Dwa kościoły, dwie historie

Dwa kościoły,
dwie historie
architektura
pamięci
– znajdźcie różnice
wyjaśnienia
i wskazówki
dydaktyczne
Skromny kościół w Miłosławiu to zbór ewangelicko-augsburski. Nie zachowały się wprawdzie najważniejsze części jego wyposażenia, nie można więc zauważyć
eksponowanego miejsca dwóch kluczowych dla liturgii luterańskiej elementów: ambony i jednego tylko ołtarza (bez
tabernakulum)¹. Na trop odpowiedzi naprowadzić może
jednak na przykład charakterystyczna dla kościołów protestanckich obecność wzdłuż bocznych ścian empor: podłużnych balkonów, które miały zagwarantować miejsca
siedzące wszystkim uczestnikom liturgii i były stałym elementem wyposażenia zborów ewangelickich (Raschzok-Sörries 1994). Typowe dla ewangelicyzmu jest także
niewielkie, nieodgrodzone barierkami prezbiterium, integrujące sprawującego liturgię z wiernymi (Cieślak 2000,
Szafrańska). Pełen przepychu kościół w Poznaniu – tak
zwana fara – to świątynia rzymskokatolicka. Przesądza
o tym obecność tabernakulum, w którym przechowywane
są konsekrowane hostie, oraz wielu ołtarzy bocznych –
jest to charakterystyczne dla katolicyzmu.
Wyłonienie się protestantyzmu dokonało się
w pierwszej połowie XVI w. w procesie reformacji, zaś
Kościół katolicki odpowiedział na reformację ruchem
kontrreformacji. Kościół w Miłosławiu, choć zbudowany
w wieku XIX, realizuje reformacyjną doktrynę luterańską
za pomocą prostoty rozplanowania wnętrza, programowej skromności, powściągliwości dekoracji – redukuje tym
samym funkcję budynku kościelnego do miejsca spotkań
wspólnoty wiernych. Z kolei zbudowany przez jezuitów
na przełomie XVII i XVIII wieku w wyrazistym stylu barokowym kościół farny w Poznaniu jest sztandarowym
przykładem realizacji postulatów kontrreformacyjnych,
w których formułowaniu zakon jezuicki odgrywał główną rolę: świątynia przepychem i potęgą ukazywać miała niezachwianą pozycję Kościoła rzymskokatolickiego,
obfitością przedstawień malarskich i rzeźbiarskich pełnić
rolę obrazowego wykładu nauki Kościoła dla wiernych,
a przy pomocy dużej ilości sprzętów liturgicznych, np.
ołtarzy bocznych, stwarzać przestrzeń do szerzenia kultu
Chrystusa, Maryi i świętych.
Pyt. 1 Cechy kościoła
w Miłosławiu jako świątyni
ewangelicko-augsburskiej
Pyt. 1 Cechy kościoła
w Poznaniu jako świątyni
rzymskokatolickiej
Pyt. 2 Reformacja
i kontrreformacja jako
przyczyniające się do
utrwalenia podziału
wyznaniowego; wystrój
kościołów jako realizacja
postulatów tych ruchów
Pyt. 3 Emocjonalne
oddziaływanie wnętrza
barokowego kościoła doby
kontrreformacji
Pyt. 3 Emocjonalne
oddziaływanie typowego
wnętrza kościoła
ewangelicko-augsburskiego
międzykulturowe
materiały edukacyjne
na spotkania
młodzieży
Przykładowymi emocjami podczas oglądania
kościoła w Poznaniu mogą być odczucie wzniosłości, patosu, a w odniesieniu do siebie samego własnej nikłości,
niedoskonałości lub nawet poczucie wyobcowania względem przestrzeni pełnej przepychu i bogactwa, a jednocześnie barokowej elegancji. W konfrontacji z rozmiarem
i zdobnością świątyni, niektórym może być trudno skupić
myśli. Uwagę obserwatorów przykuwa bogato zdobione
wnętrze trójnawowego budynku o wysokim sklepieniu
i znacznych rozmiarach. Kościół celowo przypomina
