MARIAN MAZUR Polska Akademia Nauk ŚWIADOME

MARIAN MAZUR
Polska Akademia Nauk
ŚWIADOME
DZIAŁANIE
OPTYMALIZACYJNEGO
JAKO
ROZWIĄZANIE
PROBLEMU
1. Wstęp
Każdy człowiek podejmuje codziennie wiele decyzji, chociaż prawie nigdy nie
określa takiego postępowania terminem „decyzja”. Z reguły też nie zdaje sobie
sprawy, że podejmowanie decyzji naukowo określa się jako „rozwiązywanie
problemu optymalizacyjnego”. Na przykład, podejmowaniem decyzji jest choćby
dokonanie wyboru, na który film się wybrać, którą książkę wypożyczyć z biblioteki,
które z kilku jabłek zjeść, dokąd pójść na spacer, czy włączyć radio, czy nie itp.
W powyższych przykładach chodzi o sprawy bardzo małego znaczenia, tj. takie,
w których szkodliwość skutków błędnych decyzji jest znikoma i daje się bez
trudności naprawić w następnej decyzji. Znaczenie większe mają decyzje w takich
sprawach, jak np. wybór zawodu lub wybór współmałżonka, gdyż mogą mieć
wpływ na całe pozostałe życie, a możliwości naprawienia skutków błędnych decyzji
są bardzo ograniczone. Największą doniosłość mają decyzje w sprawach wielkich,
w skali społecznej, jak np. wybór systemu zarządzania państwem, planowania
regionów przemysłowych, wielkich miast itp., ponieważ popełniane przy tym błędy
pociągają za sobą olbrzymie straty. Decyzje w takich właśnie sprawach stały się
przedmiotem badań naukowych. Sprzyjało temu wynalezienie maszyn
matematycznych, jako że rozwiązanie zagadnień tego rodzaju wymaga
przetwarzania dużych ilości informacji.
Tym się objaśnia, że dopiero od kilkunastu lat pojawiają się prace naukowe
z zakresu „teorii decyzji”, której przedmiotem są metody rozwiązywania
problemów
optymalizacyjnych. Przede wszystkim jednak w teorii decyzji
określono, co to jest problem optymalizacyjny, zanalizowano jego elementy oraz
nadano mu postać matematyczną.
Zrozumienie
istoty
problemu
optymalizacyjnego
jest
przydatne
w podejmowaniu wszelkich decyzji, od najprostszych do najbardziej
skomplikowanych. Te właśnie podstawowe sprawy są tematem niniejszego
artykułu.
2. Optymalizacja
Ogólnie biorąc, określony cel można osiągnąć różnymi środkami. Jeżeli zależy
nam wyłącznie na osiągnięciu celu, tj. bez stawiania żadnych dodatkowych
wymagań, nieistotne jest, jakim środkiem, spośród możliwych posłużymy się do
tego celu. Na przykład, jeżeli nadawca chce przekazać odbiorcy pewną wiadomość,
to może do niego pójść lub pojechać i przekazać mu wiadomość ustnie, przesłać list
lub telegram bądź też posłużyć się telefonem. Do osiągnięcia celu doprowadzi
zastosowanie dowolnego z tych środków.
Jeżeli jednak cel ma być osiągnięty w sposób najbardziej racjonalny, to przestaje
być obojętne, który z możliwych środków zostanie zastosowany. Postępowanie
polegające na poszukiwaniu najbardziej racjonalnego sposobu osiągnięcia celu jest
nazywane „optymalizacją”. Oczywiście, zależy ono od tego, co będzie się uważać za
najbardziej racjonalne. Na. przykład, optymalizacja przekazania, wiadomości będzie
inna, gdy czas przekazania wiadomości ma być najkrótszy, inna zaś, gdy chodzi
o to, żeby nadawca najmniej się trudził lub żeby poniósł najmniejsze koszty.
Do przeprowadzenia optymalizacji potrzeba ponadto wielu informacji na temat
warunków, w których miałoby się odbywać osiąganie celu. Bez ich uwzględnienia
decyzje mogą się okazać błędne. Na przykład, jeżeli przyjąć, że wiadomość ma być
przekazana w najkrótszym czasie, to tylko przy powierzchownym traktowaniu
sprawy można by sądzić, że najdłużej trwałaby wędrówka piesza nadawcy do
odbiorcy, krócej zaś jego przejazd pociągiem lub samochodem, jeszcze krócej
korespondencja listowna, a tym hardziej telegraficzna, najkrócej zaś porozumienie
telefoniczne. Przecież może się okazać, że odbiorca nie ma telefonu, wobec czego
trzeba byłoby zamówić jego przyjście do rozmównicy publicznej dopiero na
następny dzień, albo że odległość od nadawcy do mieszkania odbiorcy jest krótsza
niż do urzędu telekomunikacyjnego, w którym miałby być nadany telegram, więc
najszybciej można byłoby dostarczyć wiadomość odbiorcy odwiedzając go osobiście,
albo że odbiorca mieszka w zapadłej wsi, do której poczta jest dostarczana dwa razy
na tydzień albo do której z powodu zasp śnieżnych pociągi ani samochody na razie
nie dochodzą itp. Jak widać, zależnie od tego rodzaju okoliczności różne środki
mogą zapewnić najkrótszy czas przekazania wiadomości.
