realnego wyobrażenia przyszłości, drugą z kategorii
określa jako tę, która funkcjonuje w różnych modalnościach jako praktyka i działanie. Tak
wypracowane instrumentarium pojęciowe służy mu do interpretacji i oceny rządowego
programu modernizacji Federacji Rosyjskiej — „Strategii 2020”.
Warto jeszcze krótko omówić tekst Aleksa Bierelowicza W przód w świetlistą przeszłość (Вперёд в светлое прошлое) chociażby ze względu na uwikłanie w społeczne
i kulturowe realia Rosji. Autor, dochodząc do wniosku, że wydarzenia z 1991 roku nie
mogą być uznane za jakąkolwiek formę rewolucji, bo ta ex definitione zakłada projekt
przyszłości, stawia tezę, że już komunistyczna ideologia była skierowana w stronę przeszłości. Symptomatyczne w tym wypadku jest Mauzoleum Lenina, które komunikuje:
„Przeszłość stanowi gwarant przyszłego”. Teza ta zachowuje ważność i co do kultury
stalinowskiej, i zorientowanego na przyszłość Nikity Chruszczowa. Bierelowicz uważa
ponadto, że potransformacyjne projekty przyszłościowe odsyłały do przeszłości, co widoczne jest w literaturze pięknej. Natomiast po rozpadzie ZSRR społeczeństwo z nostalgią zwraca się ku Rosji imperialnej. Z artykułu wyłania się obraz rosyjskiego społeczeństwa, które w swoich projektach i wyobrażeniach zafiksowało się na „tym, co przeszłe”.
Dosyć przewidywalna wydaje się obecność w książce pracy badającej recepcję i wpływ
utopii w twórczości Strugackich na współczesne przedstawienia przyszłości. Z kolei tekst
Julii Liderman jest omówieniem współczesnej sztuki, która daje wyraz doświadczaniu
„czasu po”, czyli tego, w jaki sposób czas przybiera jakość „post”.
Autorom tekstów nieobca jest też troska o przyszłe pokolenia. W typowym socjologicznym studium Olga Swiesznikowa rozpatruje wyobrażenia rodziców o przyszłości
dzieci. Opierając się głównie na materiałach z forów internetowych, socjolożka bada
strategie i sposób podejmowania działań mających na celu realizację postulowanej przy-
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 393
2013-10-30 11:16:48
394
Recenzje
szłości swoich pociech. Natomiast Marija Majofis zastanawia się nad kształtem przyszłej
pedagogiki, nad najbardziej perspektywicznymi modelami wychowywania przyszłych
pokoleń. Stawia ostatecznie tezę, że to koncepcje dzieciństwa z lat 60. XX wieku nadawać będą ton debatom i dyskusjom toczonym nad relacjami między rodzicami a dziećmi.
Zamykająca książkę część zawiera prace, które przyszłość socjologicznych badań
widzą w zwrocie w stronę kultury. Upatruje się w nim teoretyczno-metodologicznego
wyjścia poza perspektywę semiotyczną i zabezpieczenia przed różnego rodzaju redukcjonizmem. Większość z nich ma charakter relacjonujący główne założenia i historyczny rozwój mocnego programu w socjologii. W dużej mierze powołują się one na dzieła Jeffreya
Alexandra. Tak zaprezentowane koncepcje badacze wykorzystują do analizy między innymi codziennej mobilności, pamięci. Z tego schematu wyłamuje się nieco artykuł Marii
Dejewej. Badaczka skupiła się koncepcji sposobu badania emocji, leżącej u podłoża idei
serialu Magia kłamstwa (Lie to me). Zastanawia się ona, czy koncept ten może być aplikowany i kontynuowany na polu teoretycznych badań socjologicznych.
Szlaki Rosji. Przyszłość jako kultura. Prognozy, reprezentacje, scenariusze jest interesującą pozycją nie tylko ze względu na interesujące nas zagadnienie przyszłości, lecz także na
to, że pozwala zorientować się w sytuacji współczesnej rosyjskiej humanistyki. Umożliwia
ona wgląd w to, jaką narrację o swojej przyszłości konstruuje ona sama. Publikacja ta stanowi przegląd języków, idei i sposobów myślenia służących namysłowi nad przyszłością.
W tym sensie książka ta jest autotematyczna. Ponadto historyczno-kulturowe zaplecze Rosji
generuje odmienne problemy, wymagające odmiennych rozwiązań. Jednak w skali globalnej różnice się zacierają. Charakterystyczne jest to, że nikt nie odważył się uprawiać futurologii, w zbiorze nie znalazło się żadne prognostyczne studium. Autorzy postawili przed sobą
skromniejsze zadanie — na podstawie analiz przeszłości i teraźniejszości zaledwie zakreślić
przyszłość, a tylko niektórzy odważniej się w nią wychylili. Symptomatyczny jest w tym
wypadku tytuł części czwartej: Teraźniejszość wyobrażanej przyszłości. Nikt nie podjął się
wypracowania z myślą o przyszłości nowych koncepcji i nowych języków opisu. Tę ostrożność i poprzestawanie na diagnozie współczesnych zjawisk można tłumaczyć ostatecznym
celem, który przyświecał uczestnikom konferencji, a było nim uchwycenie specyfiki obecnej sytuacji społeczno-kulturowej Rosji, zarówno w perspektywie globalnej, jak i lokalnej.
Olga Aroniewicz
Co dalej z książką?
Pytając o przyszłość kultury, nie sposób pominąć pytania o miejsce i znaczenie literatury
we współczesnym świecie, a zwłaszcza o to, czy tradycyjna, papierowa książka ma rację bytu w zdigitalizowanej rzeczywistości. Czy charakterystyczny zapach farby drukarskiej i szelest kartek skazane są na odejście w niepamięć i zastąpi je czytanie z ekranów
urządzeń elektronicznych? Czy wkrótce znikną zupełnie księgarnie i biblioteki, wyparte
przez cyfrowe archiwa? Odpowiedź na te i inne pytania zatroskanych czytelników stara
się przynieść książka Gdzie jest czytelnik? — kolejna już praca Łukasza Gołębiewskiego, poruszająca problemy rynku wydawniczego i czytelnictwa w dobie Internetu. Wy-
Prace Kulturoznawcze 15, 2013
© for this edition by CNS
PK15.indb 394
2013-10-30 11:16:48