pałac ziemskiego władcy, nawa główna salę tronową;
kolumny po bokach nawy głównej kierują wzrok patrzącego w stronę pełnego zdobień ołtarza, który jest zalany
światłem pochodzącym zarówno z żyrandoli, jak i otworu
okiennego położonego centralnie ponad nim. Sam ołtarz
jest przez to słabiej widoczny dla zbliżających się do niego wiernych – podobną technikę stosowano na dworach
królewskich: tron często był oświetlony w taki sposób, że
oślepiał zbliżających się do niego, a jednocześnie nadawał władcy aurę tajemniczości i boskości. Osoby bardziej
zainteresowane historią sztuki mogą zauważyć, że zastosowanie malarstwa iluzjonistycznego na sklepieniu ponad
ołtarzem może wywoływać u wiernych złudzenie zatarcia
granicy pomiędzy Kościołem ziemskim a niebieskim oraz
wrażenie bliskości nieba, Boga i świętych. Należy zaznaczyć, iż wrażenia takie korespondują z zadaniem, jakie
wyznaczyła sztuce baroku kontrreformacja, szczególnie
zaś jej najbardziej aktywni twórcy – jezuici: okazałość budowli oddziałuje na wiernych, wskazując im doskonałość
Boga i dystans, dzielący człowieka od tej doskonałości
(O’Malley 1999).
Przykładowymi odczuciami, towarzyszącymi widokowi wnętrza kościoła w Miłosławiu, mogą być nastrój
sprzyjający zamyśleniu i budowaniu poczucia wspólnoty
wiernych. Wnętrze budynku o skromnych rozmiarach, pozbawione elementów rozpraszających uwagę, wywołuje
wrażenie prostoty, stonowanie lub wręcz nie wzbudza
emocji. Wynika to z oszczędności w stosowaniu dekoracji (ograniczają się one do niewyszukanej polichromii,
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego
Dwa kościoły, dwie historie – znajdźcie różnice
elementy wystroju wykonane są z drewna, nie z drogich
kamieni), słabego oświetlenia, niewielkiej przestrzeni,
przez co wierni nie czują się przytłoczeni i wyobcowani,
ponieważ nie są zdominowani przez kształt architektoniczny budynku. Protestanckie budownictwo kościelne
podporządkowane było bowiem celom pragmatycznym:
służyć miało gromadzeniu się wiernych na modlitwę
i słuchaniu Słowa Bożego. Kościół sam w sobie jako budynek ani też żaden z elementów jego wyposażenia nie
są w protestantyzmie uznawane za miejsca święte ani
obiekty kultu (Cieślak 2000, Szafrańska).
Kościół w Miłosławiu zbudowany został na potrzeby licznej wspólnoty wiernych wyznania ewangelicko-augsburskiego, zamieszkujących okolicę. Obecność
w okresie rozbiorów Polski dużej liczby wiernych tego wyznania na terenie Wielkopolski (w XIX wieku utrzymywała
się proporcja około 30% ludności ewangelickiej w stosunku do 60% katolików), związana była m.in. z pozostawaniem tego terenu w zależności od Prus, sąsiadujących
z terenami obecnej Turyngii, gdzie rodziła się reformacja.
Większa część obywateli pruskich należała do Ewangelickiego Kościoła Unijnego, zrzeszającego wyznawców
luteranizmu i kalwinizmu (Kozłowski 2006, Kiec 2001).
Po II wojnie światowej ludność protestancka w przeważającej części uznana została za niemiecką i – na podstawie
postanowień konferencji poczdamskiej – wysiedlona za
Odrę. Grupa wiernych obrządku ewangelickiego, która
pozostała w okolicy Miłosławia, była na tyle nieliczna, że
nie miała możliwości zachowania osobnej parafii.