3. Problem optymalizacyjny
Optymalizacja czegokolwiek wymaga rozwiązania zadania zwanego
„problemem optymalizacyjnym”. W każdym problemie optymalizacyjnym
występują trzy następujące grupy wielkości: wielkość kryterialna, parametry oraz
wielkość decyzyjna. Wielkość kryterialna to zbiór możliwych wyników, wśród
których szuka się ekstremalnego, tj, maksymalnego (najkorzystniejszego) bądź
minimalnego (najmniej korzystnego). Parametry to zbiór warunków, tj. wielkości, na
które rozwiązujący nie ma wpływu. Mogą to być wielkości zarówno stałe, jak
i zmienne — istotne jest tylko to, że rozwiązujący nie może powodować ich zmiany,
natomiast mogą się zmieniać z przyczyn od rozwiązującego niezależnych. Należą do
nich wielkości fizyczne niezależne od człowieka, np. klimat, przyspieszenie ziemskie
itp., a także wszelkie nakazy i zakazy, np. wynikające z przepisów prawnych.
Wielkość decyzyjna to zbiór środków pozostających do wyboru, tj. wielkość, na
którą rozwiązujący może wpływać. Wartość wielkości decyzyjnej, przy której
wartość wielkości kryterialnej jest ekstremalna, nazywa się „wartością optymalną”.
Z matematycznego punktu widzenia wielkość decyzyjna jest zmienną
niezależną, a wielkość kryterialna jest zmienną zależną.
Problem optymalizacyjny można wyrazić ogólnym wzorem matematycznym:
Yextr = P(Xopt)
w którym X jest wielkością decyzyjną, Y jest wielkością kryterialna, P jest
związkiem, jakim parametry wiążą wielkość kryterialną Y z wielkością decyzyjną X.
Rozwiązaniem problemu optymalizacyjnego jest rozwiązanie powyższego
równania, czyli znalezienie odpowiedzi na pytanie: jaka powinna być wartość
optymalna wielkości decyzyjnej, aby przy określonych parametrach, uzyskać
wartość ekstremalną wielkości kryterialnej.
Mówiąc językiem potocznym, chodzi o wybór takiego środka, który w danych
warunkach zapewnia osiągnięcie wyniku największego (gdy chodzi o korzyści) bądź
najmniejszego (gdy chodzi o straty).
Podane wyżej równanie matematyczne zachowuje sens również wtedy, gdy
występujące w nim wielkości mogą przybierać tylko wartości nieciągłe bądź nawet
nie dają się określić liczbowo.
Właśnie w omawianym poprzednio przykładzie wielkością decyzyjną jest zbiór
środków przekazywania wiadomości, przy czym każdy z nich jest określony
słowami, a nie liczbami. Jeżeli wiadomość ma być przekazana jak najszybciej, to
wielkością kryterialną jest czas; wielkość ta daje się określić liczbowo. Parametrami
są takie dane, jak np. odległość od nadawcy do odbiorcy, (dająca się określić
liczbowo), czas trwania, przerwy w ruchu pociągów (dający się określić liczbowo),
okoliczność, że nadawca jest obrażony na odbiorcę i w związku z tym nie chce
przekazać mu osobiście wiadomości np. o tym, że zamierza go podać do sądu
o zwrot długu (nie dająca się określić liczbowi) itp.
Dokonanie wyboru wartości wielkości decyzyjnej jest „podjęciem decyzji”,
a wybrana wartość wielkości decyzyjnej jest „decyzją”. Zgodnie z tym, jeżeli
wybrana została wartość optymalna, to taka decyzja jest optymalna.
4. Postawienie problemu optymalizacyjnego
Ludzie nienawykli do takiego sformalizowanego sposobu podejmowania decyzji
z reguły nie zdają sobie sprawy z tego, że przed rozwiązaniem problemu
optymalizacyjnego trzeba ten problem najpierw postawić. Często uchodzi to nawet
uwadze specjalistów z zakresu metod matematycznych rozwiązywania problemów
optymalizacyjnych. Zazwyczaj koncentrują się oni na trudnościach operacyjnych
rozwiązywania problemu, zwłaszcza gdy wyraża się on układem wielu
skomplikowanych równań.
Tymczasem przy stawianiu problemu optymalizacyjnego ktoś musiał ustalić, co
ma być traktowane jako wielkość kryterialna, tj. wskazać cel; co ma być traktowane
jako parametry, czyli określić warunki ograniczające możliwości rozwiązania
problemu, oraz co ma być traktowane jako wielkość decyzyjna, czyli podać, w jakim
zakresie rozwiązujący ma swobodę wyboru środków. Dokonanie takiego podziału
jest także podejmowaniem decyzji, z tą różnicą, że są to „decyzje przeddecyzyjne”,
poprzedzające rozwiązanie danego problemu optymalizacyjnego. Jest to okoliczność
bardzo istotna, jako że trafność rozwiązania problemu optymalizacyjnego z reguły
zależy w znacznie większym stopniu od tych wstępnych decyzji niż od dokładności
operacji matematycznych wykonywanych w trakcie rozwiązywania problemu.
Ogólnie biorąc, błędy w podejmowaniu decyzji polegają głównie na tym, że
postawiony cel przyjmuje się często bezkrytycznie, czyli zawęża się nadmiernie
zakres wielkości kryterialnej, oraz że zamiast wszystkich środków prowadzących do
danego celu bierze się pod uwagę tylko niektóre, czyli zawęża się nadmiernie zakres
wielkości decyzyjnej. Jest to równoznaczne ze zrzeczeniem się z wywierania
wpływu na wiele czynników, czyli z nadmiernym rozszerzeniem zakresu
parametrów. Źródłem takich nieprawidłowości w stawianiu problemów
optymalizacyjnych są zwykle nawyki „decydenta”, tj. osoby podejmującej decyzję,
nabyte wskutek wieloletniej rutyny. Utrudnia ona rozeznanie, ponieważ decyzje
niegdyś trafne mogą obecnie być błędne wobec zmienionych warunków, a sytuacje
na pozór bardzo do siebie podobne mogą się jednak różnić w sposób istotny
i w związku z tym wymagają odmiennych decyzji itp.
Zilustrujemy to paroma przykładami z dziedziny szkolnictwa, jako najbardziej
interesującymi czytelników niniejszego artykułu. Nauczyciele matematyki dążą do
tego, żeby ich uczniowie możliwie najlepiej opanowali wiadomości z tego
przedmiotu. Głównie chodzi o to, żeby zostali oni możliwie najlepiej przygotowani
do przyszłej pracy zawodowej. Jeżeli uczeń np. ma wybitny talent muzyczny, nie
pozostawiający wątpliwości, iż wybierze on zawód muzyka, to zamiast tracić czas
na zdobywanie wiadomości matematycznych ponad niezbędne minimum, powinien
raczej zużywać go w grze na fortepianie.
Podobnie nauczyciele geografii, botaniki, zoologii itp. egzekwują od uczniów
mnóstwo wiadomości z tych przedmiotów, a tymczasem dorosły wykształcony
człowiek po wiadomości geograficzne sięga zawsze do atlasów, a jego potrzeby
w zakresie botaniki niewiele wykraczają poza nabywanie kwiatów na prezenty
imieninowe. Natomiast o wiele większy nacisk powinien być położony na
znajomość języków obcych, ponieważ praca zawodowa ludzi wykształconych jest
już dziś niemożliwa bez lektury zagranicznych czasopism fachowych, spotykania się
ze specjalistami przybywającymi z różnych krajów, słuchania ich referatów itp.
Znany fakt, że obecnie więcej ludzi niż dawniej popełnia błędy ortograficzne,
nauczyciele są skłonni przypisywać zwiększonemu niedbalstwu uczniów i stosować
środki pobudzające ich do większej pilności. Tymczasem przyczyny tkwią
w zmianie warunków: dawniej wiadomości były nabywane niemal wyłącznie na
drodze wzrokowej (lektura), a więc przyzwyczajającej do wyglądu pisma, obecnie
zaś równorzędną rolę odgrywa również droga słuchowa (radio, telewizja),
odzwyczajająca od pisma. W tym stanie rzeczy racjonalnym kierunkiem byłoby
dążenie do uproszczenia ortografii. W powyższych przykładach błędnie wybrane są
wielkości kryterialne.
Należy wreszcie wspomnieć o tym, że komisje programowe najczęściej stawiają
sobie problem ulepszenia programów nauczania przez modyfikację rozdziału
tygodniowej liczby godzin lekcyjnych między różne przedmioty. W takim
postawieniu problemu za wiele czynników traktuje się jako parametry zamiast jako
wielkość decyzyjną. Mianowicie uważa się za nienaruszalne, że materiał nauczania
ma być podzielony na przedmioty, że zajęcia mają mieć postać lekcji, że lekcja ma
trwać 45 minut itp., a przecież takie „decyzje przeddecyzyjne” również wymagają
uzasadnienia optymalizacyjnego.
Ogólnie można powiedzieć, że przed przystąpieniem do rozwiązania każdego
problemu optymalizacyjnego należy wykonać, dwie następujące czynności:
1. zestawić listę wszelkich czynników mogących odgrywać istotną rolę
w danym problemie,
2. dokonać właściwego podziału tych czynników na wielkości kryterialne,
wielkości decyzyjne i parametry.
Przy postępowaniu zgodnie z tymi zaleceniami rewizja programów nauczania
powinna polegać na uznaniu dotychczasowego programu za nie istniejący
i uzasadnianiu konieczności wprowadzania każdej informacji do nowego programu,
zamiast, jak to się dzieje dotychczas, na uzasadnianiu jedynie zmian rewidowanego
programu. Brak zrozumienia istoty problemów optymalizacyjnych jest główną
przyczyną zacofania szkolnictwa.
http://autonom.edu.pl