Rzymski katolicyzm jest natomiast religią wyznawaną przez większą część mieszkańców obecnej Polski.
Przy kościele farnym w Poznaniu istnieje duża parafia,
dbająca o świątynię, ponadto budowla jako wysokiej klasy
zabytek odwiedzana jest tłumnie przez turystów, których
datki także dotują jej utrzymanie.
Można sądzić, że odczucie przykrości i nostalgia są prawdopodobnie najczęstszymi emocjami dawnych
użytkowników dawnego kościoła luterańskiego w Miłosławiu, gdy dowiadują się o stanie, w jakim znajduje się dziś
obiekt. Współcześnie na różne sposoby rozstrzyga się
kwestię ponownego wykorzystania zsekularyzowanych
budowli sakralnych. Panuje przekonanie, że mogą one
pełnić funkcje niekontrowersyjne obyczajowo, aby nie
urażać członków wspólnot religijnych, do których należały. Niektórzy są także zdania, że przez szacunek do
sakralnego charakteru takich miejsc, powinny znajdować
się w ich obrębie upamiętnienia ich pierwotnego przeznaczenia – w szczególności, jeśli ich użytkownicy utracili je
wbrew swojej woli.
Spora liczba wyłączonych z użytku lub za­
adaptowanych dla nowych potrzeb obiektów sakralnych
nie jest w należyty sposób opisana i upamiętniona. Niekiedy budowle te są w stanie ruiny i teren wokół nich
wymaga uporządkowania. Zwykle też niska jest wśród
członków lokalnych społeczności świadomość ich właściwego przeznaczenia. Przeprowadzone ćwiczenie może
posłużyć jako zachęta do dalszego poszerzania wiedzy
o historycznych uwarunkowaniach przemian architektury
sakralnej, na przykład inspirując uczniów do opracowania projektu, mającego na celu przywracanie pamięci
o istnieniu w przeszłości w bliskiej im przestrzeni świątyń
różnych religii i obrządków. Narzędziem pomocnym w realizacji takiego zadania jest z pewnością sieć internetowa,
np. coraz liczniejsze serwisy społecznościowe lub fora
skupiające miłośników historii i konkretnych lokalnych
przestrzeni.
Pyt. 4 Przyczyny podziału
wyznaniowego Wielkopolski
i jego zniknięcia po II wojnie
światowej
1. W kościele ewangelickim zawsze znajduje się tylko jeden ołtarz,
nie ma np. ołtarzy bocznych.
Opracowanie:
Izabela Pytel,
Cezary Zięciak
Bibliografia:
1. Cieślak 2000: Katarzyna Cieślak, Między Rzymem, Wittenbergą
a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocław 2000.
2. Kiec 2001: Olgierd Kiec, Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918,
wyd. Semper, Warszawa 2001.
Pyt. 5 Sposoby
wykorzystania budynków
sakralnych, wyłączonych
z użytku liturgicznego
3. Kozłowski 2006: Jerzy Kozłowski, Wielkopolska pod zaborem
pruskim w latach 1815-1918, wyd. 2, Wydawnictwo Poznańskie,
Poznań 2006.
4. O’Malley 1999: The Jesuits: Cultures, Sciences, and the Arts, 15401773, ed. by John W. O’Malley, Gauvin Alexander Bailey, Steven
J. Harris, Frank Kennedy, University of Toronto Press, Toronto 1999.
5. Raschzok-Sörries 1994: Geschichte des protestantischen Kirchenbaues: Festschrift für Peter Poscharsky zum 60. Geburtstag,
Hg. von Klaus Raschzok, Reiner Sörries, Verlag Junge und Sohn,
Erlangen 1994.
Pyt. 6 Upamiętnianie
dawnych budynków
sakralnych
6. Szafrańska: Jolanta Szafrańska, Mit a rzeczywistość. Rozważania nad sztuką luterańską okresu baroku; http://www.luteranie.pl/
www/biblioteka/dsztuka/barok.htm [dostęp 15.10.2011].
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego